БССР называлася беларускай дзяржавай, але адабрала ў беларусаў нацыянальную мову. Бацькі Насты Лісіцынай у пачатку 1980-х забралі дачку са школы, бо даваць ёй беларускамоўную адукацыю там адмаўляліся. А калі дазволілі, Наста стала адзінай у Менску і адзінай у Беларусі гарадзкой школьніцай, якая вучылася цалкам па-беларуску.
«Я ў гэтую школу больш і не заходзіла ніколі»
«Ой, ды ня быў гэта для мяне аніякі стрэс! Мне бацькі казалі, што мы беларусы і нармальна вучыцца па-беларуску. А якое гэта для іх было змаганьне, дык я толькі дарослая даведалася».
Наста Лісіцына
Пакуль мы едзем паглядзець на школу, у якой Наста адвучылася па-беларуску, яна хуценька апавядае пра сябе. Яна і цяпер жыве ў Менску, ня так далёка ад сваёй школы. Дваццаць гадоў жыве з мужам, якога ў размове згадвае кожныя 5 хвілін. У сям’і гадуецца трохгадовая Ўльляна. Казкі ёй дома чытаюць па-расейску і па-беларуску. Старэйшаму сыну Карнею неўзабаве будзе 15.
Наста кажа, што, атрымаўшы атэстат, паступіла ў Віленскі пэдагагічны ўнівэрсытэт на спэцыяльнасьць «беларуская мова». Адвучылася, вярнулася ў Менск, стала працаваць настаўніцай і завочна паступіла на юрфак.
«Бываюць жа людзі, якія па 30 гадоў працуюць на адным месцы. Але гэта зусім не маё», — кажа Наста, апісваючы, як шмат гадоў працавала ў маркетынгу.
«Я ў школу гэтую, як скончыла, так і не заходзіла ніколі», — кажа яна, гледзячы на будынак.
«Усё гэта была ідэя бацькоў»
«Вох, які бацька ў мяне быў! — з захапленьнем згадвае Наста. — Ён людзей бачыў, як рэнтген! Толькі не хваробы, а сутнасьць іхную. І ўсё, што ён казаў, пасьля так і было. А калі прынялі закон пра дзьве дзяржаўныя мовы, дык ён свае заключэньні стаў па-беларуску пісаць. Інжынэрам працаваў. Галава там ува ўсіх была квадратная! Міністар яму званіў, казаў: „Ягоравіч, я тут чытаў-чытаў, не разумею“. А бацька не „працэнты“ напісаў, а „адсоткі“.
Наста з бацькамі, фатаздымак зь сямейнага архіву
Насьціны бацькі — Мікалай Лісыцын і Раіса Ханевіч — нарадзіліся ў сярэдзіне 1930-х. Дзецьмі перажылі вайну. Абое скончылі беларускія школы.
„Бацька ў мяне са Слаўгараду, а маці са Сьвяцілавічаў з Гомельшчыны“, — расказвае Наста. — Бацька вучыўся ў Горацкай акадэміі і ў Літве (у Коўне ў політэхнічным). А маці працавала спачатку выхавальніцай у садку, а пасьля скончыла курсы пры Доме модаў, стала краўчыхай. Так усё жыцьцё гэтым і займалася».
Размаўлялі ў сям’і і па-беларуску, і па-расейску. У 3-ю менскую школу з музычным ухілам Наста пайшла ў 1980-м. Першыя гады адвучылася разам з усімі, а пасьля бацькі забралі яе дахаты: вучыць Насту па-беларуску, як яны хацелі, школа адмаўлялася.
«Я пераводу на хатняе навучаньне ня ўзрадавалася, — кажа Наста. — Праз тое, што я ў школу не хаджу, да мяне стаўленьне зьмянялася. Тыя, з кім я пачынала вучыцца, пайшлі далей. А я прыйшла праз год у меншую клясу. Дый дзецям трэба зь сябрамі быць, а ня дома сядзець».
Праз год школа знайшла падручнікі па-беларуску — іх прывозілі зь беларускай школы ў Міханавічах. І Наста стала зноў хадзіць на заняткі: на фізкультуру і замежную мову разам з усімі, а на ўсе астатнія — адна.
Наста Лісіцына ў школе. Фотаздымак зь сямейнага архіву
«Прыходзіла, а ў клясе я і настаўнік. Кожны ж урок мяне пыталіся, душу вытрэсвалі», — сьмяецца цяпер Наста. — Гэта ж амаль як прыватнае навучаньне было. А настаўніца фізыкі, памятаю, прыходзіла і казала: «Ведаеш, я буду вучыцца разам з табой. Калі я што ня так кажу, ты мяне выпраўляй».
Настаўнікаў Наста ўспамінае з удзячнасьцю. Але з клясным кіраўніком і аднаклясьнікамі спачатку было цяжка. «Калі я прыйшла, там ужо дзеці былі супраць мяне настроеныя. Такі-і-і-і-ія байкоты мне аб’яўлялі! Не размаўляў са мной аніхто. І настаўніца сама маўчала. А я малая была — бегала, плакала, не разумела, чаму».
Тут на абарону прыходзіў бацька. «Ішоў у школу і заступаўся за мяне, — успамінае яна. — Я адчувала сябе за плячыма. Ня тое, каб мяне ў хаце палашчылі, папесьцілі — і давай, ідзі, разьбірайся сама. Не, ён ішоў у школу, размаўляў. Я бачыла, што ён на маім баку».
«Выклікалі псыхіятрычную дапамогу, пагражалі пазбавіць бацькоўскіх правоў»
«Наста, ці была ты шчасьлівым дзіцем?» — гэта ж галоўнае пытаньне, якое задаюць пра дзяцінства.
«Так! — Наста проста квітнее. — Вядома, я была шчасьлівым дзіцём! Мяне маці кожны год на мора вазіла. Усе на вёсках ці на лецішчах, а я на мора на самалёце лётала. І ў мяне ж часу не было! Мы 6 дзён на тыдзень вучыліся. Адна нядзеля была, каб выспацца, выгуляцца, зрабіць урокі, вымыцца. А да восьмай клясы ў мяне „музыкалка“ была: першая зьмена звычайныя прадметы, а другая — музычныя. І я ж яшчэ на танцы бегала, у „Карагодзе“ танчыла».
Наста прыносіць з сабой цэлую паласу з газэты «Звязда» за 1991 год. Журналістка Алена Ціхановіч тады сабрала «Пэдагагічную паэму» з дакумэнтаў. Пра тое, як давалася бацькам яе бесклапотнае дзяцінства і беларускамоўная адукацыя, бацька расказаў Насьце ўжо тады, калі яна падрасла.
«Для мяне не было ў гэтым нічога надзвычайнага. Ніхто не казаў мне, што мы „змагары“, „героі“, „пераможам“. Зусім не было такога. Казалі, што трэба вучыцца па-беларуску, бо мы беларусы. І для мяне гэта так і было», — тлумачыць яна. — Гэта была не мая вайна, бо я была дзіцём. А бацькоў жа і хацелі пазбавіць бацькоўскіх правоў, і псыхіятрычную дапамогу на іх выклікалі».
Бацькі Насты Лісіцынай — Мікалай Лісіцын і Раіса Ханевіч. Фатаздымак зь сямейнага архіву
Паводле ўспамінаў Насты, найбольш адносіны не складаліся з дырэктаркай школы. «Яна ж была жонкай дэпутата Вярхоўнага савету. І зь яе статусам вось такое ў школе — гэта ж партбілет на стол. — Наста памятае, як прыходзілі да дырэктаркі з бацькамі, як настаўнікі прыходзілі да іх дахаты з праверкамі. — Зь яе падачы выклікалася і міліцыя, і лісты яна пісала ў розныя камітэты».
Але бацькам доўга ўдавалася адгароджваць дачку ад усіх праблем. Сапраўднае гора прыйшло ў сям’ю, калі памерла маці Раіса. Насьце было шаснаццаць.
«Ды вашыя дзеці ня ведаюць ані расейскай, ані беларускай, ані ангельскай!»
Мікалай Іванавіч памёр 13 гадоў таму. Пасьпеў пабачыць унука Карнея. Цяпер Карней у 9-й клясе. У беларускамоўную школу яго не аддалі. Але Наста ўпэўненая, што сытуацыя з навучаньнем па-беларуску цяпер непараўнальна лепшая.
«Калі я ў 1980 годзе пайшла ў школу, у Менску не было ані школаў, ані ліцэяў, ані садочкаў, ані клясаў у школах. Наагул не было, — тлумачыць яна сваю пазыцыю. — А цяпер гімназія 4-я ёсьць? Школы ёсьць, садочкі ёсьць? Ты сваё дзіця прыводзіш, дык там яшчэ 30 такіх жа беларускамоўных вакол скача. А я ж адна была зусім — на ўвесь Менск!»
Мікалай Лісіцын і Раіса Ханевіч з Арынай Вячоркай, Вінцуком Вячоркам і іхнай дачкой Радаславай. Фатаздымак зь сямейнага архіву
Цяперашняй адукацыяй Наста актыўна незадаволеная. «Гэта шаленства, што яны твораць з гэтай адукацыяй, — абураецца яна. — Я думала, што ў нашай школе быў жах, але там была сыстэма, парадак, усё было зразумела. А тут проста экспэрымэнты над дзецьмі: падручнікі штогод новыя, праграмы мяняюцца».
«Прывесьці да ладу». Як рэфармавалі адукацыю пасьля заяваў Лукашэнкі
Уся гэтая сыстэма, перакананая яна, спарадзіла цэлы інстытут рэпэтытарства, якога ў ейныя школьныя гады проста не існавала. «Бо цяпер школьная адукацыя не дае магчымасьці дзецям з гэтымі ведамі паступаць далей. Нават тым, якія гэтую праграму засвоілі!»
Наста з прыкрасьцю прыгадвае, як калісьці сталі дазваляць паступаць у пэдагагічныя ўнівэрсытэты зь нізкімі баламі. «І гэтыя „дзеці“ ўжо прыйшлі да нашых дзяцей адпрацаваць свае два гады. У мяне хрэсьнік крыжаванку разгадваў для ўроку па беларускай мове, дык замест „сякеры“ там быў „тапор“...»
Наста Лісіцына
Тым, што яе гісторыя цяпер можа камусьці быць цікавай, яна шчыра зьдзіўленая. Кажа, што ў маладых цяпер «вэктар» пераважна на тое, каб зьехаць зь Беларусі, напрыклад у тую ж Расею.
«Мне здаецца, гэта неактуальна зусім. Я вось пачытала нядаўна абмеркаваньне пад артыкулам пра тое, колькі людзей гаворыць па-беларуску. Там і разумныя людзі, вядома, камэнтуюць. Але ёсьць і тыя, хто піша: „Вой, нашым дзецям так цяжка. У іх у галаве каша — і беларускую вучыць трэба, і расейскую трэба, і ангельскую трэба“. Ды вашыя дзеці ня ведаюць ані расейскай, ані беларускай, ані ангельскай! Адкуль у іх каша ў галаве? Раскладзіце вашую кашу па розных талерках, і праблемаў ня будзе».
«Мова, бацькі, зямля — гэта ж нашая аснова. Усё гэта мусіць захавацца, — кажа Наста Лісіцына. — Мой бацька любіў казаць: чым больш чалавек ведае моваў, тым больш разоў ён чалавек. Вы ж і самі гэта ведаеце».