Пісьменьнік Юры Станкевіч у інтэрвію Радыё Свабода расказвае пра свае прыярытэты ў літаратуры, пра стаўленьне да папулярных маладых пісьменьнікаў і дзеліцца сваімі ацэнкамі сучаснага літаратурнага працэсу і яго актыўных удзельнікаў.
Пра Саюз пісьменьнікаў Беларусі
— Ці сочыце вы за сучасным літаратурным працэсам у Беларусі? У якой стадыі, на вашу думку, ён знаходзіцца — у заняпадзе, у стагнацыі, у пазытыўным разьвіцьці, у росквіце?
— Я вымушаны сачыць за ім, бо я яго ўдзельнік. Але само паняцьце «літаратурны працэс» занадта шырокае. Яго можна было б ацаніць «пазытыўна» і, нават, «у росквіце», калі б не было некаторых фактараў, якія вельмі на яго ўплываюць з нэгатыўнага боку.
Асноўны з такіх фактараў — татальная русыфікацыя. У апошнія гады зьявіўся так званы Саюз пісьменьнікаў Беларусі, які русыфікацыю падтрымлівае. Гэты саюз пераважна расейскамоўны, шматлікі, на дзіва крыклівы і ўсюдыісны. Ім апякуецца дзяржава, там нават заробкі добрыя плацяць і ганарары.
Большасьць членаў гэтага саюзу могуць даць фору нават вялікаму Ўільяму Макганагалу — гэта знаны ірляндзкі англамоўны паэт, прызнаны найгоршым паэтам усіх часоў і народаў. Часам чытаю такіх экзэмпляраў з гэтага саюзу і робіцца сьмешна.
Наш літаратурны працэс можна было б акрэсьліць як пазытыўны і ў тым выпадку, каб на літаратурным небасхіле зьявіліся постаці, блізкія да амэрыканскіх і эўрапейскіх аўтараў. Я маю на ўвазе маладых, якія б маглі ствараць творы, блізкія па якасьці Джэраму Сэлінджэру, Трумэну Капотэ, Мішэлю Ўэльбэку і многім іншым. На жаль, пакуль такіх бракуе.
Але ж ёсьць шэраг таленавітых маладых пісьменьнікаў, якія могуць з часам значна вырасьці. Як кажа мой выдавец Зьміцер Вішнёў, магчыма яны расьпішуцца. Я таксама веру, што многія зь іх расьпішуцца і ўздымуцца на адпаведны ўзровень.
Пра Саюз беларускіх пісьменьнікаў
— А як вы ставіцеся да дзейнасьці Саюзу беларускіх пісьменьнікаў?
— Хачу сказаць, што, на жаль, часам, пустым трэшам займаецца і асноўны Саюз пісьменьнікаў. Вельмі шмат яны прымаюць людзей. Хутка ўжо кожны трэці ў Беларусі будзе мець пісьменьніцкае пасьведчаньне.
Пачаўся гэты працэс шматлікіх прыёмаў з новаўтворанага афіцыйнага саюзу, навошта гэта было пераймаць Саюзу беларускіх пісьменьнікаў, я ня ведаю.
Пэўна, ужо трэба мяняць і старшыню Барыса Пятровіча. Я думаю, што ён ужо сказаў сваё слова, трэба даць дарогу некаму больш энэргічнаму і маладому.
Пра стаўленьне да маладога пакаленьня літаратараў
— Цяпер у беларускай літаратуры адбываецца зьмена пакаленьняў. Праблема канфлікту бацькоў і дзяцей — вечная. Ці адчуваеце вы канфлікт свайго творчага падыходу з творчым падыходам маладзейшага пакаленьня беларускіх літаратараў?
— Што я магу сказаць? У мяне ёсьць свой чытач. Гэта ў большасьці малады чалавек, юнак ці дзяўчына, да 40 гадоў, які аддае мне перавагу нават на тле сваіх аднагодкаў, што актыўна пішуць і друкуюцца.
Галоўнае, каб крытычныя адносіны да некаторых аўтараў са старэйшага пакаленьня не пераходзілі ў хамства
Вядома, я згодны, што маладыя заўсёды імкнуцца зрынуць старых са збудаваных імі п’едэсталаў. Такое ў нас жыцьцё, і яно паўсюдна такое. Але хачу сказаць, што сьвет літаратуры — вельмі жорсткі. Галоўнае, каб крытычныя адносіны да некаторых аўтараў са старэйшага пакаленьня не пераходзілі ў хамства. А такое здараецца.
Вось, напрыклад, адбыўся некалькі гадоў таму скандал, калі Альгерд Бахарэвіч нечакана «наехаў» на нашага клясыка Янку Купалу. Што з гэтага атрымалася? Атрымалася, што Бахарэвічу далі адлуп, атрымаў ён нават аплявуху (дайшло і да такога!), але не пакаяўся. Выйшаў з Саюзу і працягвае ўсё такі сваё.
Што тут можна сказаць? Чалавек мастацтва, літаратуры павінен паважаць сваіх папярэднікаў, тым больш людзей такой велічыні, клясыкаў нашых. Я сумняваюся, што наш Альгерд, які і талент, у добрым сэнсе, мае, і добра піша, і нейкую будучыню абяцае, мог бы зрабіць сабе сэпуку, як гэта калісьці зрабіў Янка Купала. А пазіраваць у такім легкадумным капялюшыку і завушніцаю ў вуху — гэта ўжо проста, я лічу, нарцысізм.
— Калі гаварыць пра ідэалёгію і творчыя мэты, ці ёсьць нехта сярод маладых пісьменьнікаў ці аўтараў сярэдняга веку, хто вам блізкі?
— Я з прахалодай адношуся да пустога эстэцтва і лявацтва ў літаратуры. Да аўтараў, якія дажылі да 50-ці, але няздольныя нават элемэнтарна сюжэт пабудаваць. Ёсьць аўтары, у якіх квяцісты стыль, але сюжэт беспазваночны і малакроўны. Такіх чытаць мне не цікава.
Але ёсьць і тыя, каго я цаню. Я вельмі паважаю творчасьць Алеся Разанава, Сьвятланы Алексіевіч, Зьмітра Бартосіка, Франца Сіўко. З маладых я б адзначыў Зьмітра Дашкевіча, Паўла Севярынца, Тацяну Барысік, Алену Брава.
Брава, дарэчы, мая вучаніца, нядаўна друкавалася і ў ЗША са сваёй аповесьцю.
Пра творчы пэсымізм
— Некаторыя крытыкі лічаць, што ў вашай творчасьці праяўляецца апакаліптычны аўтарскі сьветапогляд. І сапраўды, калі мець на ўвазе такія вашы творы, як раман «Любіць ноч — права пацукоў» або аповесьць «Бесапатам», гэта так і ёсьць. Але яны напісаныя у 90-я гады ХХ стагодзьдзя. А вось раман «Паўночны вецер для сьпелых пладоў» мае даволі пазытыўны, я б сказаў, аптымістычны канец. Ці захавалі вы пэсымістычны погляд на жыцьцё беларускай правінцыі да сёньня?
— Правінцыя ў нас ціха займаецца сваімі дробязямі і шмат чаго не заўважае. Не заўважае нават звычайных рэчаў, якія пагражаюць яе існаваньню. Правінцыя не заўважае, што чалавецтва выбухнула тэхналягічна, што адбыліся сем палётаў амэрыканскіх астранаўтаў на Месяц — што я наогул лічу найвялікшым дасягненьнем мінулага стагодзьдзя. Але правінцыя жыве сваім маларухомым жыцьцём.
Свой погляд на правінцыю я захаваў і нават паглыбіў. У мяне напісаныя дзьве антыўтопіі — аповесьць «Эрыніі» і раман «П’яўка». У гэтых творах я малюю будучыню, якая нас можа напаткаць праз 30-50 гадоў. Не мая справа ацэньваць, як мне гэта ўдалося, але я там распрацоўваў напалову фантастычныя сюжэты як фон, а асноўная думка — рэальнасьць, магчымасьць таго, што можа адбыцца ў нас у Беларусі праз 30-50 гадоў.
Ну а бяз вострага сюжэту, як я ўжо ня раз казаў, няма літаратурнага твора.
— Наколькі раман «Паўночны вецер для сьпелых пладоў» аўтабіяграфічны?
— Так, гэта аўтабіяграфічны раман, я гэтага не хаваю. Я так і сказаў на прэзэнтацыі. Там было пытаньне пра гэта, і я адказаў, што так, гэта раман аўтабіяграфічны. Дарэчы, у кнізе «Паўночны вецер для сьпелых пладоў» ёсьць і аповесьць «Песьня пра Леніна» і адзін з аповедаў — гэта ўсё аўтабіяграфічныя рэчы.
Магчыма тэма кароткага раману пра каханьне — не зусім мая, але рашэньне напісаць яго прыйшло да мяне нечакана. Неяк гутарыў са сваім сябрам, мастаком Алесем Пушкіным, і вось ён кажа: «Ты, Юры, пішаш пра тое, пра гэта, а пра каханьне так нічога і не напісаў. А я б хацеў прачытаць твае думкі пра тое».
І вось якраз было лета, скварна было, а я не выношу сьпёкі, і вось пад вэнтылятарам за пару тыдняў і напісаў «Паўночны вецер...». Гэта, па сутнасьці, аўтабіяграфія.
— А ці зьяўляецца раман «Паўночны вецер для сьпелых пладоў» маркёрам нейкай зьмены вашага творчага сьветапогляду?
— Цяжка сказаць. Пакуль не магу дакладна адказаць на гэтае пытаньне.
Пра прэмію Гедройця
— Калі вярнуцца да сучаснай беларускай літаратуры, то як вы ацэньваеце творы, якія сёлета былі ў шорт-лісьце прэміі Гедройця — Уладзімера Арлова, Альгерда Бахарэвіча, Вінцэся Мудрова, Адама Глобуса, Паўла Севярынца і Анкі Ўпалы? Ці правільны выбар зрабіла журы?
— Я станоўча адношуся да гэтай прэміі і лічу, што чым больш літаратурных прэміяў у нас у краіне, тым лепш. А ў нас іх вельмі мала, можна пералічыць на пальцах рукі. Нават у суседняй Расеі, дзе на першым месцы рэйтынгаў Дар’я Данцова, больш за 300 літаратурных прэмій.
Не зашкодзіла б мець і ў нас болей прэмій, у тым ліку сваіх. Бо ж прэмія Гедройця спансіруецца Польшчай. А маглі б стварыць сваю прэмію па прозе, скажам, імя Быкава. Вось у паэзіі ёсьць прэмія Арсеньневай, гэта добра.
Калісьці і я быў у шорт-лісьце прэміі Гедройця, але ў лік ляўрэатаў ня трапіў. Тады адна літ-дамачка настрачыла ажно чатыры рэцэнзіі, каб даказаць усім, што менавіта Станкевіч не павінен прэмію Гедройця атрымаць, бо ён літаратурны Брэйвік. Ха-ха... Ну гэта так, няхай.
Некаторым далі прэмію за пяць гумарэсак, а іншых за грунтоўныя рэчы абмінулі
Я лічу, што выбраўшы на пераможцаў летась Зьмітра Бартосіка і сёлета Ўладзімера Арлова, сябры журы зрабілі правільны выбар. Я чытаў і аднаго, і другога.
А што тычыцца маладых, то ім шкодзіць, на маю думку, залішняе эстэцтва і, самае галоўнае, адсутнасьць гераічнага пачатку сюжэту. І вось каго б я ні чытаў — і Бахарэвіча, і новых аўтараў і аўтарак — нідзе няма гераічнага пачатку.
— Вы маеце на ўвазе герояў ці геройства?
— Герояў, няма герояў, пэрсанажаў. Вось такі моцны японскі аўтар, як Юкіё Місіма, казаў, што паміж мастаком і ягоным творам няма маральнага бар’ера. Пісьменьнік самараскрываецца ў сваіх творах, і сучасныя беларускія пісьменьнікі не выключэньне. І гэта заўважна. Няма гераічнага, больш схіляюцца ў іншы бок, у пустое эстэцтва, у адсутнасьць сюжэтаў.
— А што наконт іншых сёлетніх фіналістаў прэміі Гедройця?
— Пра ўсіх я не магу сказаць. Анку Ўпалу я чытаў, мне спадабалася, харошая проза. Яна абяцае вырасьці.
— Як вы наагул ставіцеся да прэміі Гедройця? Як, на вашу думку, яна ўплывае на літаратурны працэс? Ці ахоплівае яна сваім конкурсам усё важнае, што зьяўляецца ў Беларусі?
— Я лічу, што дастаткова ахоплівае. Яны ўключаюць шмат аўтараў, якія за год выдаваліся. Ніхто ў ценю не застаецца. А далей ужо журы вызначае якасьць гэтых твораў.
У большай частцы, я лічу, журы нармальна працуе, Хаця, вядома, ёсьць там і свае адхіленьні. Некаторым далі прэмію за пяць гумарэсак, а іншых за грунтоўныя рэчы абмінулі. Такое ёсьць. Але апошнія два гады, як я ўжо сказаў, далі правільна — Бартосіка і Арлова ўзнагародзілі заслужана. Добра журы папрацавала.
Пра Віктара Марціновіча і Альгерда Бахарэвіча
— Нядаўна зь вялікім посьпехам быў прэзэнтаваны новы раман Віктара Марціновіча «Ноч». Ці чыталі вы яго і як ставіцеся да творчасьці гэтага аўтара?
— Пра гэты раман ужо выказаліся крытыкі, пісьменьнікі. І сур’ёзныя, такія, як Макс Шчур, Ціхан Чарнякевіч, Кацярына Барысенка. Яны вельмі трапна, тонка, псыхалягічна абгрунтавалі свае рэцэнзіі і думкі.
Што я магу сказаць? «Ноч» Марціновіча — гэта пакуль яшчэ сырыя нарыхтоўкі да сапраўднай літаратуры. Мала таго, што там адсутнічае добры сюжэт. Ёсьць кампілятыўнасьць, відаць, што ён чытаў некаторых расейскіх аўтараў, адтуль часткова сюжэт пераняты.
Аўтар — безумоўна таленавіты, выдатны калюмніст. Яму за гэта, а таксама за адданасьць беларушчыне і роднай мове рэспэкт.
«Ноч» Марціновіча — гэта пакуль яшчэ сырыя нарыхтоўкі да сапраўднай літаратуры
Але вось што я хачу сказаць. Псыхолягі кажуць, што цяпер сусьветнай эпідэміяй стаў нарцысізм. Гэта не хвароба, але зьява. Псыхатэрапэўты кажуць, што гэта неад’емная частка кожнай чалавечай асобы. Розьніца толькі ў тым, дзе ён праяўляецца. Праяўляецца ён, вядома, і ў літаратуры. І вось я лічу, што ў нашай літаратуры такім актыўным нарцысам зьяўляецца Марціновіч.
І Бахарэвіч, і ён любяць рабіць сэлфі, у гульлівых капялюшыках, з глыбакадумным выглядам падпіраць шчочкі пальчыкамі, бясконца піярыцца.
А насамрэч ня варта, напрыклад, Марціновічу казаць, што ён распрацоўвае новыя шляхі, нечуваныя дагэтуль у сусьветнай літаратуры. Я лічу, што яму зарана такое казаць. Ён, магчыма, вырасьце ў харошага пісьменьніка. Але пакуль нарцысізм замінае і яму, і Бахарэвічу.
— Тады я пастаўлю пытаньне так. А што добрага вы бачыце ў творчасьці Альгерда Бахарэвіча і Віктара Марціновіча?
— Гэта, найперш, іх адукаванасьць. У Бахарэвіча — такі квяцісты стыль прысутнічае. Яны адданыя мове. Хаця яны ўжо выяўляюць сябе. Адзін крычыць: «Я фэмініст», другі: «Я не нацыяналіст». Пачынаецца ўжо такое хістаньне.
А добрае тое, што і адзін, і другі — добрыя калюмністы. Я лічу, што ў журналістыцы яны дасягнулі вышынь. Маглі б нават узьняцца да Ірыны Халіп, калі б захацелі.
— Вы маеце на ўвазе, што яны публіцысты?
— Так.
— Ці чыталі вы «Радзіва Прудок» Андрэя Горвата?
— Вось тут я хачу сказаць, што зусім іншая справа Андрусь Горват. Я чытаў Горвата нават два разы. Гэта зьнешне простыя, але псыхалягічна бліскучыя тэксты, адметныя сваёй беларускасьцю.
І вось што цікава. На фоне гэтай яго квазіпастаралі наверх прабіваецца вельмі трывожны матыў. Тую пастараль і нашу рэчаіснасьць бачыш ужо сапраўдным дэградацыйным полем. Ён там, па сутнасьці, кранае такія пытаньні, якіх мы не заўважаем, да якіх звыкліся, але яны вельмі трывожныя для нас і нашага народу, для нацыянальнай ідэі.
Пра сваіх літаратурных фаварытаў
— Калі б вам давялося назваць сваіх фаварытаў у сучаснай беларускай літаратуры, чые б імёны вы назвалі?
— Гэта наша нобэлеўская ляўрэатка Сьвятлана Алексіевіч, Алесь Разанаў, які, я таксама лічу, варты Нобэлеўскай прэміі — гэта творца эўрапейскага ўзроўню.
Ну а пра маладых таленавітых аўтараў можна шмат казаць і многіх успомніць, многія зь іх абяцаюць дасягнуць такога ўзроўню. Некаторыя зь іх мне падабаюцца. Я разумею што ўсіх назваць не магу. А тут нельга так, што аднаго назавеш, а іншага не.
Але ўсё ж скажу пра тых, каго чытаю і з кім сугучны ў нейкай літаратурнай ступені. Гэта Франц Сіўко, Павел Севярынец, Зьміцер Дашкевіч, Славамір Адамовіч, Тацяна Барысік, Алена Брава.
Пра будучыню беларускай літаратуры
— Што вы думаеце пра будучыню беларускай літаратуры? Будзе жыць ці не?
— Гэта пытаньне вельмі сур’ёзнае. У гэтым сэнсе я пэсыміст. Русыфікацыя ў нас настолькі прасунулася... Самае страшнае, што мовы ўжо амаль ніхто не разумее. Матрыца мовы закладаецца ў дзяцінстве, да году-двух. А тут адразу восем каналаў тэлебачаньня прарасейскага, сваё усё па-расейску.
А калі мовы няма, то якая можа быць будучыня для беларускамоўнага пісьменьніка, калі мова, па сутнасьці, выжывае.
Але будзем спадзявацца. Нейкую надзею я маю. Я рады, што моладзь павярнулася да беларускасьці ў сталіцы і ў гарадах. Гэты факт спрыяе і нашай літаратурнай працы, і саму моладзь узбагачае.
Пра зайздрасьць у літаратурных колах
— І на заканчэньне клясычнае пытаньне — над чым цяпер працуеце?
— Тут можна і клясычна адказаць. Калі ўсё раскажам, рызыкуем выклікаць саркастычную ўсьмешку Госпада Бога.
Таму скажу толькі, што маю ў задумках пару сур’ёзных рэчаў, але пра гэта казаць зарана. А зь несур’ёзных, што я часам пішу, гэта «Мой сатырыкон». Пляную ў бліжэйшым часе яго закончыць і напісаць яшчэ пару аповесьцяў для «Сатырыкону».
І яшчэ вось што я хацеў бы сказаць у справе дачыненьняў пісьменьнікаў і крытыкаў. Правільнаю была думка нобэлеўскага ляўрэата Найпала, які сказаў, што для пісьменьніка вельмі важна, каб яго творчасьць правакавала варожасьць. Калі пісьменьнік не выклікае варожасьці ў адносінах да сябе — ён мёртвы.
Некалі пра гэта добра сказаў расейскі пісьменьнік Васілі Аксёнаў: «Пісьменьнік — зайздросьлівая жывёла»
Але тут мова пра такую больш здаровую варожасьць. Ёсьць яшчэ такая загана як зайздрасьць. Пра гэта ня любяць казаць.
Я вельмі люблю і паважаю нашага пісьменьніка Ўладзімера Дамашэвіча, які ўжо пайшоў ад нас. Ён даў шлях вельмі многім аўтарам, у тым ліку і мяне ўпершыню надрукаваў. Неяк мы зь ім ішлі па вуліцы, і я наўпрост спытаў у яго: «Ці ёсьць у беларускага народу такая рыса, як зайздрасьць». Ён адказаў: «Так, ёсьць, і гэта, безумоўна, ардынскі ўплыў».
Дык вось зайздрасьць праяўляецца і ў адносінах паміж літаратарамі, мастакамі. Некалі пра гэта добра сказаў расейскі пісьменьнік Васілі Аксёнаў: «Пісьменьнік — зайздросьлівая жывёла».
Таму я рэкамэндаваў бы не зайздросьціць адзін аднаму, а ацэньваць усё аб’ектыўна, бяз гэтага ганебнага пачуцьця. Усе мы, у рэшце рэшт, робім адну справу, працуем на культуру і нацыянальную ідэю. Таму ганіць адзін аднаго — заганна.