20 фактаў пра Натальлю Арсеньневу да 115-годзьдзя паэткі
20 верасьня — 115 гадоў з дня нараджэньня легендарнай беларускай паэткі Натальлі Арсеньневай. Яе гімны «Ў гушчарах» і «Магутны Божа» пяюць беларусы па цэлым сьвеце. Яна любіла моцных, імпэтных фізычна і духоўна мужчын, якія могуць ператварыцца ў вікінгаў і скінуць з радзімы панаваньне Расеі. Але жыцьцё прымусіла саму яе стаць (як прызнавалася ў адным са сваіх вершаў) сапраўднай амазонкай.
Максім Танк пісаў пра Арсеньневу: «У цяжкіх сытуацыях галавы не апускала, неяк па-баявому сустракала нягоды. Як на жанчыну — столькі энэргіі ў яе было! Энэргіяй яна была проста зараджана».
1. Зь дзяцінства ня ўмела дзяліцца сваімі перажываньнямі
«Я мела нейкую дзіўную натуру ад самага маленства. Я ня ўмела быць шчырай, ня ўмела дзяліцца ні з кім сваімі перажываньнямі. Я цешылася, я цярпела, я хацела таго ці іншага, я зайздросьціла сёстрам, сяброўкам, я вельмі кахала маці, некаторых настаўнікаў, але ўсё гэта паціху, у сабе. Ніхто ніколі ня ведаў маіх думкаў. Я ніколі не спавядалася маці з сваіх дзіцячых перажываньняў, хоць мае сёстры, асабліва малы брат, расказвалі ёй усё чыста» (Натальля Арсеньнева. Аўтабіяграфічны нарыс / Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Укладальнік Лявон Юрэвіч. 1999).
Генадзь Бураўкін адзначаў, калі ўпершыню пабачыў паэтку на пачатку 1990-х: «...мяне ўразілі ясны, халодны розум Арсеньневай, яе стрыманасьць і пэўная дыпляматычнасьць у ацэнках, што, на першы погляд, ня надта паядноўвалася зь яе маляўнічымі, настраёвымі вершамі» (Генадзь Бураўкін. Спадарыня Натальля // Крыніца. 1996, № 26).
Натальля Арсеньнева. Фота са зборніка «Пад сінім небам» (1927)
2. Пачала складаць вершы з пачуцьця зайздрасьці
«Памятаю, як сёньня, што я вельмі зайздросьціла маім сяброўкам, якія зьмяшчалі ў нашым вучнёўскім часопісе свае вершы. Ці раз, застаўшыся адна ў хаце, я марнавала гадзіны, сілячыся выліць на паперу хоць пару радкоў, — нічога неяк не ўдавалася. Аж раптам, зусім нечакана, удалося! Памятаю, што быў гэта верш пра неба й аблокі, якія так лена плылі ў той дзень над яблынямі саду, куды выходзілі вокны нашага пакоя, ды што пачынаўся ён словамі: „Па сініх нябёсах аблокі плывуць, бліскучыя, белыя горы...“ /.../ радасьці маёй і ганарлівасьці не было межаў» (Натальля Арсеньнева. «Я не палітык, ніколі ім не была...» // Роднае слова 1993, № 1).
3. У гімназічныя гады лічыла вершы Ахматавай непрыстойнымі
«Бальманта я ня надта любіла, ён выдаваўся мне нейкім няшчырым, штучным. Ахматаву, наадварот, я ў душы лічыла бясстыднай і не любіла таксама. Але Гумілёў мне падабаўся» (Натальля Арсеньнева. Аўтабіяграфічны нарыс / Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Укладальнік Лявон Юрэвіч. 1999).
Вокладка першага зборніка Натальлі Арсеньневай «Пад сінім небам» (1927)
4. Вельмі шкадавала, калі падчас рэвалюцыі бальшавікі скінулі двухгаловага арла
«Мы зь сястрой Галяй ішлі з гімназіі і ўбачылі, як нейкія людзі ў вайсковым зьбіваюць з хаты выяву вялізнага арла — сымбаль царскай імпэрыі. Адна лапа птушкі ўпала паблізу мяне. Было такое ўражаньне, што раструшчылі жывую птушку. А я так любіла, ды і цяпер люблю розную жывёлу. З таго часу слова „рэвалюцыя“ выклікае ў мяне асацыяцыі з разбурэньнем, з насільлем» (Тацьцяна Антонава. У гасьцях у Натальлі Арсеньневай / У землякоў за акіянам. 1991).
5. Максім Гарэцкі быў першы мужчына, які ёй падабаўся
«На зьмену Юліям Цэзарам і Рычардам Ільвіным Сэрцам прыйшоў /.../ Гарэцкі, першы жывы чалавек, які мне падабаўся (а мне было тады ўжо 17 год!)» (Натальля Арсеньнева. Аўтабіяграфічны нарыс / Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Укладальнік Лявон Юрэвіч. 1999).
«Гэта быў выдатны чалавек ва ўсіх адносінах. Ён, можна сказаць, вызначыў маю паэтычную дарогу. Яго лічу сваім настаўнікам... А ўзаемаадносіны... Мы абодва маладыя, рамантычныя. Ён мне падабаўся. А я яму? Ня ведаю. Я была занадта маладая і наіўная, каб асьмеліцца на нешта большае, чым павага і сымпатыя. Ды і хлопцаў каля мяне круцілася многа...» (Генадзь Бураўкін. Спадарыня Натальля // Крыніца. 1996, № 26).
Натальля Арсеньнева, 1935 год
6. Лічыла, што з прычыны вялікай строгасьці Гарэцкага яна ўсё жыцьцё мела нізкую самаацэнку
«Максім Гарэцкі ніколі не хваліў мяне, хіба за вочы, што б я ні напісала. Але ганіў часта. За русіцызмы ў мове, за памылкі ў правапісе. Аглядаючыся назад, я думаю, што гэны мэтад узгадаваньня паэткі Натальлі Арсеньневай быў не зусім правільны. Хай я й заслугоўвала суровае крытыкі, ня можна нікога адно ганіць, не падбадзёрваючы час ад часу хай сабе маленькаю пахвалой. Я, прыкладам, адчувала вынікі гэтага мэтаду на сабе ўсё пасьлейшае жыцьцё, адчуваю нават і цяпер, бо „строгасьць“ Гарэцкага ўзгадавала ў мяне сумлеў, нават у свае сілы, сваю вартасьць» (Натальля Арсеньнева. «Я не палітык, ніколі ім не была...» // Роднае слова 1993, № 1).
Натальля Арсеньнева, 1939 год
7. Яшчэ да зьяўленьня першай кнігі Арсеньневай у беларускім заходнім друку былі нараканьні, чаму яе вершы не выходзяць у сьвет асобнымі выданьнямі
«Ад 1924 г. у заходня-беларускім друку пачаліся нараканьні на тое, што вершы Натальлі Арсеньневае ня выданыя яшчэ асобнай кніжкай: у № 1 часапісу „Студэнцкая думка“ за 1924 год, у артыкуле Сьветазара „Што чытаць“, дзе ўпяршыню ў нас казалася і пра „беларускіх клясыкаў“, прычым да іх залічалася — ізноў-жа адзінай зь ейных літаратурных аднагодкаў — і Натальля Арсеньнева, аўтар пісаў /.../: „Творы гэтае выдатнае пясьняркі беларускай — як гэта ні дзіўна — дасюль яшчэ ня выдрукаваны асобнай кніжкай і бадзяюцца па рожных календарох беларускіх, газэтах ды журналах“. У 1926 г. газэта „Беларуская хата“ ў нумары ад 19 сьнежня 1926 г. таксама дакарала Беларускаму Выдавецкаму Таварыству, што яно не выдае зборніка Натальлі Арсеньневае» (Антон Адамовіч. Натальля Арсеньнева «Між берагамі». Біяграфічна-крытычны нарыс / Натальля Арсеньнева. Між берагамі. 1979).
Артыкул Натальлі Арсеньневай «Роля жанчыны ў выбарах» (Сялянская газета. № 14, 5 сакавіка, 1940 г.)
8. За месяц да арышту і высылкі ў Казахстан пісала, што пасьля вызваленьня Заходняй Беларусі жанчыны, якія жылі «пад прыгнётам панскім», здабылі нечуваную свабоду
«І вось цяпер — як у казцы /.../ жанчына Заходняй Беларусі /.../ мае зараз усе людзкія правы. Зьніклі назаўсёды зь яе жыцьця голад, непасільная праца. Цяпер — жанчына стала раўнапраўнай грамадзянкай Савецкага Саюзу, аб ёй клапоцяцца, ёй спагадаюць. /.../ жанчыны нашай вольнай цяпер Заходняй Беларусі падзякуюць Камуністычную партыю і правадыра народаў усяго сьвету таварыша Сталіна за шчасьце і гонар быць раўнапраўнымі грамадзянкамі вялікага Савецкага Саюзу!» (Натальля Арсеньнева. Роля жанчыны ў выбарах // Сялянская газета. № 14, 5 сакавіка, 1940 г.).
Верш Натальлі Арсеньневай «Жанчынам нашай краіны» (Сялянская газета. № 16, 8 сакавіка, 1940 г.)
9. Беларускія савецкія літаратары Максім Танк і Янка Купала хадайнічалі аб яе вызваленьні з высылкі, а пісьменьнік з Заходняй Беларусі Піліп Пестрак быў супраць
«За мяне хадайнічалі Танк і Купала. Напэўна, ім давялося прыкласьці шмат намаганьняў, каб пераканаць пільных начальнікаў, што я ні ў чым не замешана. Дарэчы, па хадайніцтву таго ж Янкі Купалы быў вызвалены зь лягера мой муж. Разам з Купалам яны ў 1919 годзе працавалі ў Вайсковай камісіі. Інакш Францішка проста расстралялі б» (Тацьцяна Антонава. У гасьцях у Натальлі Арсеньневай / У землякоў за акіянам. 1991).
Паводле Максіма Танка: «Давялося хадайнічаць адносна Арсеньневай. /.../ Панамарэнка вельмі прыхільна аднёсься да вырашэньня гэтага пытаньня. /.../ Яна прыехала ў Беласток, мы сустрэліся. /.../ калі гутарка ідзе пра [вызваленьне Арсеньневай], то тут, па-мойму, трэба было б называць і Міхася Лынькова. Ён тады вельмі добразычліва аднёсься да гэтага. Як ні дзіўна, супраць вызваленьня быў Піліп Пестрак. Адзіны. Ён зьяўляўся тады дэпутатам Вярхоўнага Савета СССР. А сярод гэтых, савецкіх, пісьменьнікаў ніхто ня выступіў супраць...» (Мікола Мікуліч. Максім Танк: На скразьняках гісторыі. 1999).
Антон Адамовіч дадае: «...ёсьць весткі, што да „шчасьлівага выпадку“ спрычыніліся адпаведныя захады з боку пісьменьнікаў, найперш і найбольш Янкі Купалы, а таксама Міхася Клімковіча, Пятра Глебкі і інш...» (Антон Адамовіч. Натальля Арсеньнева «Між берагамі» Біяграфічна-крытычны нарыс / Натальля Арсеньнева. Між берагамі. 1979).
Натальля Арсеньнева, 1950 год
10. У часы перабудовы пісьменьнік Валянцін Тарас абвінавачваў яе ў антысэмітызьме
«Натальлю Арсеньневу я чуў і бачыў на свае вочы ў 1942 годзе ў Менску. Смуглявая, зграбная, прыгожая жанчына. На літаратурнай сустрэчы, наладжанай актывістамі так званай Беларускай народнай самапомачы, яна чытала менчукам вершы пра Бацькаўшчыну, родную прыроду, гістарычныя баляды. Але чытала яна і антысэміцкія вершы, зьдзеклівыя, прасякнутыя нянавісьцю, і вершы пра ворагаў-маскалёў...» (Валянцін Тарас. Паэзія вышэй за творцу // Літаратура і мастацтва. 6 кастрычніка 1989 г.).
На сёньняшні момант юдафобскіх вершаў ці выказваньняў у Арсеньневай ня выяўлена. У Вільні яна сябравала з Антонам Луцкевічам, чыя жонка была габрэйкай. У савецкім друку пісала: «Асабліва жудасным было жыцьцё жанчыны-яўрэйкі — дачкі яўрэйскага гарадзкога пралетарыя. /.../ Польскае грамадзтва адносілася да яе з адвечнай пагардай, кожны мог яе вылаяць, дзяцей яе штурхалі, зьневажалі. /.../ Яна не лічылася наогул чалавекам!» (Натальля Арсеньнева. Роля жанчыны ў выбарах // Сялянская газета. № 14, 5 сакавіка, 1940 г.).
А на эміграцыі з жахам успамінала пачатак вайны: «...я стала нявольным сьведкам таго, як немцы ажыцьцяўлялі акцыю зьнішчэньня яўрэяў, як жаўнеры зьдзекаваліся, як пакутавалі людзі... Гэта жах...» (Тацьцяна Антонава. У гасьцях у Натальлі Арсеньневай / У землякоў за акіянам. 1991).
11. За антываенныя вершы яе ледзьве не арыштавала гестапа
«Ледзь не паплацілася галавою за адзін са сваіх вершаў і Натальля Арсеньнева.
...Годзе!
Годзе нарэшце,
годзе
чарвякамі зьвівацца, поўзаць!
Хоць нас доля й дагэтуль зводзіць,
хоць ісьці нам парой і коўзка, —
пасьмяёмся яшчэ і зь ліха!
Досыць падаць прад кожным ніцма!
Лепш на момант агнём успыхнуць,
чымся літасьцяй век давіцца!
Што далі нам калі чужыя?..
Як напятая струна, гучаў голас паэткі ў вершы „Годзе“, апублікаваным у канцы 1942 года. І гэты настрой моцна не спадабаўся нямецкім уладам. Аўтар была выклікана на допыт у палітычную паліцыю, і толькі ўдалая інтэрпрэтацыя верша перакладчыцай Юльянай Дубейкаўскай уратавала Арсеньневу ад рэпрэсіяў» (Тацьцяна Антонава. У гасьцях у Натальлі Арсеньневай / У землякоў за акіянам. 1991).
Сцэна са спэктакля «Затонуты звон» Гергарта Гаўптмана (у перакладзе Натальлі Арсеньневай), пастаўлены ў Менскім гарадзкім тэатры ў 1943 годзе
12. У Другую сусьветную вайну аддавала перавагу Менскаму тэатру, а не Бэрлінскай опэры
«Наведала я й Бэрлінскую опэру [у 1942 г.], але, дзіўная рэч, наш сьціплы Менскі тэатар, мо таму, што свой, падабаўся мне шмат больш, чым усё, што я бачыла ў Бэрліне. Тут, дарма што вайна, дэкарацыі былі сапраўдныя, галасы сьпевакоў добрыя, але ім не хапала чагосьці, каб закрануць мяне, — душы. У нас жа ў Менску, хоць і заслона і дэкарацыі былі зьнішчаныя, па-ваеннаму бедныя былі і дэкарацыі і касьцюмы, але кожная арыя, кожны дуэт даходзілі да сэрца» (Натальля Арсеньнева. Аўтабіяграфічны нарыс / Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Укладальнік Лявон Юрэвіч. 1999).
Вокладка кнігі Натальлі Арсеньневай «Сягоньня» (1944)
13. На эміграцыі не цуралася ніякай бруднай працы
«Хаця і ў Нямеччыне, і ў Амэрыцы жылося нялёгка, але я ніколі не кідалася ў роспач. Калі мы сюды прыехалі — ня так, як сёньняшнія эмігранты, якія адразу патрабуюць дапамогі, — мы нічога ад нікога не патрабавалі. Кожны з нас браўся за любую працу, якая яму траплялася, каб хутчэй стаць незалежным, каб нічога нікому ня быць вінаватым. Я трапіла на кансэрвавую фабрыку. Не скажу, каб праца была надта прыемная, салёная вадкасьць разьядала скуру на руках, але неяк пра гэта ня думалася. Потым перайшла я на фабрыку цукерак, ну там было ўжо крыху лягчэй. А найдаўжэй працавала я на трыкатажнай фабрыцы, дзе мы вязалі сьвітары» (Мікола Ваўранюк. «Я — самы звычайны чалавек, часьцінка майго народа...» // Ніва, 1994, 30 студзеня).
Натальля Арсеньнева, пачатак 1940-х гг.
14. Перажывала, што яе муж, Францішак Кушаль, не знаходзіць агульнай мовы з унукамі
У лісьце да Яніны Каханоўскай (12.1.68) пісала: «Бацька [Кушаль] абыходзіцца зь дзецьмі зусім ня ўмее, нэрвуецца, крычыць, і падымаецца страшэнны скандал, а я мушу ўсё ўціхамірваць. Наагул, бяда із старымі людзьмі. /.../ я толькі прашу Бога, каб даў мне сілаў і цярплівасьці з усім справіцца. З Натай, праўда, клопату найменш, але Пецік вельмі раздураны, неслухмяны, а Бацька таксама, як трэйцяе дзіця, то можаце сабе ўявіць, колькі трэба сілаў і вытрыманасьці, каб усё гэта трымаць у руках. Ды й звычайнай фізычнай працы — не пераробіш: дом вялікі, дзеці, мыеш, шыеш, парадкуеш, проста дыхнуць няма калі! Але я бяру гэта ўсё без нараканьняў, бо, відаць, гэтак і трэба спакойна й цярпліва выконваць сваё прызначэньне. Аб нейкай творчай працы /.../ пакуль што й марыць няма як» (Выбраныя лісты Натальлі Арсеньневай да Яніны Каханоўскай / Лявон Юрэвіч. Шматгалосы эпісталярыум. 2012).
Пётра Мірановіч. Партрэт Натальлі Арсеньневай
15. Жалілася, калі невылечна захварэў муж
«...гэта павольнае й паступовае адміраньне мазгавых клетак [прычына сьмерці Ф. Кушаля. — В. Дэ Эм.] /.../...розныя ненармальнасьці я заўважала ў Бацькі даўно. Ён гаварыў сам з сабой, калі летась быў хворы, дык і зусім рабіў уражаньне ненармальнага. Колькі я зь ім памучылася — летась у Нью-Ёрку, асабліва начамі, калі ён некуды ўцякаў у гарачцы, колькі ён навыкідаўся лякарстваў /.../, бо ўбіў сабе ў галаву, што яны яму шкодзяць! /.../ Ён пачаў /.../ крычаць, /.../ уцякаў цішком ад мяне, калі я казала, каб ён на двор не выходзіў, бо быў вялікі мароз, а ён быў прастуджаны! Наагул, перацярпела я вельмі шмат...» (Выбраныя лісты Натальлі Арсеньневай да Яніны Каханоўскай / Лявон Юрэвіч. Шматгалосы эпісталярыум. 2012).
Вокладка часопіса «Беларускі сьвет» (1989, № 21), з фатаздымкам Натальлі Арсеньневай
16. Непакоілася за псыхічны стан свайго ўнука
У адным зь лістоў (4 красавіка 1977) адзначала: «Маё жыцьцё даволі цяжкое. Вядома — галоўная прычына — наш Пеця. Ён, як знайшоў псыхіятр — эмацыянальна адсталы і [звышузбуджаны]. /.../ Прыкладам, ён будзе гадзінамі ганяць па вуліцы зь дзецьмі на 5–6 год маладзейшы[мі] за сябе, а з аднагодкамі не даваць сабе рады. У клясе, дзе шмат вучняў, ня можа трымаць увагу, ня можа сядзець спакойна, наагул, ня можа вучыцца нармальна. Так што [адукацыйная рада] вырашы[ла] даць яму настаўнікаў, якія вучаць яго па-за клясай. /.../ Можа, удасца накіраваць яго па тэхнічнай лініі, бо ў яго вялікія здольнасьці да матораў і мэханізмаў». У лісьце за 2 кастрычніка 1985 чытаем: «У хаце ён быў немагчымы й шмат спрычыніў шкоды, нішчачы, што трапіла яму пад руку...» (Выбраныя лісты Натальлі Арсеньневай да Яніны Каханоўскай / Лявон Юрэвіч. Шматгалосы эпісталярыум. 2012).
17. Шкадавала, што беларусы-эмігранты ня маюць моцы вікінгаў, каб вызваліць сваю бацькаўшчыну ад камуністычнага панаваньня
Пра гэта пісала ў адным са сваіх вершаў 50-х гг.:
«...Каб сэрцы Вікінгаў і ў нас званамі білі,
мы б завярнулі ветразі тут, зараз, на усход.
Туды, дзе у крыві, у роспачы зацьвілай
і сьлёзы і душу ўжо выплакаў народ.
Ды мы ня Вікінгі...»
(верш «Каб сэрцы Вікінгаў мы мелі» / Між берагамі. 1979).
Натальля Арсеньнева з моладзьдзю Таронта ў Дзень Незалежнасьці 25 сакавіка 1971 году
18. Была настолькі фізычна моцная, што акрыяла і стала на ногі пасьля таго, як на 94-м годзе жыцьця зламала бядро
«Прыйшла зіма й вясна 1997 году. Звоніць унучка Паэткі і кажа: «Благая вестка. Баба ўпала. Зламала бядро й руку. Цяпер яна ў шпіталі. /.../ Падумала я сабе: палом бядра дабра не варожыць. Вінцук [Жук-Грышкевіч] на чацьверты дзень пасьля такое прыгоды памёр. Сэрца ня вытрывала. /.../ Хутка пасьля апэрацыі звоніць ізноў унучка й кажа: „Добрая вестка. Баба ўжо магла стаць на свае ногі й зрабіла некалькі крокаў. За тыдзень, лекар казаў, пойдзе дамоў“. /.../ Вярнулася дамоў і памаленьку стала пры дапамозе апірышча хадзіць» (Раіса Жук-Грышкевіч. Мае ўспаміны пра Натальлю Арсеньневу-Кушаль // Крыніца 1997, № 37).
Вокладка кнігі выбранага «Між берагамі» (1979)
19. Вельмі нэрвавалася, калі затрымліваўся выхад кнігі выбранага «Між берагамі» (1979)
У лісьце да Яніны Каханоўскай (30 студзеня 1973) пісала: «...на мяне вельмі дрэнна падзейнічаў ліст ад др. Тумаша, які атрымала разам з павіншаваньнем перад самымі Калядамі (/.../ у дзень Куцьці), дзе ён піша, што Адамовіч яшчэ нічога не пачаў із маім зборнікам. Гэта быў для мяне вялікі ўдар, які атруціў мне ўсе сьвяты й пагоршыў мой стан. Ён жа абяцаў мне, што ўсё зробіць, што ніколі не адмаўляўся й г.д. А я ж яму яшчэ раз паверыла! Наагул, відаць, трэба памерці, каб зборнік выйшаў». У лісьце ад 24 траўня 1973 пісала: «Дабіла мяне й справа са зборнікам, сабатаж Адамовіча. Страшны ён чалавек у сваёй няшчырасьці й нянавісьці. Але можа, гэта жыцьцё зрабіла яго такім? Шчасьлівыя людзі благімі рэдка бываюць» (Выбраныя лісты Натальлі Арсеньневай да Яніны Каханоўскай / Лявон Юрэвіч. Шматгалосы эпісталярыум. 2012).
20. Да канца жыцьця марыла пісаць для тэатру, бо лічыла, што складаць вершы ня мае сэнсу
«Каб гэта залежала ад мяне, я б да канца жыцьця не хацела ніякае іншае [працы]. Тут, у тэатры, чуеш свае словы, сваю працу жывымі, зьлітымі з мэлёдыямі, так што яны й самі робяцца мэлёдыяй. А бяз гэтага каму яны, гэтыя словы, патрэбныя? Хто ўмее цаніць ці любіць вершы? Дробная жменька людзей мо й прачытае іх, мо й зразумее, і на гэтым усё. Прачытаныя, яны забываюцца, яны паміраюць. А колькі ёсьць людзей, што анічога не разумеюцца на паэзіі? Якія сваёй „мудрай“ крытыкай патрапяць давесьці нават цярплівага з натуры паэта да роспачы? Не, я сапраўды дзякую лёсу, што ён хоць коратка, а даў пачуць мне мае словы са сцэны, даў ім жыцьцё, кроў і цела. Хай жа сяньня спачываюць у супакоі!» (Натальля Арсеньнева. Аўтабіяграфічны нарыс / Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі. Укладальнік Лявон Юрэвіч. 1999).
ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: 20 гадоў з дня сьмерці і 20 нечаканых фактаў пра Натальлю Арсеньневу