Футбаліст-аматар, палітжаўнер і палітвязень, вернік пратэстанцкай царквы — кароткі зьмест багатай на падзеі біяграфіі былога маладафронтаўца Зьмітра Хведарука. Пра зьбіцьцё сілавікамі і сустрэчу з прэзыдэнтам ЗША, пра палітыку і палітыкаў, а таксама пра сёньняшнюю працу ў прыватнай школе — працяг праекту Свабоды «Забытыя. Размовы з героямі ўчорашніх дзён».
Гульня ў складзе футбольных клюбаў «Дарыда» і «Трактар» — улюбёныя заняткі Зьмітра Хведарука ў юнацтве. Сьпеў у царкоўным хоры і выкладаньне ў нядзельнай школе ў царкве «Ян Прадвесьнік» — духоўная патрэба ў больш сталым веку.
16-гадовы мянчук зь сям’і гарадзкой інтэлігенцыі Зьміцер Хведарук далучыўся да «Маладога фронту» ў 2005 годзе: «З таго часу размаўляю па-беларуску. А дагэтуль, прызнацца, думаў так: беларускамоўныя — гэта людзі вясковыя і малаадукаваныя. Ня раз пакаяўся за гэта».
Некалі думаў, што беларускамоўныя — гэта людзі вясковыя і малаадукаваныя
Узначаліў менскую арганізацыю «МФ». Ня раз адбываў зьняволеньні і атрымліваў штрафы за ўдзел у акцыях пратэсту і «дзейнасьць ад імя незарэгістраванай арганізацыі».
Сустракаўся з колішнім Дзяржсакратаром ЗША Кандалізай Райс і прэзыдэнтам Джорджам Бушам у складзе дэлегацыі беларускай апазыцыі ў 2007 годзе. «Мне было 19 гадоў, і дзяржслужбы ЗША нават сумняваліся, ці пускаць мяне на тэрыторыю краіны для сустрэч на вышэйшым узроўні. Але Джордж Буш менавіта са мной распачаў гаворку, якая аказалася плённай для ўсёй беларускай дэлегацыі», — прыгадвае сёньня Зьміцер Хведарук.
Пасьля моцнага зьбіцьця сілавікамі падчас акцыі пратэсту супраць прыезду Пуціна ў Менск у 2008 годзе Хведарук трапіў у шпіталь.
У 2009-м яго, студэнта Тэалягічнага каледжу, гвалтам забралі служыць у войска. «У кайданках даставілі ў вайсковую частку пад канвоем аўтаматчыкаў».
За ўдзел у акцыі пратэсту супраць фальсыфікацыі прэзыдэнцкіх выбараў на плошчы Незалежнасьці ў 2010 годзе адбыў 10 сутак арышту. «Я тады захварэў на вятранку, і мяне выкарыстоўвалі як „бактэрыялягічную зброю“ — штодня пераводзілі ў чарговую камэру», — сьмяецца Зьміцер.
Ад палітычнай дзейнасьці адышоў у 2008 годзе. Працуе настаўнікам у прыватнай пачатковай школе.
«Мама наладжвала дома „беларускамоўныя дні“»
— Зьміцер, як такое магло здарыцца: сталічны інтэлігент, і раптам — апазыцыя, пратэсты, рэпрэсіі?
— Усё пачалося з рэфэрэндуму 2004 году — тады мы з аднаклясьнікамі пайшлі на мітынг на Кастрычніцкую плошчу. Я навучаўся тады ў гімназіі, дзе нашай кляснай кіраўніцай была Эльвіра Невяроўская — мама журналіста Радыё Свабода Альгерда Невяроўскага, як я даведаўся пазьней. Гэта была выключна цудоўная настаўніца, проста ідэал, якая прышчапляла нам любоў да ўсяго роднага. За гэта яе неўзабаве і звольнілі. Мы — малыя тады — не маглі зразумець: чаму нашая настаўніца, якую любілі і дзеці, і бацькі, пакідае гімназію?
Мы былі такія ўзьнёслыя рамантычныя юнакі, якія пайшлі выказаць нязгоду. А трапілі ў такі «замес»
Мы былі такія ўзьнёслыя рамантычныя юнакі, якія пайшлі выказаць нязгоду. А трапілі ў такі «замес», якога нават не ўяўлялі: людзі ў камуфляжы і касках з дручкамі ганяліся за іншымі людзьмі і жорстка зьбівалі. Ледзь уцяклі, трапілі ў групу моладзі каля Купалаўскага тэатру. Нас пачаставалі сасіскамі і далі нумар тэлефона, які аказаўся нумарам Зьмітра Дашкевіча. З гэтага ўсё і пачалося.
— Беларуская мова сталася роднай таксама пад уплывам маладафронтаўцаў?
— Ня толькі. Мама наладжвала дома «беларускамоўныя дні», а я прачытаў «Дзікае паляваньне караля Стаха» па-расейску. Мяне гэтая аповесьць гэтак уразіла, што я тады падумаў: калі па-расейску гэтак цікава і прыгожа, то як жа тады гэтая гісторыя гучыць па-беларуску? І так паволі стаў чытаць і размаўляць сам.
Асаблівых праблем не было, калі не лічыць, што ў школе дзёньнік, да прыкладу, не дазвалялі запаўняць па-беларуску. Таксама я тады гуляў у футбол, і даводзілася чуць на свой адрас і «калгасьнік», і іншыя кпіны — ледзь да боек не даходзіла.
Belarus - Zmitser Khvedaruk, former opposition activist, 10sep2018
«Казаў Дашкевічу: ты ж нармальны, адукаваны хлопец — „ну ня нада вот этага вот“»
— А што асабліва ўразіла ці запомнілася з тых часоў?
— Напэўна, мая адседка ў турме КДБ, калі на мяне заводзілі крымінальную справу. Я тады толькі прыйшоў да Бога, але мая вера была настолькі моцная, што я нічога не баяўся і мне было радасна: я там трымаў галадоўку, сьпяваў і адціскаўся на руках. У камэры было халодна, а на мне толькі лёгкі пінжачок. Думкі пра Бога мяне так моцна сагравалі і суцяшалі, што з таго часу засталіся прыемныя ўзгадкі, як ні дзіўна.
— Але і вернікам вы таксама былі не зь дзяцінства?
— Да вернікаў раней я ставіўся прыкладна гэтаксама, як і да беларускамоўных: вясковыя і малаадукаваныя цемрашалы са «злымі тварамі». А вось у бок веры павярнуцца паспрыяў якраз Зьміцер Дашкевіч, які на сходах пачаў пра рэлігію «задзьвігаць». Я яго вельмі паважаў, але маліцца, нешта слухаць... Я нават ня вытрымаў аднойчы і сказаў яму: слухай, хопіць — ты ж нармальны, адукаваны хлопец — «ну ня нада вот этага вот».
Да вернікаў раней я ставіўся так: вясковыя і малаадукаваныя цемрашалы са «злымі тварамі»
А пасьля трапіў на гістарычны клюб у царкве, дзе пабачыў, што хрысьціяне таксама адукаваныя людзі, якія ўмеюць думаць, і гэта было як палёт у космас. Нейкі час я нават задэпрэсаваў, бо зразумеў, што я не такі ўжо і герой і змагар бяз страху і заганы, але яшчэ і сапраўдны грэшнік. Але прымірыўся з Богам і нават пайшоў вучыцца ў Тэалягічны каледж пры нашай пратэстанцкай царкве.
«У войска трапіў у кайданках пад канвоем аўтаматчыкаў»
— Адкуль вас гвалтам забралі ў войска?
— Так, тады забралі Франака Вячорку, Івана Шылу, а я думаў, што гэта не пра мяне: я быў студэнтам і меў даведку ад каледжа на адтэрміноўку. Але літаральна назаўтра да мяне ў кватэру ўламаліся невядомыя людзі, ад якіх я забарыкадаваўся ў пакоі. Прыйшлі бацькі, тыя людзі сышлі, але зьявіліся два палкоўнікі, якія запатрабавалі, каб я ўвечары прыйшоў у ваенкамат. Бацькі ўгаварылі, і я пайшоў, а там — кайданкі на рукі і на Акрэсьціна.
З сабой быў толькі Новы Запавет па-беларуску. Так і трапіў у войска — у кайданках пад канвоем аўтаматчыкаў. Мне гэта вельмі дапамагло — пра „дзедаўшчыну“ і гаворкі не было. А жаўнер, які меў ложак на другім ярусе нада мной, пазьней прызнаўся, што некалькі начэй баяўся спаць. Так адслужыў паўтара года.
— Але ў выніку ўсяго вы трапілі на сустрэчу з прэзыдэнтам ЗША?
— Сапраўды, такое раз у жыцьці здараецца, а калі табе яшчэ і 19 гадоў, то гэта, натуральна, падзея надзвычайная. Гэта была дэлегацыя апазыцыйных палітыкаў, у складзе якой мы мелі шмат сустрэч на вышэйшым узроўні, у тым ліку з тагачасным дзяржсакратаром Кандалізай Райс.
Зьміцер Хведарук (трэці справа) на сустрэчы з Джорджам Бушам
А пасьля нам раптам паведамляюць, што прэзыдэнт Джордж Буш таксама запрашае нас на сустрэчу, якая не плянавалася. Яна мелася доўжыцца 15 хвілін, і кожны з нас меў толькі па 45 сэкундаў, каб сказаць штосьці самае важнае. Мы ноч рыхтаваліся, складалі важныя прамовы, але Джордж Буш ад першай хвіліны паламаў усе нашы сцэнары: пабачыў у мяне на руцэ пасачак з надпісам «Бог любіць мяне» і запытаўся, што гэта. Я адказаў, і — гаворка пайшла! Гэтак натуральна, гэтак даверліва і проста, што мы сказалі ўсё, што хацелі, і нашмат больш за тое.
У выніку гэтая сустрэча доўжылася не 15 хвілін, як плянавалася, а 45. Супрацоўнікі прэзыдэнцкай службы нам пасьля казалі, што гэткіх выключэньняў не было нават для міністраў эўрапейскіх краін, а гэта быў надзвычайны выпадак.
«Я ня мог сабе дазволіць займацца „перацягваньнем каната“»
— Чаму пасьля такога адметнага ўдзелу ў грамадзка-палітычных падзеях адышлі ад палітычнай актыўнасьці?
— Гэта адбылося ў 2008 годзе, калі з турмаў выйшлі шмат палітвязьняў, у тым ліку Зьміцер Дашкевіч. І ў нас са Зьмітром крыху разышліся погляды на дзейнасьць арганізацыі. Я шмат разважаў, што рабіць: сварыцца, як часта бывае ў розных арганізацыях, калі людзі выліваюць адзін на другога нейкі бруд, альбо сысьці.
Я паразважаў і прыняў такое няпростае рашэньне, што мушу заняцца нечым іншым. Бо Зьмітра я вельмі паважаў, паважаю і люблю, і займацца «перацягваньнем каната» ў арганізацыі, якая і так перажывае жорсткі ціск і перасьлед, я, натуральна, ня мог сабе дазволіць. Бо гэта не прынесла б карысьці ні мне, ні Зьмітру, ні справе.
— Ці не шкадуеце аб гэтым рашэньні, ці не шкадуеце аб той ранейшай дзейнасьці, аб тым, што зазнавалі ціск і перасьлед, духоўны і фізычны?
— Шкадаваньня — не было. Але былі расчараваньні, малыя і вялікія. Асабліва калі здавалася, што Мілінкевіч сапраўды пераможа на выбарах 2006 году. Я лічыў і лічу, што гэта сапраўды самы круты кандыдат, які толькі мог быць. І пасьля было вельмі прыкра бачыць, што калі чаканьні ў людзей ня спраўдзіліся, то чалавека пачалі цкаваць і прыніжаць.
Тыя падзеі паказалі, што зьмяніць жыцьцё на раз-два не атрымаецца, што за гэтыя зьмены трэба плаціць вельмі вялікую цану і сурʼёзна ахвяраваць.
Выбары-2006 паказалі, што зьмяніць жыцьцё на раз-два не атрымаецца
Агулам, грамадзкая дзейнасьць у нашай краіне мае вялікія праблемы, бо людзкая сьвядомасьць не падрыхтаваная. Ніхто ня хоча браць на сябе ніякай адказнасьці. І гэта праблема, якую ня хочуць вырашаць ні палітычныя, ні грамадзкія арганізацыі.
На сёньня людзі нават у самых простых, побытавых пытаньнях ня могуць разабрацца. Што казаць пра больш складаныя ідэі — яны папросту для бальшыні недасяжныя.
Мне падаецца, што гэта адна з прычынаў, чаму ў нас і палітычнае жыцьцё такое бязладнае. І пакуль гэты клубок не разьвяжацца, то мы ня зможам разабрацца з больш складанымі і сыстэмнымі праблемамі. Гэта як з вучобай: калі не засвоіў праграму пачатковай школы, то да вышэйшай ніколі не дабярэсься.
— Ці ёсьць тады сэнс у існаваньні палітычных партый ці рухаў?
— Сэнс ёсьць на сто адсоткаў. Адно што — ёсьць і праблема радыкалізацыі. Часам адносіны паміж палітычнымі партыямі — не дыялёг, а ўзаемаабмен нэгатывам і папрокамі.
І ў выніку людзі не гатовыя да дыскусіі, не гатовыя сесьці за стол перамоў, каб нешта абмеркаваць, знайсьці месцы для саступак і штосьці прыняць. І калі гэта адбываецца на ўзроўні дэмакратычных грамадзкіх арганізацый, якія лічаць сябе «прасунутымі», — то што адбываецца тады ў іншых, «непрасунутых» супольнасьцях?
Гэта нават у сямʼі няпроста — саступаць: я, да прыкладу, наведваў адмысловыя курсы, каб навучыцца, як пазьбягаць канфліктаў у сямʼі. І каб ня тыя курсы, то маёй жонцы ой як нялёгка б давялося.
«З жонкай пазнаёміўся ў мэтро, калі яна прадавала шкарпэткі»
— А жонка таксама верніца вашай царквы?
— Так, яна таксама веруючы чалавек. Але з Аняй я пазнаёміўся — не паверыце — у мэтро, калі яна прадавала мне шкарпэткі. Яна вучылася ў Літве ў хрысьціянскім каледжы на бізнэс-адміністраваньні. І мела ў дыплёмнай працы такі праект для Беларусі — крама спажывецкіх тавараў. Гэта была рэалізацыя шкарпэтак — цёплыя, крутыя такія шкарпэткі. А я вырашыў зрабіць такі «цёплы» падарунак на Каляды свайму сябру.
Я сьпісаўся ў інтэрнэце, і вось у такі прыгожы калядны рамантычны вечар, 24 сьнежня, падаў сьнег, мы спаткаліся, і я набыў гэтыя шкарпэткі. Пасьля гэтага мы год ня бачыліся, а затым спаткаліся на праводзінах майго сябра ў войска. І я раптам пабачыў, якая гэта цікавая дзяўчына, як сьмела выказваецца. Ну, і пасьля спатыкаліся яшчэ на вясельлі нашых сяброў, дзе былі дружкамі, я маліўся за гэтую справу.
Неўзабаве мы прызналіся адзін аднаму ў каханьні. Вясельле адбылося на сядзібе нашых сяброў, вянчаліся на адкрытым паветры — усё прайшло весела і лёгка.
— Чым вы займаецеся ў жыцьці цяпер, які ваш хлеб?
— Я шмат дзе працаваў: ставіў жалюзі на вокны, працаваў у газэце «Наша Ніва», на «Радыё Рацыя». А цяпер — настаўнік пачатковых клясаў у прыватнай школе. Я марыў пра падобную працу зь юнацтва, калі пачаў размаўляць па-беларуску. Праводзіў такую аналёгію зь Якубам Коласам, які таксама быў настаўнікам. Таму пачуваю сябе на сваім месцы.
Мне прыйшлося год працаваць зь дзецьмі, каб яны зразумелі беларускую мову
Але гэтак было не адразу. Гэта не беларускамоўная школа, і напачатку было складана — я бачыў, што дзеці мяне не разумеюць. І мне прыйшлося год працаваць і зь дзецьмі, і з бацькамі, каб давесьці значнасьць і вартасьць беларускай мовы. І пакрысе дзеці сталі мне казаць: я разумею мову Зьмітра — у іх уяўленьні ўсе Зьмітры размаўляюць па-беларуску. І цяпер я пачуваюся цалкам спакойна і ўпэўнена.
Пяць пытаньняў Свабоды
— Беларуская нацыянальная ідэя — гэта?..
— Я б сказаў, што гэта клопат пра тое, што маем. Бо калі ходзіш нават па Менску, то бачыш, наколькі ўсё занядбана. Гэта толькі на цэнтральных праспэктах і вуліцах усё прыбіраецца да апошняга «бычка». А двары, дзіцячыя пляцоўкі, падʼезды — гэта жудасная карціна. Някепска было б навучыцца прачнуцца і прыбраць сваю плянэту, як казаў вядомы герой вядомай кнігі.
— Якая кніга найбольш паўплывала на вас як на асобу?
— Біблія, натуральна, — кніга нумар адзін. Гэта Божае слова, якое я стараюся чытаць штодня. Але таксама назваў бы і «Дзікае паляваньне караля Стаха» Ўладзімера Караткевіча.
— Назавіце трох нацыянальных герояў Беларусі.
— Гэта Тадэвуш Касьцюшка — сто адсоткаў, Антон Луцкевіч — як адзін з айцоў-заснавальнікаў сучаснай Беларусі. Ня ведаю, наколькі гэта містычная асоба — Торвальд Вандроўнік, але надаў бы тытул героя і яму. Гэта вандроўнік і місіянэр, які нёс людзям Добрую вестку.
— Колькі грошай вам патрэбна для поўнага шчасьця?
— Як бы ні хацелася прыгожа адказаць, а традыцыйныя лічбы з многімі нулямі перад вачыма прабягаюць. А насамрэч грошы важныя, але гэта ня самы істотны складнік жыцьця. Бываюць людзі, якія ўсё жыцьцё гоняцца за нечым матэрыяльным, а ў выніку паміраюць, усё гэта пакінуўшы. Бываюць і безадказныя людзі. А як па мне, дык дастаткова гэтулькі, каб паклапаціцца пра сямʼю. Усе кажуць пра «папіццот», але на жыцьцё патрэбна больш за пяцьсот даляраў.
— Як і калі ў Беларусі зьменіцца ўлада?
— Гэта пытаньне, пра якое страшна думаць. Бо так шмат людзей, для якіх Расея — гэта ня так і дрэнна, і каб замест Лукашэнкі прыйшоў які Мядзьведзеў ці хто заўгодна, хто б узяў на сябе адказнасьць за Беларусь... Каб зараз азірнуцца і пабачыць чалавека ці групу людзей, якія былі б аўтарытэтныя, вядомыя, адказныя і надзейныя, каб горш за Лукашэнку ня здарылася, — таксама такіх ня ведаю. Таму для мяне гэта пытаньне, за якое сапраўды страшна.