У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
ГАДАВАЎСЯ Ў МАНАПОЛЬЦЫ, «ПРЫ ГАРЭЛЦЫ»
Уладзімер Жылка, Макашы, 1900
Удзячная гэта справа — знаёміцца з паэтам завочна. Не тады, калі бярэш кніжку з гучным прозьвішчам аўтара, а тады, калі даведваесься пра аўтарства ўпадабанага раней твору. Менавіта такое знаёмства адбылося ў мяне з творчасьцю Ўладзiмера Жылкi. У пачатку 1990-х я пачаў слухаць беларускае. Слухаў усё запар — ад афіцыйнай эстрады да андэрграўнду. Але найбольшае задавальненьне прыносіла мне перазапісаная дзясяткi разоў аўтарская песьня. I неяк прывязалася да душы адна прыгожая песенька Вольгi Цярэшчанкi — «Шлях да Бога». Я мiжволi вывучыў яе на памяць. Як пазьней высьветлілася, я вывучыў верш Уладзiмера Жылкi.
Напяваючы гэтую песьню, я ехаў у вёску Макашы Нясьвіскага раёну, дзе сто гадоў таму нарадзiўся паэт. Ехаў па банальны сюжэт «да сотых угодкаў». Я не спадзяваўся знайсьцi людзей, што маглi ўспомніць равесьнiка стагодзьдзя, які пакiнуў родную вёску яшчэ ў 1914 годзе. Адно думаў пабачыць родны дом паэта і, магчыма, запытацца ў тамтэйшых дзяцей, цi кажа iм нешта гэтае прозьвiшча — Жылка.
Уладзімер Жылка
Макашоў у дарожным атлясе няма. Можа там калі што й засталося, дык якія два-тры двары? Насамрэч памiж прыгожым лесам i рэчкаю Ўшой раскiнулася даволi вялiкае сяло. Старыя драўляныя дамкi перамяжоўваюцца з дыхтоўнымi мураванкамi. Сумным сымбалем прамінулага стагодзьдзя глядзяцца руiны калгаснага мэхдвара з iржавымi шкiлетамi камбайнаў. Некалькi вузкiх вулачак зьбягаюцца да немалога пляцу. На ўзгорку разьлеглiся вясковыя могiлкi, а ў самым цэнтры гэтай зялёнай плошчы — ахайна абгароджаная пляцоўка зь невялiчкiм помнiкам. На мармуровай плiце выгравэраваны знаёмы партрэт. Надпiс паведамляе, што тут, у вёсцы Макашы, нарадзiўся «беларускi савецкi паэт Уладзiмір Жылка».
Пакуль я вывучаў помнiк, да мяне падышла сямейная пара. Ён, п’янтос гадоў 30 у бруднай цяльняшцы й з дурнаватай усьмешкай на малiнавым твары; яна, кабета з хiтраватым позiркам і памятым абліччам. На руках у яе — замурзанае трохгадовае дзяўчо. «А вы дзедам iнцярасуецеся?» — запыталася кабета. — Як вы яго назвалi? — перапытаў я. — «Ну, гэтым, Жылко, пiсацелем». Далей маёй асьветаю заняўся муж. Ён паведаміў, што Жылко «напiсаў нейкi вершык, за што яго пасадзiлi ў Сiбiр». А дом паэта, як высьветлiлася, купiў нейкi дачнiк зь Менску. Дом, дарэчы, дзякуючы таму загадкаваму дачнiку выглядае як нядаўна пабудаваны. Новая шалёўка, новая бляха.
«А вунь там, — паведамiла кабета, — жыве стары дзед, якi хрысьцiў таго паэта». Можа, я чаго не дачуў, але да паказанага кабетаю дому пайшоў зь вялiкай цiкавасьцю.
«ЖАЛЬ МНЕ ЯГО!»
У даволi яшчэ моцнай, але недагледжанай хаце, на кухнi, за сталом сядзелi трое дзядоў i пiлi мутны самагон з клясычнай здаравеннай бутлi. Вызначыць узрост найстарэйшага было амаль немагчыма. Сказалi б «сто сямнаццаць», паверыў бы. Але гэты маленькi ўсохлы дзядок быў у кампанii за камандзера. Другi стары, рахманы й памяркоўны, цiхенька прытуліўся ў куточку. Трэцi на тле астатнiх двух выглядаў проста маладзёнам. Як высьветлiлася, сын (гэта той, што маладзейшы) з бацькам (гэта той, што найстарэйшы) прыехалi з Баранавiчаў адведаць свайго дзядзьку й брата (таго, што сядзеў цiхенька). Выпiта, мяркуючы з ажыўленай гамонкі, было нямала. Не пасьпеў я адрэкамэндавацца й дастаць мiкрафон, як перада мною ўжо стаяў напоўнены кілішак. Я зьвярнуўся да самага старога, Iвана Абрамовiча, народжанага ў Макашах праз два гады пасьля зьяўленьня на сьвет знакамітага земляка — у 1902-м, і пачуў у адказ трасянку мовы і фактаў:
— Он с тысяча дзевяцьсотага года. Я с тысяча дзевяцьсот утарога. Ацец яго хрысьцiў мяне. А ацец яго родам з-пад Слуцка. А он у нашай дзярэўнi… пры царызьме былi манаполькi созданы… Вы гэтага ўжо ня помнiце… I он пры Польшчы быў у Вiльнюсе рэдактарам газэты «Зьвязда». Гэты Жылка рэдактарам быў. Патом яго пры… ня буду гаварыць, пры дыктатары, проста скажу… Паскольку я панімаю, што сказаць…
Я ўжо ведаў, што бацька паэта сапраўды быў сядзельцам манаполькі, якая стаяла каля самага млына, дзе ўвесь час у чарзе нудзіліся завозьнікі — надзейныя кліенты ў «бары» Адама Жылкі. Дасьледнік Уладзімер Калесьнік пісаў:
«Казённая хата Жылкі была вялікая, на два канцы, з ганкам і белымі аканіцамі, зацененымі шырокім саламяным капяжом. У пярэднім канцы сядзелец кватараваўся, у заднім — гандляваў. Вось у такой з выгляду сялянскай, ды не сялянскай хаце давялося прыйсьці на сьвет і правесьці дзяцінства будучаму паэту».
Гэта значыць, што нарадзіўся паэт фактычна ў манапольцы, «пры гарэлцы». У антуражы, падобным на той, у якім цяпер успамінаюць пра яго землякі.
Я ведаў таксама, што «Зьвязда» выходзіла ня ў Вільні, а ў Менску, Жылка сапраўды быў там супрацоўнікам, але не рэдактарам, калі ў 1926 годзе вярнуўся з Прагі ў Менск. Але ўсе гэтыя дакладныя і недакладныя факты падаваліся мне мала істотнымі на цяперашнім застольлі. Да мяне пакрысе пачынала даходзіць, што перад мною бяз двух гадоў раўналетак толькі што прамінулага стагодзьдзя. Але ўсьвядоміць гэта цалкам на цьвярозую маю галаву было цяжкавата. Пагатоў дзядуля, як я зразумеў, толькі пачынаў хмялець.
— Мікалай, брацішка ты мой, мне ня трэба займацца балталогіяй. Я должан гаварыць праўду. Чэсна i благародна! Сягоньня, можа быць, адна мінута, i канец маей жызьнi! Дай мне сказаць, а ты потым будзеш гаварыць!.. Далi яму пяць гадоў турэмнага заключэньня. За што, я не магу вам сказаць. Потым ён папаў у Прагу. Прага вы знаеце чыя сталіца… Як ён памёр, якая яго апошняя судзьба пасьцiгла — я не магу вам сказаць. Патрыёт быў родзiны! А вместа отдыха далi яму пяць лет турмы. Во як! Жылі яны небагата. Памятнiк яму ў нашай дзярэўнi пастаўлены два-тры гады таму. (Скрозь плач.) Жаль мне яго! Жаль мне яго! Жаль мне яго!..
Стары Абрамовiч закурыў «Прыму» й зайшоўся такімі рыданьнямi, быццам пахаваў самага блiзкага сябра. Пару дзён таму. Зрэшты, з вышынi дзевяноста васьмi гадоў, напэўна, кожная перажытая эпоха бачыцца як нешта зусім нядаўняе.
Я ня стаў болей турбаваць старых людзей, пакiнуўшы iх далей расьпiваць сваю пляшку. Няцяжка нават уявіць, як гэтая тройца п’е на працягу стагодзьдзя. Ад самага нараджэньня. За пыльным акном мяняюцца рэжымы і ўлады. Па дарозе на Iшкалдзь праходзяць арміі ў самых разнастайных уніформах. Радыё балбоча на розных мовах. А тут усё той жа стол. Усё той жа самагон. I ўсё тыя ж тосты за здароўе й доўгае жыцьцё! Там Расейская імпэрыя i Другая Польская рэспубліка, Трэцi райх i СССР! I як тут не дапiцца да беларускай незалежнасьцi!
Уявiць за гэтым сталом Жылку я ня здолеў. Ня тое што ў якой вiленскай кавярнi цi на вулiцы ў Празе. Адкуль, зрэшты, малады невылечна хворы i незвычайна таленавiты чалавек вырашыў ехаць у чырвоны Менск. Абмяняць жыхарства ў Чэхіі на савецкi пашпарт сталiнскага ўзору. Якi неразумны ўчынак зь сёньняшняга гледзішча! Калi ўсё часьцей мяняюцца пашпарты незалежнай Беларусi ў адваротным кiрунку.
2000, травень
P. S. Дзед Жылкі па маці, Анупрэй, пражыў 112 гадоў. З такой моцнай генэтыкай і сам паэт мог сядзець за тым адвечным сталом амаль што да нашых дзён. І не было б сухотаў, на якія захварэў у Менску, не было б Вільні і Прагі. І сьмерці на чужыне. Але не было б і вершаў. Пытаньне пра тое, які б варыянт уласнага жыцьця выбраў ён сам, надоўга заглыбіла мяне ў філязофскі роздум…
Працяг будзе
Папярэднія публікацыі
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
Бедныя бабулькі паехалі на Польшчу