У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
«У гэтай краіне ня маю я дому»
Могілкі-магілы, труны-дамавіны… Колькі ж іх сустракаў я на маім шляху!
Улетку 2005 году, стоячы перад закрытай труной паэта Анатоля Сыса, я з іроніяй згадваў сваю зайздрасьць, зьвязаную зь ягонымі вершамі.
Зайздрасьць была да барда Андрэя Мельнікава, які на фэсьце «Аршанская бітва» ў 1992-м сьпяваў песьню «Ў гэтай краіне ня маю я дому». Я мусіў выступаць наступным і захоплена слухаў словы Андрэевай песьні. Гэта ж трэба так афарыстычна і трапна, бяз патасу і позы апісаць свой нацыянальны боль! Пасьля я даведаўся, што аўтар верша Анатоль Сыс. І зайздрасьць адпусьціла.
Анатоль Сыс. Фота Яўгена Пясецкага
А пазнаёміўся я з Сысом на сваім уласным канцэрце на «Вольнай сцэне» ў 1997-м. Арганізатары былі ў жаху, калі пабачылі яго ў фае. Зьяўленьне Сыса звычайна абяцала, што вечар сумным ня будзе. Але, на зьдзіўленьне арганізатараў, Анатоль быў ідэальным маім слухачом. Сядзеў ціха, слухаў засяроджана. Пасьля прайшоў за кулісы. Павіншаваў з добрым выступам і дастаў пляшку брэндзі. Да якой я з задавальненьнем прыклаўся.
Арганізатары глядзелі на мяне як на звышчалавека. «Чаму ён з табой так?» «Як такое магчыма?» «Вы што, сябры?» — пыталіся яны ў мяне. Ды не, — казаў я, — можа, яму проста песьні спадабаліся. Напрыклад, пра запой.
У той дзень, калі ў маім нататніку зьявіўся аўтограф Сыса, я, шукальнік «помнікаў на мове», патрапіў на абмеркаваньне «помніка мове». Яно адбывалася ў музэі Янкі Купалы на пасяджэньні клюбу «Спадчына».
Музэй Янкі Купалы
Спачатку старшыня суполкі Анатоль Белы доўга распавядаў пра свой візыт да дачкі ў ЗША, з бацькоўскім гонарам паведамляючы, колькі ў новым доме дачкі прыбіральняў і душавых. Пасьля ўсе даведаліся, што Рада БНР жыве, абнаўляецца й яе ўплыў расьцякаецца па плянэце. За Эўропу адказвае спадар Навумчык. СНГ дасталася спадару Нюньку зь Вiльнi. «А Пазьняку трэба было б даць Афрыку. Так i падзялiлi б увесь шарык», — адкамэнтаваў інтэлігентны дзядок, які сядзеў побач.
Затым пачалося самае цікавае — абмеркаваньне помніка. Найбольшую ўвагу прысутных прыцягнулі два праекты. Першы ўяўляў сабою аграменную чарнiлiцу з устаўленым у яе пяром. Калі ўявiць маштаб чарнiлiцы 1 да 200, то пяро ператваралася ў вялiзную стэлу на пастамэнце. Я чамусьці згадаў, што адзін мой знаёмы кожную воданапорную вежу называе помнікам гранаце. Другі праект быў больш клясычны. Жанчына (маці-Беларусь) трымала на руках дзяўчынку (мову), перадаючы ёй пяро (неўміручасьць нашага пісьменства). На пастамэнце — барэльефы змагароў за матчыну мову. Абодва праекты настолькі спадабаліся прысутным, што вырашана было «маці» ўсталяваць у Менску, а «чарнiлiцу» падараваць Полацку. Зь дзяржаўным фінансаваньнем, як высьветлілася, праблемаў быць не павінна. Як кажуць, хто хавае, той i заказвае надмагільле.
А пасьля прыйшоў Сыс. І прапанаваў пайсьці да яго ў госьці. У шэрую «маласямейку», што схавалася ў дварах на вуліцы Чарвякова.
Дом, у якім жыў Анатоль Сыс
Маленькая аднапакаёўка Сыса ўразіла, як ніводзін музэй. Гэта было жытло двухаблічнага чалавека. Кухня — месца жыхарства і загулаў халасьцяка і алькаголіка са сталом «пусьці-павалюся», з шыхтом пустых бутэлек пад ракавінай, з бруднымі сьценамі. А ў пакоі з рабочым сталом — ідэальны парадак. Кожная рэч, кожны аркуш паперы, кожная кніга на сваім месцы. Як гэтыя два памяшканьні суіснавалі разам? Так павінна выглядаць жытло доктара Джэкіла. Прыстойнага пана добрых манераў, які, пераходзячы парог кухні, імгненна ператвараўся ў містэра Гайда, злодзея і арангутанга. Мы тады пілі на кухні. І я запомніў (ці мне здалося?), як захмялелы Сыс, падыходзячы да свайго пісьмовага стала, заўважна цьверазеў.
Зьміцер Бартосік і Анатоль Сыс за год да ягонае сьмерці
На кухні ён мацярыў латыскага паэта Улдыса Бэрзыньша. Чым яго дапёк калега, я так і ня ўцяміў. Але, сеўшы за стол, сур’ёзны і засяроджаны Сыс папрасіў у мяне нататнік. Узяў чырвоную асадку і зусім цьвярозым почыркам напісаў:
Латыская дывізія СС
З барадатым рыжым ахвіцэрам
Увайшла на досьвітку ў Пан Лес.
Я, каб выжыць, абярнуўся зьверам.
Бацьку — у луня ператварыў,
Маці — у нямую салаўіху…
Кніжку ў Рызе, дурань, ахвіцэру падарыў
Рыжаму. На ліха?
Штандартэнфюрэр Бэрзыньш, што прыйшоў?
Паляваць паэтаў беларускіх?
Хіба табе мала латышоў?
Ці палякаў, ці жыдоў, ці рускіх?
На сьцяне сталёвы пісталет,
А на сэрцы пераплёт Абая.
Хто табе навёрз, што я паэт?
Што, як пан, свой лес блакадны маю?
Такі пан — каўтун у галаве,
На душы трывога: абы ціха —
Лунь, хавайся у сівой траве,
У лісьці хавайся, салаўіха.
Аўтограф Анатоля Сыса
Некалі гэты менскі раён называлі Пярэспай — ад назвы ракі, прытоку Сьвіслачы. На беразе гэтай ракі пасяліўся ці то волат, ці то вядзьмар Мянеск, які збудаваў вадзяны млын і такім чынам заснаваў горад Менск.
Ідучы зусім нядаўна празь Пярэспу, я зайшоў у двор, дзе стаіць тая шэрая Сысова «маласямейка». Вуліца Чарвякова, дом 2, корпус 3. Набраў на дамафоне лічбу 81. Але ў адказ мне былі толькі гудкі.
«А графаманаў трэба расстрэльваць»
Сышоўшы таго памятнага разу з Купалаўскага музэю ў «дом-музэй» Анатоля Сыса, я ніяк ня мог прадбачыць, што далей мая дарожка дацягнецца і да «Коласавай хаты». На разьвітаньне Сыс выцягнуў фаліянт, якi аказаўся нотным сшыткам нейкага выдатніка 1907 году зь Нясьвіскай настаўніцкай сэмінарыі, i абавязаў мяне аднесьці гэтую працу нікому не вядомага сэмінарыста ў дом бесьсьмяротнага вучня той самай установы.
«Вы сябры Сыса?» — асьцярожна запытала дырэктарка, з хваляваньнем прымаючы фаліянт i аглядаючы мяне й Славаміра Адамовiча, якi склаў мне кампанію. Нам прапанавалі застацца, паабяцаўшы неўзабаве цікавую сустрэчу. I пакуль Славамір вывучаў улёткі часоў Другой усясьветнай, знаходзячы ў коласаўскіх радках на тэму «бі фашыста» сугучнасьць сёньняшняму дню, я добрасумленна бадзяўся па былым асабняку ў дарэмным намаганьнi адчуць прысутнасьць таго, хто пражыў тут свае апошнія гады. Ці не адзінага вялікага «нашаніўца», які пайшоў з жыцьця сваёй сьмерцю, у сваім доме.
Дом-музэй Якуба Коласа
У адрозьненьне ад «Купалавага дому», гэтыя сьцены памятаюць голас свайго гаспадара. Ад чаго, асабліва калі ты блукаеш тут адзін, пачуваесься няпрошаным госьцем. Вялізныя пакоі ў заўсёдным паўзмроку шэрых штораў, загароджаныя стужкамі; ампірныя гадзіньнікі, якія ніхто не заводзіць; шыкоўныя фатэлі, да якіх нельга дакрануцца.
А дом патроху запаўняўся галасамі новых гасьцей. Паважныя навукоўцы, мітусьлівыя журналісты, разьняволеныя студэнты. У гушчы публікі я пазнаў Сакрата Яновіча. Аказалася, зусім нечакана для сябе мы са Славамірам трапілі на прэзэнтацыю новай кніжкі гэтага прызнанага аўтара, што выйшла ў «Мастацкай літаратуры». «Сьцяна» — прачытаў я на вокладцы не безь зьдзіўленьня. Гэта быў пачатак 1998 году. Набор кнігі з такой самай назвай летась рассыпалі ў той самай «Мастацкай літаратуры». Гэта была кніга Васіля Быкава.
Сакрат Яновіч
Няма імпрэзы тужлівейшае на сьвеце, чым сустрэча зь беларускім пісьменьнікам. Менавіта такая думка валодала студэнцкай (што прыемна, найбольш шматлікай) часткай нашае аўдыторыі. У кожным разе, шаноўныя літаратуразнаўцы прафэсары Адам Мальдзіс i Ўладзімер Гніламёдаў хвілінаў сорак намагаліся даказаць гэтую гіпотэзу, распавядаючы пра ролю Яновiчавага слова. Мне ўзгадалася неўмiручае шалкевiцкае: «I пры паваленым Яновiчавым плоце мы станем ціхенька i будзем гаварыць».
Стаміўшыся чакаць выступу героя дня, я вырашыў зазірнуць у ягоную кнігу, сама назва якой правакавала на пэўныя пытаньні. Але дата напісаньня, 1977 год, гэтыя пытаньні мякка здымала. Прачытаўшы наўздагад выбраны абзац, я трохі зьбянтэжыўся. Мне трапілася наступнае: «Усё прышылі яму. Уляпiлi Сумленевiчу дзіўна нямнога, гадоў нешта паўтара. Нечуванае: без грашовай рэкампэнсацыі пацярпеламу!» Быццам учорашнюю газэту адгарнуў.
Нарэшце мы дачакаліся спадара Сакрата. Першае, чым ён парадаваў чытачоў, — сказаў прыкладна наступнае: «Калі вы будзеце чытаць мною напісанае й вам нешта не спадабаецца, то ведайце — мне ўсё роўна. Мяне гэта мала цiкавiць, паколькі я пішу не для вас, а для сябе. Аднак калі мая лябараторыя цікавая й яшчэ некаму, мне, вядома ж, прыемна». Пасьля доўгіх развагаў «аб ролі» i да т. п. такое пяшчотнае стаўленьне да чытача многіх разьвесялiла.
Аўтар з Сакратам Яновічам і ягонай жонкай
Ён не казаў нечага новага. Але ўсім хацелася слухаць. Настолькі гэта артыстычна, раскаванаю несавецкаю моваю, рабіў былы пажарнік, баксэр, электрык. Сёньняшні першы аўтарытэт польскай беларушчыны. Ён казаў пра тое, што ў цяперашнiм становiшчы Беларусі нічога дзiўнага няма, таму што беларускі народ бедны. А ў беднага народу (беднага ў наўпроставым, грашовым сэнсе) ня можа быць багатай культуры. Пра тое, што талент — гэта ўсяго толькі здольнасьць да працы. Безь якое нельга нават таленавіта сьпіцца. Пра тое, што надзеленасьць мiсiяй дае неверагодную здольнасьць выжываньня ў самых змрочных умовах. I шмат яшчэ вядомых iсьцiнаў, якія іншым разам карысна паслухаць «выпадкам ад Сакрата». Лепш даходзяць. А некаторыя ягоныя пасажы агаломшвалі. Напрыклад, думка, што паэт павінен мець агнёвыя вочы й падабацца бабам, а графаманаў трэба расстрэльваць
Слухаючы Яновіча, я сьмяяўся і пляскаў у ладкі разам з усімі. Але шмат пазьней прыйшла думка пра тое, што графаманства ў літаратуры лічыцца заганай, а ў жыцьці яно норма. Хоць чым нецікавае, банальнае, пазбаўленае яркіх учынкаў жыцьцё лепшае за такі самы неарыгінальны твор?
Працяг будзе