Амэрыканскі часопіс Utne Reader, які адсочвае трэнды ў сучаснай культуры, назваў Леру Барадзіцкую (Lera Boroditsky) ў ліку 25 чалавек, чые ідэі мяняюць сьвет. Псыхалінгвістка, якая працавала ў Стэнфардзкім унівэрсытэце, а цяпер выкладае ва ўнівэрсытэце Каліфорніі ў Сан-Дыега, расказала Радыё Свабода пра свае карані ў Беларусі, пра тое, чаму яе навучылі дыялёгі з Далай-ламам, і пра тое, якім чынам мовы фармуюць чалавечае мысьленьне.
Першыя 12 гадоў свайго жыцьця Лера Барадзіцкая правяла ў Менску. Яе сям’я зьехала ў ЗША ў 1988 годзе.
— Мае найлепшыя ўспаміны пра Беларусь — як мы з татам зьбіралі ў лесе грыбы. У мяне было шчасьлівае дзяцінства. У дзяцінстве чалавек ня ведае, чаго, магчыма, пазбаўлены, таму атрымоўвае радасьць ад таго, што ёсьць.
Напрыклад, аднойчы за гэтыя 12 гадоў майго жыцьця ў Менску зьявіліся бананы. І маім бацькам удалося купіць банан. Ён быў яшчэ зялёны. Бацькі прынесьлі яго мне, і мяне гэта так узрадавала, што я адкусіла ад яго крыху, загарнула і паклала ў халадзільнік. А на наступны дзень адкусіла яшчэ раз — і гэтак расьцягнула яго на цэлы тыдзень. Для мяне тое была сапраўдная падзея, і ў маёй памяці гэта захавалася як шчасьлівы ўспамін. Цяпер гэта можа падавацца сьмешным — радавацца аднаму зялёнаму банану.
Пасьля Чарнобылю ў 1986 годзе мае бацькі вельмі хваляваліся, асабліва мама — і мяне цягніком паслалі на лета да сваякоў ва Ўкраіну, у Марыюпаль (тады ён яшчэ называўся Жданаў). Але сама я не хвалявалася — дзеці ня вельмі разумеюць такія рэчы.
Лера Барадзіцкая
— У сям’і мы размаўлялі па-расейску. Мы чулі беларускую і ўкраінскую мову ў тэлевізары — напрыклад, падчас футбольных матчаў. Я вучыла беларускую ў школе, але цяпер ужо амаль нічога ня памятаю.
Роднай мовай майго прадзеда быў ідыш — расейскую ён вывучыў ужо пазьней. Для дзядулі з бабуляй ідыш быў ужо другой мовай — сакрэтнай мовай, якой яны маглі размаўляць міжсобку. Мой бацька крыху разумеў ідыш, але я ўжо не.
Мой прадзед быў вельмі рэлігійны — ён штодня вывучаў Тору, але большасьць маёй сям’і была зусім не рэлігійная. Я расла, дакладна ведаючы, што мы габрэі, але не разумела, што гэта значыць.
Сям’я Леры Барадзіцкай перад ад’ездам у ЗША
— Мая мама патлумачыла мне, калі я пайшла ў школу: «У мяне для цябе кепская навіна — мы габрэі. Людзі не заўсёды будуць ставіцца да цябе добра. Калі хочаш атрымаць „тройку“, табе трэба вучыцца як на „пяцёрку“. А калі хочаш атрымаць „пяцёрку“, дык табе трэба працаваць нашмат больш».
Я тады прыняла яе словы як карысную параду. Ня памятаю, каб я ў той час думала пра гэта як пра нешта несправядлівае.
Яшчэ была гісторыя, якую я амаль нікому не расказвала. У Менску мы жылі ў «хрушчоўцы» на вуліцы Валгаградзкай, і ў двары дому стаялі старыя паламаныя арэлі. Мы гулялі зь іншымі дзецьмі, і я села на край арэляў з аднаго боку, а з другога боку сядзелі нейкія хлопчыкі — яны мяне пераважвалі. І раптам адзін зь іх сказаў: «Не хачу сядзець з габрэйкай». Яны саскочылі, і гэтыя арэлі абрынуліся так, што я зламала нагу ў двух месцах.
Гэты хлопчык і сам толкам ня ведаў, што такое габрэі. Ён не хацеў мне шкоды — проста нешта пачуў ад дарослых.
Але мне сапраўды спадабалася сядзець дома ў гіпсе амаль паўгода, не хадзіць у школу і чытаць.
— Мяне заўсёды цікавілі ідэі, і я заўсёды шмат спрачалася з аднаклясьнікамі пра вялікія пытаньні — што такое праўда, свабода, справядлівасьць? І я заўважыла, што ўдзельнікі гэтых спрэчак часта выкарыстоўваюць словы ў розных сэнсах. Мы можам ужываць слова «справядлівасьць» і думаць, што кажам пра адно і тое ж, але насамрэч мы гаворым пра вельмі розныя рэчы. І тады я вырашыла, што важна разумець стасунак паміж мовай і думкамі.
Калі я толькі пачынала вучыцца, падчас курсу ўводзінаў у лінгвістыку часта ўсе прыклады былі толькі па-ангельску. І я часам сама сябе пыталася: а па-расейску гэтаксама? Для некаторых прыкладаў выглядала, што так і будзе, але для іншых — што будзе інакш. І я тады пыталася ў нашага выкладчыка: «Ці гэта слушна і для іншых моваў?» А ў той час панаваў падыход, што мовы сур’ёзна ня розьняцца міжсобку. Ідэя, якая зрабілася папулярнай дзякуючы Ноаму Хомскаму, — што мовы адрозьніваюцца толькі на паверхні, а пад ёю маюць агульную структуру. Пытаньне пра розьніцу паміж мовамі лічылася нязначным і было амаль табу.
Мой выкладчык звычайна казаў, што істотных адрозьненьняў паміж мовамі ня знойдзена, а на некаторыя пытаньні адказваў: «Калі б я гэта ведаў, дык быў бы вельмі багатым чалавекам». Мелася на ўвазе, што на гэтыя пытаньні немагчыма знайсьці адказ. А я думала: «Здаецца, ня так і цяжка правесьці правільныя экспэрымэнты». І цяпер, калі я сама выкладаю падобны курс, я магу даць студэнтам адказы.
Лера Барадзіцкая падчас лекцыі
Некалькі прыкладаў, як мова ўплывае на нашае мысьленьне:
- У шэрагу моваў замест звыклых нам кірункаў «зьлева», «справа», «ззаду», «сьпераду» заўсёды выкарыстоўваюцца геацэнтрычныя каардынаты (кшталту на «поўдзень», «поўнач», «усход», «захад»). У выніку носьбіты гэтых моваў зь дзяцінства нашмат лепш арыентуюцца ў кірунках на мясцовасьці.
- Носьбіты мовы, дзе існуе больш дэталёвы колеравы падзел (напрыклад, на «сіні» і «блакітны»), могуць хутчэй вызначаць колеравую розьніцу на гэтай мяжы, чым носьбіты мовы, дзе такога падзелу няма.
- Мовы адрозьніваюцца тым, наколькі ў іх прымальна не называць агента дзеяньня. Падчас экспэрымэнтаў носьбітам ангельскай, японскай і гішпанскай моваў паказвалі, як людзі робяць нешта наўмысна і выпадкова (разьбіваюць вазу, разьліваюць ваду). Усе ўдзельнікі экспэрымэнтаў прыблізна аднолькава запаміналі, хто рабіў наўмысныя дзеяньні. Але для выпадковых дзеяньняў запамінаньне было значна большым у носьбітаў ангельскай мовы, для якой у такіх сытуацыях нетыповыя канструкцыі кшталту «ваза разьбілася» ці «вада разьлілася».
— У экспэрымэнтах людзі па-рознаму вызначалі віну і пакараньне ў залежнасьці ад таго, якія моўныя канструкцыі выкарыстоўваліся. Людзям паказвалі адно і тое ж відэа здарэньня і апісвалі яго альбо канструкцыямі кшталту «нешта здарылася», альбо «нехта нешта зрабіў». Да прыкладу, такое рабілі з выпадкам падчас фіналу Нацыянальнай футбольнай лігі ў ЗША, [калі падчас выступленьня ў перапынку сьпявак Джастын Тымбэрлэйк дакрануўся да грудзей сьпявачкі Джэнэт Джэксан, і адна зь іх агалілася].
Удзельнікі экспэрымэнту бачаць на ўласныя вочы, што адбылося. Але ў выпадку, калі гэта апісвалася канструкцыяй без агента дзеяньня — кшталту «нешта здарылася», — яны былі менш схільныя лічыць Тымбэрлэйка вінаватым і прызначалі меншы штраф.
Лера Барадзіцкая і Далай-лама
Лера Барадзіцкая удзельнічала ў дыялёгах навукоўцаў з Далай-ламам, тлумачачы духоўнаму лідэру тыбэцкіх будыстаў, як сучасныя экспэрымэнты паказваюць уплыў мовы на мысьленьне.
— Мне здаецца, што галоўная навука, якую я атрымала, правёўшы тыдзень з Далай-ламам, — гэта велізарная сіла самаіроніі. Яму цудоўна ўдавалася супакоіць людзей, падняць настрой, каб людзі пачуваліся ўтульна. Бо калі вы Далай-лама, дык шмат людзей будуць моцна хвалявацца і напружвацца пры сустрэчы з вамі. А ён надзвычай добра ўмее зьняць гэтае напружаньне жартам, пасьмяяцца зь сябе, сказаць нешта нечаканае. Гэта дапамагае людзям разьняволіцца і думаць па-новаму.
— У мове нішто не зафіксавана назаўжды. Сёньняшнія мовы інакшыя ад тых, што былі 100 гадоў таму. Калі паглядзець на мову ў яе цяперашнім стане, можна пабачыць рэчы, якія мова «прымушае» вас выказваць, але зь цягам часу гэта можа мяняцца.
Найлягчэй дадаць у мову новыя назоўнікі — напрыклад, «сэлфі». Цяжэй памяняць сыстэму займеньнікаў. Да прыкладу, у сучаснай ангельскай мове няма падзелу на нефармальнае «ты» і больш фармальнае «вы», калі зьвяртаюцца да аднаго чалавека. Але ў свой час такі падзел быў — на «you» і «thou». Калі б носьбіты ангельскай вырашылі вярнуцца да такога падзелу, гэта было б нашмат больш складана.
Пад гэтым фота ў Інстаграме Лера Барадзіцкая тлумачыць: я магу цяпер пахваліцца, што злавіла рыбу, толькі таму, што цягам тысячы гадоў разумныя людзі вынаходзілі і ўдасканальвалі вуды, лёску і рыбацкія лодкі.
— Два вельмі важныя пытаньні: як нешта зьяўляецца ў культуры цягам гісторыі і як нешта зьяўляецца ў мысьленьні чалавека падчас яго разьвіцьця?
Напрыклад, у некаторых мовах няма лічэбнікаў. Калі мы вырастаем, мы ўжо ня памятаем, як мы вучыліся лічыць, — лічбы здаюцца такімі натуральнымі і ўнівэрсальнымі. Але калі паглядзець, як дзеці ў заходніх культурах вучацца лічыць, мы пабачым, што напачатку яны часта запамінаюць пасьлядоўнасьць «раз, два, тры, чатыры, пяць», яшчэ не разумеючы, што гэта значыць. Вы можаце папрасіць іх паказаць адзін ці два, і яны пакажуць абсалютна выпадковую лічбу.
А потым у нейкі момант яны разумеюць, што значыць «адзін». Праз чатыры месяцы яны разумеюць, што такое «два», яшчэ праз пару месяцаў «тры», празь некаторы час «чатыры». І ўрэшце прыходзяць да разуменьня, што кожнае наступнае слова гэта «плюс адзін».
У прынцыпе можна сказаць, што неабавязкова мець словы для лічбаў. Можна стварыць сыстэму лічбаў бяз словаў, але такія прыклады надзвычай рэдкія. І калі ў вашай мове ёсьць словы для лічбаў, дык вашыя шанцы навучыцца лічыць блізкія да 100 працэнтаў. Калі ў вашай мове такіх словаў няма, дык вашыя шанцы блізкія да нуля.
Праз пасярэдніцтва мовы вы атрымоўваеце ў спадчыну велізарную колькасьць культурных ведаў. Калі нешта ўбудоўваецца ў вашую мову — напрыклад, робіцца часткай граматыкі — у вас няма шанцаў гэтага ня вывучыць.
Лера Барадзіцкая атрымала ступень доктара філязофіі ў галіне кагнітыўнай псыхалёгіі ў Стэнфардзкім унівэрсытэце ў ЗША. У Стэнфардзе вяла дасьледаваньні пад навуковым кіраўніцтвам Гордана Боўэра. Цяпер яна выкладае ва ўнівэрсытэце Каліфорніі ў Сан-Дыега.
Дасьледаваньні Барадзіцкай даводзяць, што мова, якою мы гаворым, уплывае на нашае мысьленьне (гіпотэза моўнай рэлятыўнасьці). Яе даклады і лекцыі паўплывалі на іншых дасьледнікаў у псыхалёгіі і лінгвістыцы. У працах Барадзіцкай, часта на аснове лябараторных дасьледаваньняў, прыводзяцца доказы насуперак пашыранаму перакананьню, што чалавечае ўспрыманьне ёсьць унівэрсальным і не залежыць ад мовы і культуры.