У 1929 годзе Мойша Каплінскі эміграваў са Слоніма ў Паўднёвую Афрыку, а ў канцы жыцьця — у Вялікую Брытанію. У 2016 годзе ягоны сын Сайман, брытанскі інжынэр, упершыню наведаў бацькаву радзіму і вырашыў рэканструяваць найстарэйшую ў горадзе сынагогу. Цяпер пра слонімскую сынагогу пішуць брытанскія мэдыя, яе абмяркоўваюць у парлямэнце. Як гэта стала магчыма, Сайман Каплінскі расказаў Свабодзе.
ВВС прывезла ўнучку Мойшы Каплінскага ў Слонім у 2006 годзе
Мойша Каплінскі (крайні зьлева) са сваякамі
У 2007 годзе на тэлеканале ВВС выйшаў чарговы выпуск перадачы «Who do you think you are?» (Як вы думаеце, хто вы?) Гераіняй выпуску стала Наташа Каплінскі — папулярная вядоўца навінаў на брытанскай тэлевізіі. Доўгі час яна вяла ранішнія навіны на BBC. Апошнія гады працуе на тэлеканале ITV News.
Зь перадачы стала вядома, што Наташа Каплінскі мае беларускае паходжаньне. Ейны дзед Мойша Каплінскі эміграваў са Слоніма ў Паўднёвую Афрыку ў 1929 годзе.
Наташа стала першай прадстаўніцай сям’і, якая наведала Слонім. Амаль усе сваякі, што жылі ў горадзе да вайны, загінулі ў Галакосьце. Пра ўсё гэта даведалася Тамара Вяршыцкая, дырэктарка Музэю габрэйскага супраціву ў Наваградку. Яна рабіла дасьледаваньне гісторыі сям’і для ВВС, была перакладчыцай і суправаджала здымачную групу ў 2006 годзе.
Сям'я Каплінскіх у Паўднёвай Афрыцы ў пачатку 1940-х гадоў
«Наташа сказала, што мы яшчэ прыедзем усёй сям’ёй, — кажа Вяршыцкая Свабодзе. — І празь дзесяць гадоў яны сапраўды прыехалі».
Пасьля Наташынага візыту ў Слонім некаторыя сваякі таксама захацелі зьезьдзіць у Беларусь. Найбольш гэтай ідэяй захапіліся Рафал Каплінскі, бацька Наташы, і ягоны брат Сайман. У 2016 годзе яны зладзілі сустрэчу Каплінскіх у Беларусі. 26 прадстаўнікоў сям’і з усяго сьвету прыехалі на тры дні ў Слонім і Наваградак. Некаторыя зь іх ня толькі не былі знаёмыя, але нават ня ведалі пра існаваньне адно аднаго.
«Адназначна гэтага не было б, калі б не прыезд Наташы, — сказала Вяршыцкая. — Яна зацікавіла ўсіх сваякоў».
«Я дагэтуль валодаю тэхнікай вырабу вяровак, якая выкарыстоўвалася ў Слоніме на пачатку ХХ стагодзьдзя»
Міжваненны Слонім, фота з архіву Польскай Нацыянальнай бібліятэкі
Сярод усіх Каплінскіх, што наведалі Беларусь летам 2016 году, была адна жанчына, якая нарадзілася ў Слоніме. Гэта Шуламіт Шмулевіч з Аргентыны. Яна ня стала ахвярай Галакосту, бо яе бацькі пасьпелі эміграваць перад вайной.
Акрамя аднаго чалавека, усе сваякі Каплінскіх у Беларусі былі забітыя падчас Другой усясьветнай вайны. Адзіны, хто перажыў Галакост, — Ітцэль Каплінскі, брат Наташынага дзеда Мойшы. Перад вайной ён атрымаў адукацыю ў Францыі, потым вярнуўся ў Заходнюю Беларусь, якая да 1939 году была часткай Польшчы. Працаваў лекарам у вёсцы Бакшты (сёньня Івейскі раён), а потым у Іўі.
Мойша Каплінскі, тата Саймана, з маці Малкай
Ітцэль трапіў у гета ў Іўі, але ўцёк адтуль і далучыўся да партызанскага атраду Бельскіх. Ягоныя сыны жывуць сёньня ў Аўстраліі і Ізраілі. У 2006 годзе адзін зь іх прыяжджаў у Слонім і сьпяваў у галоўнай сынагозе. Упершыню за шмат гадоў у закінутым будынку гучала юдэйская малітва.
Акрамя сынагогі, якую наведвалі сваякі, іншых месцаў, зьвязаных з Каплінскімі, у Слоніме не захавалася. Сям’я мела тут два бізнэсы: аптэчны склад у цэнтры гораду і вяровачную фабрыку за каналам Агінскага.
Як расказаў Свабодзе праз Skype Сайман Каплінскі, ягоны тата пасьля пераезду ў Паўднёвую Афрыку таксама займаўся вяровачнай справай. Спачатку ён быў гандляром у Кейптаўне. Потым адкрыў уласную фабрыку вяровак і сетак. Пасьля ўрокаў і ягоныя дзеці на фабрыцы рабілі.
«У невялікай ступені я дагэтуль валодаю тэхнікай вырабу вяровак, якая выкарыстоўвалася ў Слоніме на пачатку ХХ стагодзьдзя», — кажа Сайман.
Сынагога - найстарэйшы будынак Слоніма. Яна была пабудаваная ў 1642 годзе
Празь перасьлед за ўдзел у руху супраць апартэіду Сайман эміграваў з Паўднёвай Афрыкі. У 1965 годзе ён пераехаў у Лёндан. Потым у Вялікую Брытанію прыехаў ягоны брат, і ўрэшце — бацька. Сайман працаваў інжынэрам, займаўся мэнэджмэнтам нерухомасьці, меў архітэктурную практыку.
«Мы сталі думаць, што можам зрабіць для Слоніма»
Каплінскія ў слонімскай сынагозе ў 2016 годзе
Падчас візыту ў Беларусь у 2016 годзе Каплінскія наведалі галоўную сынагогу ў Слоніме. Гэта барочны будынак 1642 году, адна з найстарэйшых сынагог краіны. Яна каштоўная тым, што ўнутры захаваліся старажытныя росьпісы.
«Мы сталі думаць, што мы можам зрабіць для Слоніма. І вырашылі: чаму б нам ня ўзяцца за рэканструкцыю сынагогі?» — кажа Сайман.
Тамара Вяршыцкая прыгадвае, як Сайман сам зацікавіўся сынагогай. Разам яны схадзілі ў слонімскі краязнаўчы музэй. Ім расказалі, што ўлады шукаюць фундатараў для рэканструкцыі помніка архітэктуры.
Фота слонімскай сынагогі, зробленае Сайманам у 2016 годзе
На той час было вядома, што тагачасны старшыня Слонімскага райвыканкаму Алег Таргонскі наведваў слонімскую грамаду ў Ізраілі. Нашчадкі слонімскіх габрэяў паабяцалі дапамагчы ў рэканструкцыі.
«Сайман загарэўся, сказаў, што Каплінскія хочуць зрабіць свой унёсак. Так усё пачалося», — кажа Вяршыцкая.
Потым выявілася, што слонімская грамада зацікаўленая, каб адкрыць адукацыйны цэнтар, прысьвечаны Галакосту. Аднаўленьне сынагогі можа быць часткай гэтага праекту таксама.
Тады Тамара Вяршыцкая і Сайман Каплінскі заняліся сынагогай самі. Дзякуючы брытанскаму фонду The Together Plan і Фонду габрэйскай спадчыны (Foundation for Jewish Heritage) слонімская сынагога трапіла ў лік чатырох найбольш важных сынагог Эўропы з агульнага ліку 3318. Гэта абвясьцілі два месяцы таму ў будынку Палаты грамадаў брытанскага парлямэнту.
Сайман Каплінскі ў слонімскай сынагозе ў 2016 годзе
Сайман Каплінскі, старшыня Фонду габрэйскай спадчыны Майкл Мэйл, Дэбра Брунэр і Артур Ліўшыц з фонду The Together Plan прыяжджалі ў Слонім у 2016 годзе. Яны падпісалі са слонімскім райвыканкамам мэмарандум аб намерах. Пры добрым раскладзе да канца 2018 году можа быць скончаны першы этап аднаўленьня сынагогі — яе кансэрвацыя.
«Мы б хацелі даведацца, як мясцовыя бачаць адноўленую сынагогу»
Падчас сустрэчы з уладамі Слоніма ў 2017 годзе
Цяпер 76-гадовы Сайман Каплінскі штотыдзень працуе над праектам па слонімскай сынагозе. Маючы досьвед у архітэктуры і інжынэрыі, ён адказвае за тэхнічныя пытаньні.
«Я шмат чым абавязаны жыхарам Слоніма, — кажа Сайман. — Мы спадзяёмся, што адноўленая сынагога будзе адначасова нагадваць пра жыцьцё габрэяў і таксама стане месцам для ўсіх жыхароў Слоніма».
Я шмат чым абавязаны жыхарам Слоніма
Што будзе ў сынагозе пасьля аднаўленьня, дакладна невядома. Сайман хацеў бы, каб адноўлены будынак стаў помнікам усёй слонімскай супольнасьці — «яднаньню гісторыі габрэяў і людзей усіх іншых веравызнаньняў, якія разам зрабілі сучасны Слонім».
«Мы б хацелі даведацца, як мясцовыя бачаць адноўленую сынагогу. У якасьці адукацыйнай установы ці музэю», — кажа Сайман.
Як пісала Свабода, на першы этап кансэрвацыі спатрэбіцца каля 100–120 тысяч даляраў. Паводле Артура Ліўшыца, поўнае аднаўленьне зойме ня менш за пяць гадоў. Канчатковы кошт усіх работ невядомы, але гаворка ідзе пра «мільёны даляраў». The Together Plan ня мае адной крыніцы фінансаваньня: грошы ахвяруюцца рознымі арганізацыямі і фондамі. Артур Ліўшыц спадзяецца, што будзе падтрымка і з боку беларускіх уладаў.
«Усе нашы пляны залежаць ад сабраных ахвяраваньняў на сынагогу, — кажа Сайман. — Вядома, мы б вельмі хацелі знайсьці людзей, якія могуць дапамагчы нам. Мы запрашаем мясцовых жыхароў для ўдзелу ў праекце на ўсіх узроўнях».