Пра існаваньне атрутнага рэчыва пад кодавай назвай «Навічок» Віл Мірзаянаў, савецкі і расейскі хімік, які больш за 30 гадоў працаваў у Дзяржаўным навукова-дасьледчым інстытуце арганічнай хіміі і тэхналёгіі («ГосНИИОХТ») у Маскве, распавёў у верасьні 1992 году. Практычна адначасова выйшлі артыкулы «Атручаная палітыка» у газэце «Маскоўскія навіны» і нататка ў амэрыканскім выданьні The Baltimore Sun пад назвай «Былы савецкі навуковец сьцьвярджае, што рэжым Гарбачова стварыў у 1991 годзе новы нэрвова-паралітычны газ».
Мірзаянаў разам з хімікам і экалягічным актывістам, аўтарам многіх матэрыялаў пра савецкую хімічную і біялягічную зброю Ільвом Фёдаравым прыйшлі ў карэспандэнцкі пункт The Baltimore Sun у Маскве і распавялі карэспандэнту Ўілу Інгланду пра заплянаваную публікацыю ў «Маскоўскіх навінах» — яны вырашылі, што паралельная публікацыя ў заходнім выданьні зможа іх да некаторай ступені засьцерагчы.
Галоўны будынак "ГОсНИИОХТ" на шашы Энтузіястаў ў Маскве
У чэрвені 1990 года прэзыдэнт СССР Міхаіл Гарбачоў і прэзыдэнт ЗША Джордж Буш-старэйшы падпісалі пагадненьне, згодна зь якім абедзьве краіны спынялі вытворчасьць новай хімічнай зброі і пачыналі зьнішчаць запасы. Аднак, распавёў Віл Мірзаянаў, гэты дакумэнт (на той момант, зрэшты, яшчэ не ратыфікаваны) не спыніў распрацоўку.
У рамках сэрыі «Навічок» новыя вэрсіі асабліва небясьпечнага нэрвова-паралітычнага газу, у 10 разоў больш таксычнага, чым VX-газ, ствараліся ў «НИИОХТ» і ў 1991 годзе. Больш за тое, у красавіку 1991 году кіраўнікі праекта — дырэктар інстытута і два вайсковых куратары — былі ўзнагароджаны за пасьпяховую працу па стварэньні хімічнай зброі ордэнамі Леніна ўказам Міхаіла Гарбачова.
Пазьней Інгланд успамінаў, што заходнія экспэрты, зь якімі ён раіўся перад публікацыяй матэрыялу, ставіліся да заяў Мірзаянава пра існаваньне «Навічка» зь вялікім скепсісам. Зрэшты, за месяц амэрыканскі карэспандэнт змог падрыхтаваць больш грунтоўны матэрыял, для якога пагаварыў зь іншымі людзьмі, зьвязанымі з праграмай распрацоўкі савецкай хімічнай зброі, у прыватнасьці, з Эдуардам Саркісянам, які ўдзельнічаў ў арганізацыі выпрабаваньняў «Пачаткоўца» на лябараторных жывёлах. Пазьней журналісту ўдалося сустрэцца з Андрэем Жалезняковым — супрацоўнікам таго ж «НИИОХТ», які выпадкова падвергнуўся ўзьдзеяньню «Навічка».
Атручэньне рэчывам А-232 (ці «Навічок-5») здарылася ў 1987 годзе праз паломку вэнтылятара. Жалезьнякоў адчуў млоснасьць, у яго пачаліся яркія галюцынацыі. Страціўшага прытомнасьць вучонага тэрмінова даставілі ў Інстытут хуткай дапамогі імя Скліфасоўскага. Больш за тыдзень Жалезьнякоў правёў у шпіталі на мяжы жыцьця і сьмерці, наступныя шэсьць месяцаў ён ня мог хадзіць, пакутаваў ад дэпрэсіі і няздольнасьці сканцэнтравацца, ня мог нават чытаць. Ён так і не вярнуўся да працы і, поўнасьцю не акрыяўшы ад атручваньня, памёр у 1993 годзе. Лекар Жалезьнякова ў Інстытуце Скліфасоўскага Яўген Вядзернікаў распавёў амэрыканскаму карэспандэнту, што выратаваць пацыента было складанай, але не немагчымай справай — толькі таму, што да лячэньня атрымалася прыступіць практычна адразу.
Віл Мірзаянаў у публікацыях у «Маскоўскіх навінах» і ў інтэрвію The Baltimore Sun упершыню распавёў аб распрацоўцы атрутных рэчываў (АР) нэрвова-паралітычнага дзеяньня сэрыі «Навічок», якая ажыцьцяўлялася ў рамках праграмы «Фаліянт», зьвязанай са стварэньнем баявых АР новага пакаленьня. Праект «Фаліянт» быў запушчаны ў канцы 1970-х, а першы «Навічок» (рэчыва А-230) быў сынтэзаваны хімікам Вольскага філіяла «НИИОХТ» Пятром Кірпічавым і выпрабаваны на лябараторных жывёлах у 1981-м годзе. Мірзаянаў распавёў, што адкрыцьцё было зроблена Кірпічавым падчас працы над дысэртацыяй, але ніякіх прэмій за гэта, у адрозьненьні ад многіх кіраўнікоў, навуковец не атрымаў.
У наступныя гады былі распрацаваны больш дасканалыя формы яду, напрыклад, «Навічок-5» (А-232), атрыманы ў 1987 годзе — менавіта ім атруціўся Андрэй Жалезьнякоў. Гэты варыянт злучэньня аказаўся самым пэрспэктыўным: ён зьяўляецца бінарным атрутным рэчывам — гэта значыць, што ён можа быць атрыманы пры зьмешваньні двух малатаксычных кампанэнтаў, якія можна бясьпечна захоўваць паасобку. Іншых бінарных АР у СССР стварыць так і не ўдалося. Ужо на пачатку 1990-х працягвалі зьяўляцца новыя вэрсіі — «Навічок-8» і «Навічок-9». Атруты выпрабоўваліся на палігонах у Шыханах, недалёка ад Саратава, і ў Нукус ва Ўзбэкістане.
У цэху аб'яднання "Хімпрам" у Чэбаксарах, дзе мог ажыцьцяўляцца "Навічок"
22 кастрычніка 1992 гады, праз месяц пасьля выхаду скандальных публікацый, Віл Мірзаянаў быў арыштаваны, але празь некалькі дзён вызвалены пад падпіску аб нявыезьдзе. Праз год навукоўца зноў арыштавалі, але неўзабаве зноў адпусьцілі. Нарэшце, у 1994 годзе крымінальная справа супраць яго была спынена «у сувязі з адсутнасьцю ў яго дзеяньнях складу злачынства».
У той час, калі Мірзаянаў знаходзіўся пад арыштам, у яго абарону актыўна выступаў яшчэ адзін былы супрацоўнік «НИИОХТ» — Уладзімір Вуглеў, які таксама публічна пацьвердзіў існаваньне «Навічка». У 1996 годзе вучоны эміграваў у ЗША, дзе апублікаваў некалькі кніг з успамінамі і апавяданьнямі пра савецкую хімічную зброю. У адной з іх Мірзаянаў працытаваў некалькі дакумэнтаў, якія ўвайшлі ў матэрыялы яго справы. Сярод іх — запіскі, накіраваныя супрацоўнікамі «НИИОХТ» ва Ўпраўленьне эканамічнай бясьпекі МБ РФ. Калі сыходзіць з таго, што гэтыя дакумэнты сапраўдныя, у іх прама пацьвярджаецца, што праграма «Фаліянт» і рэчывы сэрыі «Навічок» — не фантазія Мірзаянава. «... Камісія кіравалася (...) пералікам зьвестак, якія складаюць дзяржаўную таямніцу па справе „Фаліянт“, — пішуць аўтары ў адным месцы, а ў іншым выказваюцца яшчэ больш адкрыта:» Камісія лічыць, што ў артыкуле «Атручаная палітыка», апублікаваным у газэце «Маскоўскія навіны» № 38 ад 20 верасьня 1992 годзе за подпісам Віла Мірзаянава і Ільва Фёдарава, зьмяшчаюцца наступныя зьвесткі, якія складаюць дзяржаўную таямніцу.
1. «У Дзяржаўным саюзным НДІ арганічнай хіміі і тэхналёгіі („ГСНИИОХТ“) было створана новае АР. Па сваёй падступнасьці („баявых характарыстыках“) яно значна апярэдзіла вядомы VX, паражэньне ад яго практычна невылечна» (калёнка 2, абзац 1).
Гэтыя зьвесткі адпавядаюць рэчаіснасьці. У «ГСНИИОХТ» (у цяперашні час «ГРНИИОХТ») на самой справе сынтэзаваны, вывучаны і выпрабаваны шэраг новых хімічных злучэньняў розных клясаў, значна праўзыходзячых VX (рэчыва, якое стаіць на ўзбраеньні ЗША) па комплексу баявых характарыстык, у тым ліку па цяжкасьці лячэньня. Па наяўных дадзеных, на ўзбраеньні войскаў краін, якія маюць хімічную зброю, аналягаў вышэйзгаданых рэчываў не маецца. Камплектаваньне гэтымі рэчывамі хімічных боепрыпасаў дазваляе істотна павысіць іх эфэктыўнасьць.
Такім чынам, раскрытыя зьвесткі пра найноўшыя дасягненьні ў галіне навукі і тэхнікі, якія дазваляюць павысіць магчымасьці існуючага ўзбраеньня (боепрыпасаў), якія ў адпаведнасьці з пунктам 83 абзац 2 ПГС і пунктам 5.3 сьпісу Міннафтахімпрому, зьяўляюцца цалкам сакрэтнымі і складаюць дзяржаўную таямніцу.
Віл Мірзаянаў
Афіцыйна існаваньне «Навічкоў» у арсэнале СССР і Расеі так ніколі і не было пацьверджана. Аднак аб загадкавай і вельмі таксычнай атруце нэрвова-паралітычнага дзеяньня зноў загаварылі ў 1995 годзе, калі быў атручаны буйны банкір і стваральнік грамадзкага аб’яднаньня «Круглы стол бізнэсу Расеі» Іван Ківэлідзі. Прадпрымальнік загінуў ад атруты, нанесенай на тэлефонную трубку, ад таго ж загінула сакратарка (яна не дакраналася да трубкі, а толькі выцірала пыл у кабінэце начальніка), а па некаторых дадзеных, і патолягаанатам, які ўскрываў цела Ківэлідзі.
Сьледства выявіла, што атруту сынтэзаваў супрацоўнік філіяла «НИИОХТ» у Шыханах (менавіта тут, па сьведчаньнях Мірзаянава, выпрабоўваліся «Навічкі»), які пазьней прадаў рэчыва арганізатарам злачынства. Хімік пасьля быў асуджаны ўмоўна за перавышэньне паўнамоцтваў і сынтэз небясьпечных рэчываў без рэгістрацыі, і, па дадзеных крыніцы Радыё Свабода, пераехаў у Маскву ў кватэру, набытую на атрыманыя ад злачынцаў грошы. Забойца і меркаваны заказчык, бізнес-партнэр Ківэлідзі, Уладзімір Хуцэшвілі, атрымалі працяглыя тэрміны зьняволеньня.
Уладзімір Хуцышвілі, меркаваны заказчык забойства Івана Ківэлідзі
12 сакавіка 2018 года прэмʼер-міністар Вялікабрытаніі Тэрэза Мэй заявіла, што былы афіцэр ГРУ Сяргей Скрыпаль і яго дачка былі атручаныя менавіта атрутным рэчывам тыпу «Навічок». Калі высновы брытанскіх экспэртаў адпавядаюць рэчаіснасьці, то гэта трэці вядомы выпадак атручваньня гэтым ядам — пасьля Андрэя Жалезьнякова і Івана Ківэлідзі. Член Савета фэдэрацыі РФ, вэтэран савецкіх і расейскіх спэцслужбаў Іван Марозаў на заявы Тэрэзы Мэй пасьпяшаўся адказаць, што «Расея ня толькі спыніла выпуск нэрвова-паралітычных газаў, у тым ліку „Навічка“, але і цалкам зьнішчыла ўсе іх запасы», — тым самым ускосна пацьвердзіўшы, што «Навічок» існуе ці, ва ўсякім разе, існаваў у ваенным арсэнале Расеі.
Тэрэза Мэй робіць заяву наконт замаху на забойства Сяргея Скрыпаля
У інтэрвію Голасу Амэрыкі ў 2013 годзе Віл Мірзаянаў тлумачыў, што заахвоціла яго публічна расказаць пра сакрэтныя распрацоўкі: «Расея быццам бы будавала дэмакратычнае грамадзтва, але я з жахам убачыў, што ваенна-прамысловая вярхушка не зьмяніла сваю палітыку, што вядзецца падман сусьветнай грамадзкасьці. Паўтара дзесяцігодзьдзя Масква вяла перамовы па заключэньні міжнароднай Канвэнцыі аб забароне хімічнай зброі. Але ў канвэнцыю была закладзеная „міна“ — забаранялася ўся старая хімічная зброя, але не было згадак пра новую. А мы распрацавалі цалкам новыя пакаленьні хімічнай зброі, пачалі яго вырабляць, генэралы і грамадзянскія генэралы атрымлівалі за гэта Ленінскія прэміі».
У сваіх успамінах навуковец расказвае, што яшчэ ў канцы 1970-х з размоваў з адстаўным афіцэрам хімічных войскаў Генадзем Кастэнка зразумеў, што баявыя атрутныя рэчывы насуперак чаканьням апынуліся вельмі нязручнай і малаэфэктыўнай зброяй, да якога з пагардай ставяцца нават самі вайскоўцы. «Генадзь Іванавіч [Кастэнка] быў першым чалавекам, які прымусіў мяне ўпершыню крытычна зірнуць на праблему распрацоўкі і выпрабаваньняў атрутных рэчываў у СССР». У далейшым Віл Мірзаянаў стаў пасьлядоўным апанэнтам хімічнай зброі. Аднак апошнія падзеі паказваюць, што рацыянальныя меркаваньні ня здольныя стрымаць тых, хто хоча выкарыстоўваць гэтую зброю як сродак тэрору.