Падарожжа ў БНР (13). Горадня — сталіца БНР, Менск

Сяргей Шупа запрашае далучыцца да ягонага «Падарожжа ў БНР». Так называецца кніга, якую ён вызначыў як архіўны раман, прысьвечаная 100-годзьдзю абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. Кожны дзень на працягу месяца мы публікуем старонкі гэтай кнігі.

Прэзэнтацыя кнігі адбудзецца ў Менску 20 сакавіка. Папярэдне кнігу можна замовіць ТУТ.

«Всякий, идущий против Советской власти, подлежит расстрелу»

«Партызанскія атрады» ўзялі пад кантроль найважнейшыя аб’екты Менску 9 сьнежня, атрымаўшы ад нямецкай Салдацкай рады тысячу вінтовак. Першыя часткі бальшавіцкіх войскаў увайшлі ў горад 10 сьнежня.

У той самы дзень губэрнскі рэўком выдаў загад:

«Правительство белорусских помещиков и капиталистов — „Белорусская рада“ — объявляется низложенной и распущенной. Все члены этого правительства подлежат аресту и немедленной передаче в руки Военно-революционного комитета.

Все городские думы и земства объявляются распущенными и назначаются комиссары городского хозяйства.

По всей Минской губ. восстанавливается власть Советов и всякий, идущий против Советской власти, считается врагом народа и подлежит расстрелу.

Все распоряжения Военно-революционного комитета и его эмиссаров подлежат беспрекословному выполнению под страхом тягчайшей революционной кары.

Рабочие и крестьяне призываются бдительно стоять на страже революции и Советской власти и беспощадно расправляться с белогвардейцами и контрреволюционерами».

Пачатак доўгага выгнаньня

Выезд незалежнікаў, у адрозьненьне ад панічных уцёкаў зь Менску бальшавікоў у лютым, быў спакойным і арганізаваным.

З выездам дзеячоў БНР зь Менску ў Вільню на пачатку сьнежня 1918 году пачынаецца доўгае выгнаньне беларускай незалежніцкай палітыкі зь беларускай зямлі. Кароткі эпізод вяртаньня ў 1919-1920 годзе падчас польскай акупацыі Беларусі будзе таксама толькі адной з шматлікіх станцыяў на гэтай дарозе — бо дзяліць уладу зь беларусамі палякі і блізка не зьбіраліся і былі ў гэтым сэнсе горшыя і за немцаў.

Зь Вільні ў Горадню

У Вільні Рада Народных Міністраў БНР таксама затрымалася ненадоўга. Немцы рыхтаваліся пакінуць горад і перадаць яго бальшавікам. Аддзелы польскай самаабароны, не чакаючы адыходу немцаў, 31 сьнежня перанялі кантроль над большай часткай гораду. Заставаліся ў Вільні і літоўцы, якія 1 студзеня 1919 году сымбалічна вывесілі над Замкавай гарой літоўскі трыкалёр і тут жа эвакуаваліся зь немцамі ў Коўна.

У першыя дні новага году спрабавалі змагацца за ўладу і мясцовыя камуністы, якія акапаліся ў доме на вуліцы Вароняй, адкуль іх урэшце выбілі польскія легіянэры. Урэшце зь Вільні мусілі ўцякаць і палякі — 5 студзеня ў горад увайшлі бальшавікі.

«Брудныя, касавокія, у парваных шынэлях, каму ледзь да каленаў шынэлі даставалі, у другіх амаль па зямлі валачыліся. Ружжы на шнурах віселі праз плячо. „Божа мой, — думала я, — і гэтыя абадраныя банды хочуць сьвет заваяваць!“», — так іх пабачыла вільнянка Юльяна Дубейкаўская.

Беларускія палітыкі гэтых падзеяў ужо не засьпелі — яшчэ 27 сьнежня яны выехалі ў Горадню, усё яшчэ занятую немцамі.

Луцкевіч зь міністрамі ў паднямецкай літоўскай Горадні

Горадня была занятая ня толькі немцамі. Горадня і Горадзеншчына разьмяшчалася на тэрыторыі, якая тады была належала новастворанай Літоўскай Дзяржаве. Апошнюю Нямеччына афіцыйна прызнала яшчэ 23 сакавіка 1918 году..

У лістападзе, калі Нямеччына ўжо прайграла вайну і вызваленьне акупаваных тэрыторыяў было пытаньнем месяцаў, калі ня тыдняў, Літва прыняла часовую канстытуцыю, утварыўся ўрад. У Літоўскую Дзяржаўную Раду (Тарыбу) былі кааптаваныя шэсьць прадстаўнікоў Віленскай беларускай рады. Пры ўрадзе было ўтворанае Міністэрства беларускіх справаў на чале зь Язэпам Варонкам.

У беларускія паветы Літвы міністэрства прызначыла сваіх камісараў. У такой Горадні і апынуўся ў канцы сьнежня старшыня Рады Народных Міністраў Антон Луцкевіч і некалькі міністраў ягонага кабінэту.

Варонка знаходзіць сабе іншую дзяржаву

За часы сядзеньня ў Горадні ўся дзейнасьць Ураду БНР абмежавалася напісаньнем пратэстаў супраць улучэньня этнаграфічных беларускіх тэрыторыяў у склад Польшчы і супраць усеагульнай мабілізацыі ў Вільні, абвешчанай польскім вайсковым камандаваньнем.

Беларускі прэм’ер бараніў патэнцыйную тэрыторыю Беларускай Народнай Рэспублікі. А ў тым самым часе новасьпечаны міністар беларускіх справаў літоўскага ўраду Язэп Варонка (усяго за год перад тым — першы старшыня Народнага Сакратарыяту БНР!) бараніў ад палякаў тэрыторыі Літоўскай Дзяржавы: Горадзенскі, Сакольскі, Беластоцкі, Бельскі, Ваўкавыскі, Белавескі і Слонімскі паветы старой Горадзенскай губэрні, Аўгустоўскі павет Сувальскай і Лідзкі павет колішняй Віленскай губэрні — яны і былі на пачатку 1919 году ў юрысдыкцыі Міністэрства беларускіх справаў.

Абвяшчэньне савецкай Беларусі электрызуе БНР

У Горадні дзеячы БНР даведаліся і пра здарэньне, якое адбылося ў Смаленску 1 студзеня 1919 году, праўда, мясцовыя газэты паведамілі пра гэта толькі празь дзесяць дзён: бальшавікі абвясьцілі аб стварэньні незалежнай савецкай Беларускай Рэспублікі. «Гэта ўсіх нашых так наэлектрызавала, што ўсе як адзін гатовыя ехаць у Менск і працаваць разам з бальшавікамі. Гэта ж настраеньне выявілася і на засяданьні Рады», — піша Антон Луцкевіч у сваім дзёньніку.

Наваствораная «незалежная» савецкая Беларусь неўзабаве абвесьціць пра фэдэрацыю з Савецкай Расеяй і прыняцьце савецкай канстытуцыі. «Усё ж гэта наша вялікая пабеда: усё праводзіцца паводле рэцэпту, аб якім я ў Кіеве трактаваў з Ракоўскім», — не хавае свайго энтузіязму Антон Луцкевіч.

Сталін думае пра Беларусь

Сэнс і мэту абвяшчэньня ССРБ вызначыў Сталін у дакладзе на пасяджэньні Ўсерасейскага ЦВК за суткі да перадачы будучаму кіраўніку савецкай Беларусі Мясьнікову паведамленьня аб рашэньні ЦК РКП(б) стварыць Беларускую савецкую рэспубліку:

«Теперь Советская Россия переживает период постепенного революционного самоопределения окраин, которое завершается добровольным, братским присоединением их к Российской Республике... Принцип самоопределения путем взятия власти самим народом — этот принцип является тем единственным путем, при помощи которого возможно восстановление единства России и определение мощи советской России». Гэта на тэму «Сталін думае пра Беларусь».

Курс — на Парыж

Тым часам у Парыжы рыхтавалася падзея, якая мелася падвесьці рысу пад Першай сусьветнай вайной — Мірная канфэрэнцыя дзяржаваў-пераможцаў. Зь ёй зьвязвалі вырашэньне сваёй палітычнай будучыні новыя краіны Ўсходу Эўропы, якія ўзьніклі на руінах былых імпэрыяў.

Даручэньне паехаць на Парыскую канфэрэнцыю Антон Луцкевіч атрымаў ад Рады БНР яшчэ ў Менску, аднак узьніклі праблемы з атрыманьнем ад нямецкіх акупацыйных уладаў адпаведнага пропуску, а галоўнае — не было грошай. Генэрал Кіпрыян Кандратовіч — галоўнакамандуючы так і ня створанага Беларускага войска — выклікаўся ехаць у Парыж сваім коштам.

Новае паняволеньне будзе яшчэ горшае

Кандратовіч выехаў у Парыж (дакладней — у бок Парыжу, а пакуль што ў Бэрлін) 4 лютага 1919 году і павёз з сабой Мэмарыял Беларускага Ўраду старшыні Мірнай канфэрэнцыі, які Антон Луцкевіч пісаў і дапрацоўваў амаль цэлы месяц.

«Пад той час, як прынцып самаазначаньня нацыянальнасьцей сьвяткуе пабеду на ўсенькім сьвеці — дванаццацімільённы Беларускі народ, некалі вольны і незалежны, а пасьля паняволены суседзямі і толькі цяпер паўстаўшый дзеля адбудовы сваей нацыянальнай культуры і дзяржаўнасьці, стаіць перад пагрозай новага паняволеньня — яшчэ горшага за колішняе...» — гаварылася ў Мэмарыяле.

Урад БНР заклікаў «разьвязаць на Мірнай канфэрэнцыі беларускае пытаньне ва ўсёй яго шырыні», а таксама дапусьціць на канфэрэнцыю дэлегацыю БНР. І сапраўды — чаму б не дапусьціць для ўдзелу ў канфэрэнцыі прадстаўнікоў Беларусі, калі сярод афіцыйных краінаў-удзельніц былі, напрыклад, Балівія, Гватэмала, Гаіці, Хіджаз, Лібэрыя, Сіям...

Дзіўнаватая дэлегацыя, але іншай няма

Сьледам за Кандратовічам Луцкевіч высылае ў Парыж Аляксея Азнабішына, які сам запрапанаваў свае дыпляматычныя паслугі. «Стаіць на грунце дэклярацыі, каторую мае вязьці ген. Кандратовіч. Мала таго: стаіць на тым, што цэласьць Беларусі ад польскіх апэтытаў можна бараніць толькі ў імя Беларусі, але не Расеі», — аптымістычна зазначае Луцкевіч.

Азнабішын — дэпутат IV Дзяржаўнай думы ад Горадзенскай губэрні, дзе ўваходзіў у фракцыю расейскіх нацыяналістаў і памяркоўна правых.

Чыноўнікам для спэцыяльных даручэньняў пры дэлегацыі быў прызначаны Леанід Баркоў, пра якога наагул не вядома амаль нічога.

Падарожжа ў БНР (13). Горадня — сталіца БНР, Менск — сталіца ССРБ