На гэтыя тэмы ў Праскім акцэнце спрачаюцца грамадзкая дзяячка, публіцыстка Наста Захарэвіч і палітык, адзін зь лідэраў незарэгістраванай Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі Павал Севярынец. Вядзе перадачу Юры Дракахруст
Каму і для чаго патрэбны закон аб барацьбе з хатнім гвалтам?
Дракахруст: У Беларусі будзе распрацаваны закон аб прафіляктыцы гвалту ў сям’і. Пра гэта парталу tut.by сказаў начальнік управы прафіляктыкі міліцыі грамадзкай бясьпекі МУС Алег Каразей. Паводле распрацоўнікаў закону, у ім зьявяцца такія паняцьці, як «дамаганьне» і «эканамічны гвалт», а таксама будзе ўведзеная забарона біць дзяцей.
Павал, пасьля зьяўленьня інфармацыі пра тое, што адпаведны закон будзе прапанаваны, вы напісалі ў Facebook крытычны пост. Вы супраць такога закону. А чаму? Вы ўхваляеце хатні гвалт, вы лічыце, што гэта — прыватная справа людзей? Хай жонка збаіцца мужа? Так?
Павал Севярынец
Севярынец: Вядома, што не. Мы супраць хатняга гвалту, і ў нас у праграме Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі ёсьць дзьве старонкі пра небясьпеку гвалту і тое, як зь ім змагацца. Пытаньне ў тым, хто рэалізуе і хто прапануе гэты закон.
У прапанове ведамства Шуневіча гаворыцца пра шкоду патрыярхату, пра забарону біць дзяцей і г. д. Гэтыя тыя самыя людзі, якія масава зьбівалі і дзяцей, і старых, і жанчынаў на 25 Сакавіка. Гэта тыя самыя людзі, супрацоўнікі міністэрства ўнутраных справаў, якія ловяць падлеткаў, зьбіваюць іх, а пасьля мочацца на іх. І ведаюць, што ім за гэта нічога ня будзе.
Адна з прычынаў хатняга гвалту — гэта культ гвалту на дзяржаўным узроўні. На мой погляд, тут ідзецца толькі пра спробу ўсталяваць татальны кантроль за людзьмі, прычым унутры семʼяў. А яшчэ зрубіць халяўных эўрапейскіх грошаў і, акрамя таго, атрымаць новую крыніцу штрафаў зь беларускага народу. Не атрымалася з дармаедамі, вось атрымаецца праз умяшаньне ў справы сямʼі.
Праблема гвалту — гэта зусім іншая размова. Праблема хатняга гвалту вырашаецца ня тым, што каванымі ботамі міністэрства ўнутраных справаў залазіць у сямʼю і высьвятляе, хто каму не даў грошай, хто ў каго правярае чэкі і хто каму павінен. Бо тыя людзі проста ня маюць маральнага права гэтым займацца. Хочаце законаў — правядзіце свабодныя выбары. Міністэрства ўнутраных справаў у нас — адна з тых структураў, якія ўдзельнічаюць у фальсыфікацыі выбараў.
Бацькі шматдзетных семʼяў патлумачылі мне, як рэжым працуе з гэтай тэмай. Пад вялікі эўрапейскі грант распрацоўваецца канцэпцыя, якая дазваляе выбарачна кантраляваць якога-хаця грамадзяніна Рэспублікі Беларусі. Атрымліваюць вялікія грошы і ўносяць зьмены ў заканадаўства. Цяпер наладжаны мэханізм, які выклікае захапленьне на Захадзе, — вось вам гендэр, вось вам правы чалавека — і адначасова з дапамогай гэтага мэханізму рэжым чыніць рэпрэсіі і бярэ новыя штрафы зь беларусаў.
Я на працягу пяці гадоў жыцьця знаходзіўся ўнутры сыстэмы МУС — праз штрафы, арышты. Магу сказаць, што гэта і ёсьць тое, што наканавана беларусам. Гэта спроба зь беларусаў атрымаць больш грошаў, нічога болей.
Дракахруст: Наста, вы пісалі, што беларускі МУС сьпее да адпаведнага закону з 2000 году, 17 гадоў. А ці так ён патрэбны? Сямейны гвалт і цяпер юрыдычна перасьледуецца.
Акрамя таго, Павал выклаў аргумэнты за тое, што ёсьць небясьпека злоўжываньня гэтымі законамі. Бо іх будзе выконваць не нарвэская паліцыя, не амэрыканская, а беларуская, падначаленая спадару Шуневічу, пра якога мы ўсе ведаем. Ці сапраўды ёсьць небясьпека злоўжываньня і ці так патрэбны дадатковы закон да тых, якія і так ужо ёсьць?
Захарэвіч: Гэта два вельмі розныя пытаньні. Чаму закон патрэбны, чаму так важна вылучыць хатні гвалт як нешта асобнае? У гэтых сытуацыях пацярпелыя, ахвяры і злачынцы знаходзяцца ў сузалежных стасунках. Яны залежныя фінансава адно ад аднаго, ёсьць нейкая эмацыйная сувязь, і гэта ўсё ўскладняе.
То бок вырашаць праблемы гвалту, як хтосьці на вуліцы падышоў, ударыў па галаве, каб нешта адабраць, і вырашаць праблемы хатняга гвалту — гэта зусім розныя падыходы. І ў асобным законе варта ўсё гэта прадумаць і пралічыць.
Я сапраўды не разумею, чаму занадта доўга яны ўсё пралічваюць і падлічваюць. Могуць быць злоўжываньні — зразумела, могуць, як і ў кожным законе. Але ж гэта не нагода не вырашаць праблему, гэта не нагода не прымаць закон. Гэта нагода працаваць паралельна, каб не было злоўжываньняў.
То бок атрымоўваецца такая герархія праблемаў. Давайце спачатку зробім гэта, а потым зоймемся бітымі жонкамі, сынамі і г. д. Але чаму хтосьці мусіць чакаць? Давайце працаваць паралельна. Давайце прымаць закон, які будзе працаваць перш за ўсё на прафіляктыку хатняга гвалту.
Вы правільна кажаце: ужо сёньня паводле закону можна караць тых, хто ўжывае гвалт дома. Але ёсьць нюансы. Ёсьць абаронныя прадпісаньні, у 2014-м годзе іх прынялі. І ў сучасным сьвеце агрэсара можна будзе ізаляваць. Але яго нельга ізаляваць пасьля першага выпадку агрэсіі. То бок законы нібыта прынялі, але яны працуюць ня надта добра. І тут павінен быць нейкі балянс паміж тым, наколькі доўга гэты закон будуць распрацоўваць, і тым, каб насамрэч дапамагаць, а ня проста быць чарговай дэкарацыяй.
Ці мае Шуневіч маральнае права змагацца з хатнім гвалтам?
Дракахруст: Павал, наконт вашага аргумэнту «а судзьдзі хто, а выканаўцы хто». Ведаеце, чалавецтва ў большай частцы сваёй гісторыі жыве ва ўмовах палітычнай несвабоды.
Калі так разважаць, як вы, то якіх-небудзь кішэньнікаў, злодзеяў таксама ня мае права Шуневіч лавіць, бо ён жа людзей зьбівае, форму НКВД носіць. Але няма ніякай іншай беларускай дзяржавы ў сфэры МУС, акрамя Шуневіча.
Вашая Беларуская хрысьціянская дэмакратыя ня створыць альтэрнатыўную беларускую дзяржаву, якая б лавіла кішэньнікаў і юрыдычна змагалася з хатнім гвалтам. Так што наконт самога аргумэнту, як такая ўлада ўвогуле сьмее разьбірацца, — ці не здаецца ён вам ня надта моцным?
Севярынец: Зусім не здаецца. Па-першае, Беларуская хрысьціянская дэмакратыя прыйдзе да ўлады і створыць дзяржаву, на якую спадзяецца і якой чакае беларускі народ. Мы ў гэта верым.
Па-другое, сапраўды ёсьць розьніца. Калі гэтым займаецца, напрыклад, міністэрства аховы здароўя альбо займаюцца цэрквы, нават пры сёньняшнім рэжыме, цэрквы такія, якія ў нас ёсьць, і зусім іншае — калі гэтым займаецца ведамства, кіраўнік якога выходзіць у мундзіры НКВД-шнага ката і які сваімі дзеяньнямі проста пацьвярджае: культ гвалту — гэта наша манаполія, культ гвалту і агрэсіі — гэта наша палітыка.
Тут, выбачайце, мы можам выбіраць. Беларуская дзяржава такая, якая яна ёсьць. Але 83% выпадкаў хатняга гвалту ўчыняюць пʼяныя. А хто спойвае людзей? Манаполія на гарэлку ў каго? У дзяржавы. А хто павялічыў квоту на «чарніла» з 2017-га на 2018-ы ў паўтара раза?
Гэта тое самае «чарніла», якім напіваюцца і пачынаюць лупіць дзяцей, жонак, братоў і астатніх. Гэта робіць дзяржава. Таму кідаць чэпчыкі ў паветра і крычаць, што нарэшце прыйшлі прагрэсіўныя зьмены, у мяне проста не павернецца язык.
Гэта ж проста абсурд. Вы паглядзіце, што казаў у інтэрвію TUT. BY гэты начальнік упраўленьня МУС. Эканамічны гвалт — гэта забарона купляць абноўкі, праверкі чэкаў і г. д. То бок захацеў муж піва, жонка паслала яго набыць лядоўню, муж набывае лядоўню, на рэшту — піва. Жонка кажа — пакажы квіток. Ня хочацца паказваць — пачынаецца скандал, а сын побач з мабільніка тэлефануе ў міліцыю і крычыць: «Маці ўжывае эканамічны гвалт да таты!» Прыяжджае нарад разьбірацца. І жонцы штраф. Гэта абсурд.
Гэтае ўпраўленьне міністэрства ўнутраных справаў прыдумляе вось такія канцэпцыі. Міліцэйская сыстэма, якая існуе зараз, проста наладжаная на гвалт, на ўціск і кантроль, і толькі гэтага яны дамагаюцца. Што ім трэба — ім трэба грошы. Ім ня трэба інфармацыі, ім ня трэба справядлівасьць і законы.
Калі гэта патрэбна, правядзіце свабодныя выбары. Таму зь міністэрствам унутраных справаў, як і з КДБ, у гэтай дзяржаве ўсё ясна. Гэтым людзям проста нельга давяраць. І нельга спадзявацца, што яны будуць рабіць штосьці на карысьць грамадзтва.
Дракахруст: Наста, а як вы ацэньваеце гэты аргумэнт? Ёсьць перадумовы злоўжываньня, нават калі Павал Севярынец будзе пасаду кіраўніка МУС займаць, але сама структура закону такая, што могуць здарацца такія сытуацыі, пра якія ён сказаў. Гэта адзін момант.
А другі — тое, што гэта будуць выконваць нашыя людзі, наша міліцыя, пра якую мы ўсё выдатна ведаем. Гэта не пераконвае вас, што мо і ня варта так ужо сьпяшацца?
Наста Захарэвіч
Захарэвіч: Наша міліцыя і цяпер выконвае тыя нормы, якія ўжо ёсьць. Але, як паказвае практыка арганізацыяў, якія дапамагаюць жанчынам, пацярпелым ад хатняга гвалту, міліцыя часьцей становіцца на бок агрэсара і баіцца лішні раз без дакладных і цьвёрдых доказаў штосьці супраць агрэсара сказаць. Больш за тое — жанчынаў намаўляюць не пісаць заяву.
І я не зусім уяўляю, якім чынам, калі новы закон будзе прыняты, міліцыя рэзка стане на боку пабітых, а ня тых, хто бʼе. Нават пасьля ўсіх тых лекцыяў, што ў міліцыі праводзілі спэцыялісткі, якія працуюць з пацярпелымі ад хатняга гвалту, міліцыя ўсё адно часьцей на баку абвінавачаных. І я ў рэальнасьці ня бачу перадумоваў, каб яны сапраўды злоўжывалі законам у гэты бок.
Тэарэтычна я магу паразважаць, што раптам людзі чамусьці стануць зусім іншымі, але я не разумею, чаму. То бок мне здаецца, што нават пасьля прыняцьця гэтага закону мы яшчэ доўгі час будзем дамагацца, каб ён рэальна працаваў і каб міліцыя выконвала яго нормы, нават калі яны будуць найлепшымі.
Наконт размовы пра эканамічны гвалт. Ведаеце, прыклад, які прывёў спадар Павал, — быццам з краіны ружовых поні. Бо ў рэальнасьці эканамічны гвалт выглядае інакш. Ніякае дзіцё не тэлефануе ні ў якую міліцыю. А жонка ня мае магчымасьці набыць сабе пракладкі і новую бялізну, і, можа быць, яна просіць гэта ў мужа ці ў бацькі, гледзячы што ў сямʼі адбываецца.
Гэта ня нейкія вясёлыя гісторыі зь нейкіх фільмаў, дзе набыў ён бутэлечку піва, і яго адразу вядуць у турму. Размова не пра гэта. Размова пра краіну, дзе абсалютна звычайны хатні гвалт. Што да эканамічнага гвалту, спадар Каразей кажа, што ніякага пакараньня за гэта ня будзе. Бо пакуль мы ня можам распрацаваць закон, дзе ўсё дакладна будзе прапісана. Але важна пачаць казаць, што праверка чэкаў у дарослых людзей — гэта ненармальна.
Законы і звычаі
Дракахруст: Ухаплюся за слова, якое ўжыла Наста, — іх «вучаць». Такое адчуваньне, што дарослыя людзі ў пагонах — гэта нейкія дзеці, якія нічога ня ведаюць, не разумеюць.
А можа рэч у тым, што гэтыя людзі зыходзяць з пэўных культурных, магчыма, рэлігійных, звычаяў, якія пануюць у Беларусі? Якія палягаюць у тым, што жонка баіцца мужа, а бацькі павінны вучыць дзяцей «па-ўсялякаму», як могуць. І гэта сядзіць у галовах людзей, і гэта ня белы аркуш паперы. Людзі жывуць унутры сваёй культуры і з гэтага зыходзяць. Як далёка законы могуць адыходзіць ад звычаяў і ці трэба вучыць дарослых людзей?
Севярынец: Апошнія тры пакаленьні, якія ў нас былі, — гэта пакаленьні, якія вырасьлі ў асяродзьдзі ваяўнічага бязбожжа. Бога няма, значыць, усё дазволена. І цяпер б'юць дубінкамі дэманстрантаў альбо страляюць на Новы год у жыхароў супрацоўнікі міліцыі, альбо хатнія гвалтаўнікі бʼюць сваіх жонак не таму, што яны такія вернікі. Гэта ўжо абсурд.
Няўжо вы думаеце, што людзі, якія чытаюць Біблію, імкнуцца жыць паводле Бібліі, — гэта асноўная колькасьць тых, хто ўчыняе хатні гвалт альбо бʼе людзей? Зусім наадварот. У хрысьціянскіх семʼях выпадкі хатняга гвалту — найрадзейшае выключэньне. Усё якраз з ног на галаву.
Семдзесят гадоў выганялі Бога з душы, і цяпер мы зазнаем плён гэтага атэізму, і таму такая мараль. Таму і фальсыфікацыя выбараў: падумаеш, што такога — на Дзень Волі зьбілі тысячу чалавек, сямсот кінулі ў турму. І ўся краіна разумее, што гэта легітымна. Таму тут нават не ідзе гаворкі пра тое, што гвалт — гэта вынік хрысьціянскай цывілізацыі.
Паглядзіце на Захад. Чым болей хрысьціянства працавала над людзьмі, тым менш праблемаў, тым больш чалавекалюбная і пяшчотная цывілізацыя ўзьнікала. Гэта і гісторыя Беларусі, і гісторыя сусьвету. Таму мне здаецца, што справіцца з гэтай плыньню гвалту якраз можа хрысьціянства. Калі даць сто будынкаў, якія цяпер пустуюць у Беларусі, пад рэабілітацыйныя цэнтры, пад сховы для ахвяраў хатняга гвалту, даць царкве, касьцёлу, пратэстантам гэтым займацца, вы пабачыце, як рэзка палепшыцца сытуацыя. Літаральна празь некалькі месяцаў.
Юры Дракахруст
Дракахруст: Наста, а як вы ставіцеся да гэтай праблемы? Яна ня толькі рэлігійная, але і культурная хутчэй. Уяўленьні пра адносіны паміж паламі, пра адносіны паміж бацькамі і дзецьмі, можа, сягаюць у дахрысьціянскую эпоху, але гэта вельмі моцныя і цьвёрдыя ўяўленьні. На ваш погляд, як павінны суадносіцца закон і звычаі?
Яшчэ старажытныя рымляне казалі: што значыць закон бяз звычаяў, што значаць звычаі бязь веры? Мае рацыю Павал ці не?
Захарэвіч: Я не зусім уяўляю, што перашкаджае царкве і касьцёлу зараз дапамагаць людзям? Той фактычна адзіны цэнтар у Беларусі, які дапамагае ахвярам хатняга гвалту, ня мае дзяржаўных датацыяў, гэта толькі прыватная ініцыятыва. І царква можа рабіць гэта ўжо сёньня, калі захоча.
Што да вашых пытаньняў, мне здаецца, што, з аднаго боку, законы мусяць неяк адлюстроўваць існыя звычаі. А зь іншага боку, паўстае пытаньне: што рабіць, калі звычаі ня вельмі гуманістычныя ў пэўных пунктах, у пэўных момантах? Мне падаецца, што гэта вельмі спрэчнае пытаньне, на якое мы ніколі ня знойдзем адназначнага адказу, бо мы ўсе лічым, што нашыя перакананьні самыя правільныя і самыя добрыя.
Дракахруст: Прычым так лічыце і вы, і Павал, хаця вашыя перакананьні ў нечым супрацьлеглыя.
Захарэвіч: Так, у тым і рэч. Я ўпэўненая, што праўда на маім баку, Павал упэўнены, што на ягоным. І нам трэба неяк дамаўляцца, умоўна кажучы, як жыць у адным грамадзтве. І гэта, безумоўна, павінен кантраляваць закон. Сёньня мне падаецца вельмі правільным, што ў нас сьвецкая дзяржава, што ўсё адасоблена, што царква, рэлігія маюць сваю сфэру дзейнасьці, дзяржава мае сваю. Што можа сёньня царква зрабіць для дзяржавы? Я думаю, дапамагчы адмяніць сьмяротнае пакараньне.
Гэта цяжка ўсё спалучаць: як змагацца з некаторымі традыцыямі, ці трэба зь імі змагацца, зь якімі трэба, а зь якімі не? Гэта ўсё вельмі шырокія пытаньні. Для мяне, напрыклад, відавочна, што нельга ўжываць гвалт. Ні ў сямʼі, ні з знаёмымі. Рэлігія пра гэта і кажа, Бог — гэта любоў. Але мы бачым на практыцы, што людзі трактуюць Біблію так, як ім зручна. І калі ў тэорыі гэта нешта добрае, прагрэсіўнае, то на практыцы атрымоўваецца нешта аўтарытарнае.
Дракахруст: Павал, Наста ўжо спаслалася на прынцып сучаснай дзяржавы — аддзяленьне рэлігіі ад дзяржавы. Вось, скажам, у Іране яны не аддзеленыя. Дык можа праект закону аб хатнім гвалце слушна ігнаруе культурныя і рэлігійныя забабоны? Ці вы за іранскую тэакратыю? Ці вы хацелі б быць аяталом?
Севярынец: Зусім не. Яшчэ Зянон Пазьняк казаў, што клерыкальная дыктатура — самая задушлівая. Таму, безумоўна, мы лічым, што дзяржава не павінна быць прыладаю царквы. Дзяржава — гэта грамадзкая дамова паміж людзьмі: як яны жывуць і якія правілы прымаюць паміж сабой. Паглядзіце на нашых суседзяў палякаў. Адны законы былі, у тым ліку і ў сямейнай сфэры, а цяпер іншыя. Прыйшло новае пакаленьне, прыйшла да ўлады новая большасьць, яна ўсталёўвае правілы. Вось гэта і ёсьць дэмакратыя.
Хрысьціянская дэмакратыя палягае на тым, што царква альбо хрысьціяне сваёй праўдай даказваюць грамадзтву: яны больш эфэктыўныя ў той ці іншай сфэры. Яны атрымліваюць мандат даверу і ўносяць гэтыя зьмены ў заканадаўства. Але гэта ўсё паводле правілаў і паводле законаў. Калі вас бʼюць шахматнай дошкай па галаве, то аб чым можа быць гаворка?
І мы вяртаемся зноў да пытаньня, а хто выканаўца. Няважна, хто галасуе, няважна, якія законы прымаюцца. Важна, хто лічыць, важна, хто выконвае.
Гвалт за зачыненымі дзьвярыма — каму верыць?
Дракахруст: Наста, ёсьць яшчэ адно прынцыповае пытаньне, зьвязанае з новым законапраектам — небясьпека ілжывага даносу. Бо калі на вуліцы адзін чалавек зьбівае іншага, гэта ўсе бачаць, ёсьць сьведкі. А што адбываецца за дзьвярыма прыватнай хаты — хто ведае?
Можа ў іх такія норавы ў сямʼі: сёньня пабʼюцца, заўтра памірацца. А ці біў ён яе, ці яна яго, нават калі гузак ёсьць, а можа ён ці яна аб лядоўню стукнуліся — слова супраць слова. То бок гэта складанае пытаньне, і пагроза ілжывага даносу сапраўды ёсьць. На ваш погляд, як яно павінна вырашацца?
Захарэвіч: На мой погляд, пагрозу немагчыма нэўтралізаваць, і для мяне гэта наагул самае складанае пытаньне. З аднаго боку, нават у побытавым жыцьці прынята карыстацца прынцыпам прэзумпцыі невінаватасьці, і асуджаць кагосьці ў чымсьці, калі няма істотных доказаў, лічыцца вельмі кепскім.
Зь іншага боку, рэальнасьць такая, што гвалт учыняецца сам-насам. Калі мы кажам пра хатні гвалт, гэта звычайна тое, што адбываецца бяз лішніх сьведкаў. У выніку ўзьнікае сытуацыя «слова супраць слова». І мне, шчыра кажучы, падаецца, што ўсё ў выніку зводзіцца не да закону, а да нейкага глыбокага асабістага выбару.
Судзьдзя ў кожнай краіне будзе абапірацца на законы, але я глыбока перакананая, што ўсё адно асабістыя меркаваньні будуць заўжды адыгрываць ролю. Атрымліваецца, што чалавек мусіць быць шчыры з самім сабой і прызнаць, што рана ці позна застанецца адно вельмі жорсткае пытаньне — што страшней: наказаць невінаватага ці адпусьціць вінаватага?
Бо калі двое за дзьвярыма і ёсьць гузакі ці іншыя цялесныя пашкоджаньні, то гэта можа нам спрасьціць працэс доказу віны. Але неабавязкова, бо ёсьць розныя нюансы. І ў выніку трэба проста абраць, каму паверыць.
Калі мы верым абвінавачанаму, мы, магчыма пакідаем у небясьпецы ахвяру і паказваем злачынцу (калі ён насамрэч злачынца), што ён можа лёгка пазьбегнуць пакараньня. А калі мы верым ахвяры, дык рызыкуем асудзіць невінаватага. Гэтага немагчыма пазьбегнуць. Мы можам вельмі доўга пра гэта размаўляць, тэарэтызаваць і прымаць безьліч законаў, якія будуць удакладняць розныя нюансы, але ў вялізнай колькасьці выпадкаў гвалту ўсё зводзіцца да таго, што мы верым аднаму чалавеку альбо іншаму.
Дракахруст: Павал, і ваш адказ. Вынесем за дужкі Шуневіча зь яго ведамствам. Умоўна кажучы, хрысьціянская дэмакратыя прыйшла да ўлады. Але ж праблема, калі гвалт адбываецца за зачыненымі дзьвярыма, застанецца. І хтосьці скардзіцца на няпраўду ці на ілжывы данос. Ці ёсьць, на ваш погляд, нейкі ўнівэрсальны спосаб, як гэта вырашыць?
Севярынец: У хрысьціянскіх дэмакратаў ёсьць адказ на гэтае пытаньне. Ён дазваляе не зьліквідаваць, але мінімізаваць такія рэчы. Гэта моцнае мясцовае самакіраваньне — калі і кіраўнік мясцовай супольнасьці, і выбраны народам міліцыянт, накшталт шэрыфа, асабіста ведае гэтых людзей.
І калі ён ведае, што Ваня дзесяць разоў біў Маню, і Маня скардзіцца, то ў яго сумневаў няма. Ён тут жа на месцы вырашае і прымае на 99 % выпадкаў правільнае рашэньне пакараць Ваню. Гэта можа быць і пазасудова, калі гаворка пра якія-небудзь адміністрацыйныя рэчы, дробныя. Паглядзіце амэрыканскія фільмы, як вернікі гэта вырашаюць.
Шэрыф ведае пра Джона і Мэры і гаворыць з Джонам як мужчына з мужчынам. Разумееце, мясцовае самакіраваньне, дробныя супольнасьці, цэрквы — такі магутны вагар у змаганьні з хатнім гвалтам, які недаацэньваюць тэарэтыкі, гендэрныя дзеячы ды іншыя. У нас у культуры ад ВКЛ гэта ёсьць, у амэрыканцаў, у палякаў гэта ёсьць. І гэта дае нам выйсьце і альтэрнатыву.
Тут павінен працаваць давер, а давер нараджаецца з супольнага жыцьця, ніяк не інакш. Павінны быць супольнасьці, якія будуць будаваць краіну знутры. Ня зьверху, згары, з Шуневіча, Лукашэнкі ці Севярынца, а менавіта зьнізу. І людзі самі пабудуюць сваё жыцьцё. Іх ня трэба гвалціць, на іх ня трэба накладаць лішнія сотні законаў. Ім трэба проста даць магчымасьць пабудаваць жыцьцё зьнізу. І гэта і ёсьць хрысьціянская дэмакратыя.