Ён выдаў дзьве кнігі нарысаў пад агульнай назвай — «На скрыжаваньнях шляхоў, межаў і эпох». У інтэрвію Свабодзе дасьледчык распавёў пра самыя цікавыя старонкі гісторыі гораду.
Дадатак у «дакастрычніцкую» гісторыю
У кнізе «Памяць. Лоеўскі раён» 588 старонак. Так званы «дакастрычніцкі пэрыяд», іншымі словамі, амаль тысяча гадоў гісторыі (афіцыйна — напалову менш), займае ўсяго 42 старонкі. Астатнія прыпадаюць на семдзесят гадоў савецкага «пасьлякастрычніцкага» часу. Я дадаў у «дакастрычніцкую» гісторыю Лоеўшчыны свае 137 старонак з фотаілюстрацыямі, каб неяк «ураўнаважыць» неадпаведныя палавіны. А выдаць кніжкі мне дапамаглі гомельскія грамадзкія актывісты — надрукавалі іх на прыватным абсталяваньні і за прыватныя сродкі.
Старэйшы за летапісныя згадкі на чатыры стагодзьдзі
Пры раскопках на замчышчы знойдзеныя прылады працы, набор керамікі, якія сьведчаць пра існаваньне тут гарадзкога паселішча ў ХI—XIII стагодзьдзях, а па кераміцы — нават у X стагодзьдзі. Так што Лоеў «старэйшы» за летапісныя згадкі (1505) на чатыры ці нават пяць стагодзьдзяў.
Лоеў «пастарэў» на 4–5 стагодзьдзяў, засьведчылі архэолягі
Лоеў знаходзіцца на скрыжаваньні гандлёвых і вайсковых шляхоў. Археоляг, доктар гістарычных навук Алег Макушнікаў выказаў думку, што Лоева гара і суседняе шматфункцыянальнае ваенізаванае паселішча на Мохавай гары складалі бінарны комплекс на шляху «з варагаў у грэкі».
Да Вялікага Княства Літоўскага Лоеўшчыну далучыў, верагодней за ўсё, вялікі князь Альгерд яшчэ да 1362 году.
Пра назву места: у Тураве ўладарыў Тур, у Лоеве — Лой
У савецкай гістарыяграфіі разглядалася пераважна «кулінарная» вэрсія паходжаньня тапоніма Лоеў. Яна была зьвязаная з прыгатаваньнем харчовых прыпасаў на старажытным гандлёвым шляху, калі мясныя прадукты залівалі, каб надзейна захаваць у дарозе, лоем — авечым альбо ялавічным тлушчам.
Гомельскі дасьледчык, філёляг і этнограф Аляксандар Рогалеў абгрунтоўваў узьнікненьне назвы асаблівасьцямі навакольнай мясцовасьці. На поўдзень ад Лоева Дняпро ўтварае шырокую даліну, якая цягнецца на пяць кілямэтраў — ад Лоевай да Краснай гары. Такая ж даліна прасьціраецца і на поўнач. У старой геаграфічнай тэрміналёгіі «залой» — гэта рачная затока, затопленае месца паміж двума ўзвышшамі; «палой» — бераг, луг, пойменнае месца. Адсюль і назва: гара, што за палоем — Палоева ці Лоева гара.
Мясцовае паданьне зьвязвае назву гораду зь першым тутэйшым пасяленцам-гандляром Лоем. Гэта ён выбраў высокае месца пры ўтоку ракі Сож у Дняпро, зручнае для гандлю й прадпрымальніцтва. У летапісах пад 1351 годам зафіксаванае і прозьвішча Ходка Лоевіч.
У Тураве ўладарыў Тур, у Лоеве — Лой, таўсматы, поўны чалавек.
Магдэбурскае права атрымаў на 94 гады раней за Гомель
Першым Магдэбурскае права на гомельскіх землях атрымаў менавіта Лоеў, і адбылося тое 3 жніўня 1576 году, за год да Мазыра і ажно на дзевяноста чатыры гады раней, чым Гомель.
Прывілей на лякацыю Лоеву з ініцыятывы Паўла Сапегі, дзядзькі славутага канцлера ВКЛ Льва Сапегі, выдаў Стэфан Баторы, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, рускі й жамойцкі.
Кнігі нарысаў
Лоеўскі Воўк стаў войтам Кіева
Новы статус зьмяніў жыцьцё места. Лоеў пераводзіўся на нямецкае права, рэарганізоўвалася сыстэма мясцовага кіраваньня, пры якім гарадзкая адміністрацыя займела магчымасьць прымаць унутраныя адміністрацыйныя, судовыя і эканамічныя рашэньні.
У зьвязку з новым статусам паселішча пасаду войта ў Лоеве атрымаў Фёдар Воўк, зямянін Менскага павету, паручэнец берасьцейскага ваяводы Гаўрылы Гарнастая. Галоўны абавязак войта — зьбіраць падаткі. Да таго ж ён выконваў паліцэйскія абавязкі, вырашаў зямельныя й маёмасныя справы.
Цікава, што не пазьней за 1587 год Фёдар Воўк стаў войтам Кіева.
Самакіраваньне было рэальнае, а не фармальнае, як цяпер
Можна сказаць, што сярэднявечны Лоеў кіраваўся больш дэмакратычна, чым сучасны. Асабліва калі ўлічыць, што выбары цяпер фармальныя, дэпутаты прызначаюцца ўладай. Самакіраваньне існуе ў нас на паперы: саветы ў гарадах і раёнах, па сутнасьці, нічога не вырашаюць. Верхаводзіць выканаўчая «вэртыкаль». Чыноўнікі гэтай «вэртыкалі» страцілі ініцыятыву, чакаюць каманды, загаду.
Аднак Магдэбурскае права ў Лоеве не было рэалізавана поўнасьцю. Павал Сапега, які апекаваўся горадам, заўчасна памёр. Да таго ж на пачатку XVII стагодзьдзя горад двойчы паліла маскоўскае і маскоўска-татарскае войска, а жыхароў бязьлітасна рабавалі.
Сучасны Лоеў
Лоеўская бітва была ня менш важная за Аршанскую
Трэба казаць не пра адну, а пра дзьве Лоеўскія бітвы з часоў ліхалецьця казацка-сялянскай вайны — у 1649 і 1651 гадах. Падчас гэтай вайны ўкраінскі гетман Багдан Хмяльніцкі і ягоныя казакі, хаўрусьнікі Масквы, мелі намер утварыць сваю дзяржаву, далучыўшы да яе сілаю і землі сёньняшняй паўднёвай Беларусі.
У 1648-м і зімою 1649 году палявы гетман Януш Радзівіл ачысьціў ад казакоў землі ўздоўж Прыпяці й Дняпра. Улетку ён рушыў на Кіеў, дзе меўся злучыцца з войскам Рэчы Паспалітай. Каб затрымаць яго, Багдан Хмяльніцкі тэрмінова выслаў на Беларусь буйныя аддзелы Ільлі Галоты, Сьцяпана Падабайлы й Міхайлы Крычэўскага. Апошні вырашыў апярэдзіць Радзівіла і атакаваў яго ў месцы так званага Татарскага броду праз Дняпро, але быў разьбіты, хоць літоўскія харугвы мелі ў тры разы менш жаўнераў, чым казацкае войска.
Мы ўсталявалі памятныя крыжы каля Татарскага броду і на Гладкім полі, дзе пачыналася Лоеўская бітва, а на месцы, дзе быў стан войска ВКЛ пад камандаваньнем Януша Радзівіла — вялікі валун з адпаведным надпісам. Напамінкам пра тую вайну служаць і назвы ўрочышчаў, якія захаваліся ў народзе: «Казацкі пясок», «Ляхава гара», «Разгром».
Не вайной адной
Мне хацелася паказаць разнастайную гісторыю свайго краю. Адсюль і нарысы пра лоеўскія «таргі», «таржкі», якія ўзьніклі каля падножжа Лоевай гары, а пазьней вырасьлі ў двух- і нават трохдзённыя кірмашы і суправаджаліся народнымі гуляньнямі й забавамі, пра помнікі гаспадараньня, фальваркі, назвы вёсак, канфэсіі. Зьбіраў я матэрыялы добрыя паўтара дзесяцігодзьдзі.
Цікава, што пры канцы XVIII стагодзьдзя наша мястэчка падзялілася на «верхні» і «ніжні» Лоеў, мела 90 двароў і 1712 жыхароў, зь іх 849 мужчын і 863 жанчыны. Большую частку насельніцтва ў той час складалі прыгонныя сяляне. Мяшчан-габрэяў налічвалася 543 чалавекі, шляхецкага саслоўя — 69, зь якіх 7 — шляхцюкі-ўладальнікі і 62 — «шляхта чыншавая і на паслугах».
Працавалі 4 вінакурні і адна саладоўня — яны забясьпечвалі сваёй прадукцыяй 24 мясцовыя шынкі.
Каля мястэчка рабілі 8 млыноў — рачных, байдачных (на чаўнах-байдаках) і ветраных. Мясцовыя жыхары займаліся пераважна земляробствам, жывёлагадоўляй, гандлем, ганчарствам, вырабам байдакоў, сплавам карабельнага лесу і дрывяных плытоў у Кіеў, Крамянчук і Хэрсон.
Your browser doesn’t support HTML5
Лоеў «пастарэў» на 4–5 стагодзьдзяў