Нумар пабачыў сьвет дзякуючы нарвэскаму выдаўцу Крыстыяну Хельструпу. Ён знайшоў у Осла перакладчыцу на беларускую мову і прафінансаваў яе працу.
Пра нарвэскую літаратуру па-беларуску распавядаюць рэдактар «ПрайдзіСьвету» Юлія Цімафеева і Крыстыян Хельструп. Зь імі размаўляе Дзьмітры Гурневіч.
Крыстыян, вы адзін з ініцыятараў нарвэскага нумару «ПрайдзіСьвету». У прадмове да яго вы апісалі неверагодную гісторыю, якая зьвязала вас зь Юліяй і беларускімі перакладнікамі. Раскажыце яе, калі ласка, нашым слухачам і чытачам.
Крыстыян Хельструп: Некалькі гадоў таму я ўпершыню чытаў раманы нарвэскага пісьменьніка Яна Руара Ляйквала. Ён ня вельмі папулярны пісьменьнік у Нарвэгіі. Я пра яго чуў, але не чытаў. І вось калі я прачытаў, то ўразіўся. Я лічу, што гэта моцная сусьветная літаратура. На жаль, ён памёр за некалькі месяцаў да таго, як я прачытаў ягоныя кнігі. Яму было ўсяго 40 гадоў. Я палічыў гэта несправядлівым. Пра ягоную літаратуру павінны ведаць больш людзей.
Спампаваць нарвэскі нумар «ПрайдзіСьвету» можна тут.
Я жыву ў Осла. Вырашыў паехаць у другі па велічыні горад у Нарвэгіі, дзе вырас Ляйквал — Бэрген. Там я адкрыў кнігарню. Ненадоўга, усяго на тры дні. З сабою ўзяў 500 кніг Ляйквала і ўсе іх там прадаў. У мяне ў руках былі грошы за іх, і мне хацелася зрабіць зь імі нешта добрае. Гэта мела нейкім чынам быць зьвязана зь літаратурай. Я даведаўся, што ягоная ўдава — беларуска, з Гомля. Ён сам жыў у Гомлі, і напісаў там раман. Я вырашыў зьвязацца зь літаратурнымі коламі ў Беларусі і пачаць супрацу. Праз аднаго знаёмага даведаўся пра «ПрайдзіСьвет». І так мы зь Юляй сталі рыхтаваць гэты нумар.
Юля, у адным з тэкстаў нумару Ганна Янкута напісала, што акурат сёлета спаўняецца 50 гадоў перакладам нарвэскай літаратуры на беларускую мову. Адным зь перакладнікаў быў Іван Чыгрынаў. Наўрад ці ён ведаў нарвэскую. А хто рабіў пераклады ў ваш нумар?
ЮЦ: Гэтыя пераклады толькі з нарвэскай мовы. Сярод нумароў «Прайдзісьвета» гэты адметны тым, што абсалютная большасьць тэкстаў належыць сучасным аўтарам. Усяго ў нумары 13 аўтараў. 12 зь іх — гэта сучасныя пісьменьнікі. 10 тэкстаў пераклала Лідыя Ёгансэн, беларуска, якая жыве ў Осла. Эсэ Карла Увэ Кнаўсґора, напэўна, самага знакамітага нарвэскага пісьменьніка сёньня, пераклала Ганна Макарава. І Вольга Гапеева пераклала вершы Лінды Клякен. Акрамя гэтага, паказаная ў нас старажытная нарвэская літаратура. Гэта «Старэйшая Эда» ў перакладзе Ігара Кулікова. І пераклады вельмі важнага нарвэскага паэта ХІХ стагодзьдзя Сыгб’ёрна Обстфэльдэра ў перакладзе Лявона Баршчэўскага.
Калі Крыстыян апісаў гісторыю, як ён прыйшоў да гэтай ідэі, то гэта выглядала як нейкая казка. Патыхае містыкай. Нарвэскі пісьменьнік, зьвязаны зь Беларусьсю. Як вы ўспрынялі гэтую ідэю і колькі ішлі да мэты?
Юлія Цімафеева
ЮЦ: Крыстыян да мяне зьвярнуўся незадоўга да таго, як прачытаў кнігу Ляйквала. Гэта быў канец 2015 году. Найцяжэй было знайсьці перакладнікаў і перакладніц. Лідыя Ёгансэн пагадзілася зрабіць гэтую справу. За даволі кароткі тэрмін яна зрабіла вельмі шмат. Бо нумар мы рыхтавалі практычна апошнія месяцы перад прэм’ерай. Як пісала Ганна Янкута, перакладаў з нарвэскай у нас ня шмат. Прычына, відаць, у адсутнасьці нейкіх сувязяў. Але мы, у тым ліку і гэтым нумарам, і праз прыезд Крыстыяна і пісьменьніка Ары Бэна спрабуем іх навязаць.
Крыстыян, вы напісалі ў нумары: «Беларусь жа знаходзіцца у цэнтры Эўропы, калі Расею прынамсі геаграфічна лічыць „Эўропай“, але на пэрыфэрыі мысьленьня большасьці нарвэжцаў. Што нарвэжац ведае пра Беларусь?» Дык што, адкажыце? Што ведалі да прыезду вы?
КХ: Прызнаюся, мае веды вельмі абмежаваныя. Я працую рэдактарам у выдавецтве і не магу сказаць, што меў шчыльны кантакт зь Беларусьсю і што чытаў шмат беларускіх пісьменьнікаў. Увогуле не. Для большасьці нарвэжцаў, якія цікавяцца літаратурай, сынонім беларускай літаратуры — гэта Сьвятлана Алексіевіч. Зроблены першы крок, каб нарвэскія пісьменьнікі былі трошкі больш вядомыя ў Беларусі. Наступны крок, каб мы тут адкрывалі беларускую літаратуру, якая існуе менавіта на беларускай мове.
Але калі дагэтуль не было перакладаў, то ці будзе гэта запатрабавана ў Нарвэгіі? Ці гэта іншы сьвет, які мала цікавіць нарвэскага чытача, як беларусаў мала цікавіць Аўстралія або Папуа — Новая Гвінея?
Крыстыян Хельструп
КХ: Прычыны розныя. Справядліва будзе сказаць, што літаратура, якую мы чытаем, — са Швэцыі, Даніі ці ЗША, бо ў культурным пляне яны нам блізкія. Вядома, мова адыгрывае важную ролю. Бязь Лідыі Ёгансэн наш праект не адбыўся б. Але ня толькі. Ляйквал быў малавядомы тут, хаця пісаў вельмі добра. Трэба працаваць дзеля адкрыцьця на сьвет. Паўсюль ёсьць добрыя пісьменьнікі. Але трэба іх пазнаёміць. Я моцна веру ў міжнародную культурную супрацу.
Важная яшчэ інфраструктура. Нам у Нарвэгіі пашанцавала. Умовы для літаратуры маем вельмі добрыя. Ёсьць арганізацыя NORLA, якая актыўна падтрымлівае нарвэскую літаратуру. Яны фінансуюць прыезды замежных перакладнікаў, якія ведаюць нарвэскую літаратуру. Такім чынам, хаця Нарвэгія маленькая краіна, цяпер ужо некалькі нарвэскіх пісьменьнікаў карыстаюцца вялікім посьпехам за мяжою. У Беларусі ўмовы для літаратуры іншыя. Тым важней падтрымліваць Юлію Цімафееву і каманду «ПрайдзіСьвету», якая зь вялікім энтузіязмам дзень і ноч працуе для літаратуры.
Юля, ці беларус, які чытае кнігі, можа ведаць Гамсуна або Нэсьбё? Гэта або клясычная літаратура, або дэтэктывы. А як бы вы акрэсьлілі творы, якія ўвайшлі ў нарвэскі нумар «ПрайдзіСьвету»?
ЮЦ: Гэта вельмі розная літаратура. Падборам твораў займаўся не беларускі бок, а сам Крыстыян. Шукаў так, каб яны не былі падобныя адно на аднога. Тут творы і маладых, і старэйшых. Ёсьць і эсэістыка, і ўрыўкі з раманаў, п’есаў, апавяданьні. Гэты розныя жанры, падыходы, стылі. Але ёсьць і нешта агульнае. Я заўважыла, што адна з асноўных тэмаў, якая праходзіць праз амаль усе творы, — аўтабіяграфічнасьць. Гэта жаданьне гаварыць ад першай асобы, пра ўнутраныя адчуваньні чалавека. З другога боку гэта зварот да сям’і, што, мне падаецца, не зусім характэрна для сучаснай беларускай літаратуры — калі апісваюцца стасункі ў сям’і, адносіны чалавека са сваімі сямейнікамі, з блізкімі. Таксама гэта ўзаемадзеяньне чалавека і прыроды. Гэта ўжо калі ісьці далей і чытаць іншыя творы. Я цяпер чытаю творы Тумаса Эспэдала, які прадстаўлены ўрыўкам са свайго апошняга раману «Год». Ён піша пра ўзаемаадносіны чалавека і прыроды, чалавека і культуры.
Крыстыян, дарэчы, а чаму Ю Нэсьбё не ўвайшоў у ваш сьпіс? Гэта, бадай, самы распазнавальны ў сьвеце нарвэскі пісьменьнік.
КХ: Я вельмі добра ведаю Ю. Акурат працую ў выдавецтве, дзе ён публікуе свае кнігі. Безь яго, бадай, у мяне не было б працы. Ён вельмі важны для нас. Але ў нас вельмі шмат добрых пісьменьнікаў. Можна было выбраць і значна больш. Думаю, іншым пісьменьнікам было важней патрапіць у гэты сьпіс, чым яму. Яго ўжо пераклалі на гэтулькі моваў, і я думаю, што ён даступны і для беларусаў. Мой густ арыентуецца не на крымінальную літаратуру.
Бэргэн - родны горад Ляйквала
А як бы вы самі акрэсьлілі тэматыку і стыль нарвэскай літаратуры? Які стрыжань нарвэскай літаратуры?
КХ: Давядзецца абагульняць. Юля ўжо ўзгадала, што ў гэтым нумары ёсьць тэкст, верагодна, самага парулярнага нашага пісьменьніка Карла Кнаўсґора. Калі адказваць на пытаньне, пра што ён піша — піша пра сябе. Напісаў шэсьць кніг пад назвай «Мая барацьба». Гэта ў вялікай меры аўтабіяграфічны раман. Нельга сказаць, што яго жыцьцё цікавейшае, чым жыцьцё іншых людзей. Але ён нагэтулькі падрабязна і прыгожа апісвае розныя дэталі, што шмат хто пазнае сябе ў ягонай літаратуры. І многія пісьменьнікі ў нас пішуць аўтабіяграфічную літаратуру. З гэтай прычыны мне быў цікавы Ляйквал, бо ў яго было нешта іншае. Ён жыў і працаваў у Беларусі, і гэта адчуваецца ў ягоных кнігах. Беларусь — трошкі іншая рэальнасьць, чым Нарвэгія. Мне цікава, калі грамадзтва ўплывае на літаратуру. Але галоўнае, каб літаратура сама па сабе была цікавай. Немагчыма сказаць, што яна мусіць быць такой або іншай.
Юля, а калі б вам давялося рабіць беларускі «Прайдзісьвет» у Нарвэгіі, то што цікавага можна было б паказаць у беларускай літаратуры?
ЮЦ: Дзьмітры, вы мне задаеце правакацыйнае пытаньне.
Ведаю.
ЮЦ: Мне падаецца, што нам было б цяжэй. Як сказаў Крыстыян, Нарвэгія больш прыстасаваная для разьвіцьця літаратуры. І літаратары ў нас крыху ў іншых умовах. Я ўсё ж не рэдактар і не выдавец, таму ня буду называць імёнаў. Але думаю, што дзясятак аўтараў мы б назьбіралі.
Крыстыян, гэтым нумарам «Прайдзісьвету» вашая прыгода зь беларускай літаратурай пакуль спыняецца ці вы плянуеце працяг?
КХ: Гэта толькі пачатак. Цяпер будзе цэлая хваля беларускай літаратуры на нарвэскай мове (сьмяецца). Пакуль ня ведаю. У мяне свая праца, абмежаваны час. Але нават калі гэты праект прывядзе да таго, што адзін ці два пісьменьнікі будуць перакладзеныя на нарвэскую, то гэта вельмі добра. Цяпер нашыя сябры зь Беларусі прыедуць у Нарвэгію. Ня думаю, што пасьля гэтага ўся краіна пачне чытаць беларускія кнігі, не. Часам калі літаратура закранае нават некалькі чалавек, гэтага дастаткова.
Вы былі ў Менску. Што вас там уразіла, акрамя чысьціні, вядома, пра якую ўсе кажуць?
КХ: Для мяне падарожжы — гэта сустрэчы зь людзьмі. У Нарвэгіі ёсьць пэўныя забабоны наконт Беларусі. Пэўна, нешта такое існуе наконт Нарвэгіі ў Беларусі. Некаторыя скажуць, што Беларусь — гэта Паўночная Карэя ў Эўропе. Але можна дадаць, што нават у Карэі ёсьць нешта цікавае, пра што мы ня ведаем. У нас былі цудоўныя сустрэчы зь людзьмі, і я ўвогуле не адчуваю ніякай мяжы паміж нарвэскім і беларускім мэнталітэтам. У гэтым пляне ў нас супольная мова.
Юля, у нарвэскім нумары «Прайдзісьвету» друкуюцца толькі ўрыўкі твораў. І мне, і, думаю, іншым цікава, а ці будзе працяг для тых, хто хоча ведаць, чым гэтыя раманы скончацца? Ці вы проста пагулялі з чытачамі, кінуўшы ім зачэпку?
ЮЦ: З аднаго боку мы, натуральна, кінулі зачэпку. Мы паспрабавалі ахапіць вялікую колькасьць нарвэскіх пісьменьнікаў. А далей нам хацелася б, каб беларускія выдаўцы гэтым зацікавіліся. Хоць у інтэрнэце мне кажуць, што гэта перакладнікі павінны зьвяртацца да сучаснай літаратуры, але мне падаецца, што зьвяртацца маюць выдаўцы. Крыстыян казаў, што можна займець падтрымку — NORLA, напрыклад. З гэтым трэба працаваць далей. Калі кагосьці зацікавіць урывак з раману ці п’есы, то выдаўцам трэба працаваць далей. Мы стварылі панараму нарвэскай літаратуры. Магчыма, яна няпоўная. Але для тых, хто нічога ня ведае, апрача Ю Нэсьбё, падаецца, гэта першы крок. Мы будзем навязваць сувязі і разьвіваць іх.