У «Бібліятэцы Свабоды. XXI стагодзьдзе» выйшла кніга Сяргея Навумчыка «Дзевяноста другі». Прапануем фрагмэнты з кнігі.

Да гэтага я не казаў падрабязна пра стаўленьне да тэмы рэфэрэндуму асобы, яка адыграла ў ёй ключавую ролю. Зрэшты, у 1992 годзе (як і ў наступным) ад яе залежала ў палітыцы Беларусі калі ня ўсё, дык — вельмі шмат.

Канешне, я маю на ўвазе найвышэйшую службовую асобу — старшыню Вярхоўнага Савету Станіслава Шушкевіча. Праз гады ў замежжы яго будуць прадстаўляць як першага кіраўніка незалежнай Беларусі (і Шушкевіч пагодзіцца з такой фармулёўкай), але ў 1992-1993 гадах ён падкрэсьліваў, што займае пасаду «ўсяго толькі» сьпікера парлямэнту, а рашэньні прымае Вярхоўны Савет.

У тых словах Шушкевіча была праўда — ягоную ўладу нельга было параўнаць з той, якую мелі, напрыклад, прэзыдэнт Расеі Ельцын ці прэзыдэнт Украіны Краўчук.

Але ў справе рэфэрэндуму паўнамоцтвы ў Шушкевіча былі, і вельмі значныя. Я сказаў бы, што вызначальныя.

Шушкевіч у пачатку 1992: 52% і вялікія магчымасьці

Па-першае, паводле Закону аб рэфэрэндуме, ён як старшыня Вярхоўнага Савету мог выйсьці з ініцыятывай яго правядзеньня. Кажучы простай мовай, ягоны подпіс замяняў подпісы 350 тысяч выбаршчыкаў. Пры гэтым ён мог прапанаваць уласную фармулёўку пытаньня (альбо ўзяць тую, якую сфармулявала Ініцыятыўная група).

Па-другое, не жадаючы ініцыяваць рэфэрэндум, Шушкевіч мог склікаць сэсію Вярхоўнага Савету. Папярэдняя сэсія завяршылася 24 красавіка, пры тым што два дзясяткі пытаньняў парадку дня засталіся неразгледжанымі. Мы лічылі, што сэсію не жадаюць зьбіраць таму, што тады, з улікам станоўчага вэрдыкту ЦВК, давядзецца прызначаць дату рэфэрэндуму.

Па-трэцяе, Шушкевіч меў уплыў на грамадзтва, і ад ягонага стаўленьня да рэфэрэндуму — станоўчага ці адмоўнага — залежала шмат.

У пачатку 1993 году «Народная газэта» пад загалоўкам «Шушкевіч — палітык года» апублікавала графік зьмены цягам 1991-1992 гадоў рэйтынгаў трох вядучых палітычных дзеячоў — Кебіча, Пазьняка і Шушкевіча, падрыхтаваны сацыялягічнай службай «Грамадзкая думка». У першыя месяцы 1991-га Кебіч апярэджваў Шушкевіча, але пачынаючы ад красавіка 1991-га Шушкевіч займаў першае месца (у жніўні 1991-га рэйтынгі Шушкевіча і Пазьняка практычна зраўняліся, у першага — 21%, у другога — 20%. Рэйтынг Кебіча ў гэты момант складаў 5%). У верасьні, калі Шушкевіч быў абраны старшынём Вярхоўнага Савету, ягоны рэйтынг узьляцеў у два разы — да 40% («народ любіць начальства»), і далей, нават і пры нестабільных паказьніках, заўсёды апярэджваў і Пазьняка, і Кебіча.

Дык вось, паводле «Грамадзкай думкі» ў студзені 1992 году рэйтынг Шушкевіча быў 52%, у лютым — 33,3% (камэнтатары зьвязалі падзеньне рэйтынгу з падвышэньнем цэнаў) у сакавіку — 47,1%. У чэрвені 1992 году рэйтынг Шушкевіча складаў 27,6% (але ўсё роўна быў самы высокі ў параўнаньні зь іншымі палітыкамі).

Можна па-рознаму паставіцца да гэтых лічбаў, верыць у праўдзівасьць апытаньняў або не. Але тут важна іншае: Шушкевіч іх ведаў (натуральна, нават яшчэ да публікацыяў у друку).

У студзені 1992-га, калі БНФ заявіў пра рэфэрэндум і пачаў актыўна рыхтавацца да кампаніі па зборы подпісаў (рашэньне на сойме было прынята яшчэ 29 сьнежня 1991-га), рэйтынг Шушкевіча быў самы высокі — 52%.

І калі б Шушкевіч падтрымаў ініцыятыву Народнага Фронту, гэта, бясспрэчна, вельмі істотна паўплывала б на грамадзкія настроі. У яго заўсёды была магчымасьць зьвярнуцца наўпрост да народу — і ён ёю карыстаўся, праводзячы рэгулярныя прамыя тэлеэфіры.

Нарэшце, у Шушкевіча была магчымасьць, якой акрамя яго валодаў толькі Кебіч (але вельмі рэдка выкарыстоўваў яе) і ніколі ня меў Пазьняк — выхаду ў дзяржаўным тэлебачаньні ў які заўгодна момант.

І Шушкевіч карыстаўся гэтай магчымасьцю. Пачынаючы ад студзеня 1992-га, «прамыя эфіры» са старшынём Вярхоўнага Савету зрабіліся рэгулярнымі. Вёў іх тагачасны намесьнік галоўнага рэдактара «Народнай газэты» Аляксандар Класкоўскі. Вёў прафэсійна, раскавана, аддаючы перавагу ня ўласным пытаньням, а тэлефанаваньням гледачоў (некалькі супрацоўнікаў тэлебачаньня запісвалі пытаньні па тэлефонах, нумары якіх былі на экране).

Ужо першая перадача выклікала надзвычайную цікавасьць, і пасьля другой «Зьвязда» зьмясьціла інтэрвію з Класкоўскім, «які вядзе, бадай, самыя папулярныя цяпер перадачы Беларускага тэлебачаньня — цыкл прамых ліній са старшынём Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь С. С. Шушкевічам». «Кожная ваша перадача, — канстатаваў аглядальнік «Зьвязды», — потым некалькі дзён актыўна абмяркоўваецца ў чэргах, грамадзкім транспарце, на працы». Сам жа Класкоўскі пагадзіўся з такой ацэнкай папулярнасьці — «пасьля першай прамой лініі абрушыўся шквал званкоў з адным пытаньнем: «Калі будзе наступная перадача? Хачу спытаць наконт...» Тое самае здарылася і пасьля другой перадачы».

Сапраўды — прамыя эфіры з Шушкевічам глядзелі мільёны людзей. Трэба сказаць, што яны адыгралі станоўчую ролю ў фармаваньні грамадзкай думкі адносна нядаўніх Віскулёўскіх пагадненьняў ды неабходнасьці эканамічных рэформаў — Шушкевіч аргумэнтавана, як кажуць, «на пальцах» тлумачыў тое, што, па вялікім рахунку, мусілі б тлумачыць у адмысловых перадачах дзяржаўнага тэлебачаньня (тады як вельмі часта і па тэлебачаньні, і па радыё лілі сьлёзы па «разбуранай вялікай дзяржаве»). Але што тычыцца новых выбараў, дык Шушкевіч лічыў, што рэформы можна і трэба праводзіць менавіта з гэтым складам Вярхоўнага Савету (праўда, з пэўным унутраным рэфармаваньнем), пра што і заяўляў мільёнам тэлегледачоў.

Ва ўважлівага чалавека, які хоць крыху сачыў за падзеямі ў Вярхоўным Савеце, такая перакананасьць спараджала непаразуменьне: бо ў той самы час, калі Шушкевіч заяўляў пра «патэнцыял» дэпутацкага корпусу, большасьць гэтага самага корпусу блякавала прапанаваныя ім кандыдатуры на пасаду ягонага першага намесьніка — аж пакуль ня быў абраны Вячаслаў Кузьняцоў, «плоць ад плоці» намэнклятуры. Гэта бачылі ўсе, хто глядзеў або слухаў штодзённыя вечаровыя рэпартажы з Авальнай залі. Ну а прыхільнікі Народнага Фронту адзначылі, што заканадаўчыя прапановы Апазыцыі БНФ, распрацаваныя з мэтай менавіта рэформаў, парлямэнцкай большасьцю адхіляюцца.

І калі б Шушкевіч пацьвердзіў тое, што сказаў у апошнія хвіліны сэсіі 25 жніўня 1991-га пра неабходнасьць новых выбараў — гэта істотна паўплывала б на настроі той часткі грамадзтва, якая ня вызначылася (бо як мінімум 440 тысяч чалавек вызначыліся).

Але Шушкевіч выступіў супраць рэфэрэндуму і цягам некалькіх месяцаў у публічных выступах ды інтэрвію крытыкаваў ідэю датэрміновых выбараў.

Плян рэформы па-Шушкевічу: спачатку Канстытуцыі, і толькі потым - выбары

Яшчэ ў пачатку лютага 1992-га на сустрэчы зь лідэрамі прафсаюзаў (як «афіцыйных», гэтак і незалежных) Шушкевіч сказаў, што «рэфэрэндум аб роспуску парлямэнту, чаго патрабуюць сёньня і левыя, і правыя, стаў бы «піравай перамогай» апазыцыі. Гэта прывядзе толькі да яшчэ большага бязладзьдзя і паставіць грамадзтва на мяжу грамадзянскай вайны» («Літаратура і мастацтва», 14 лютага 1992).

На маю думку, катастрафічнай для лёсу беларускай дэмакратыі было жаданьне Шушкевіча спачатку прыняць Канстытуцыю, і толькі потым правесьці выбары ў новы Вярхоўны Савет.

Мы лічылі наадварот: гэты склад дэпутацкага корпусу прыняць дасканалую Канстытуцыю няздольны, таму спачатку павінны адбыцца выбары, і ўжо новыя дэпутаты прымуць Асноўны закон. Слушнасьць нашай пазыцыі пацьвердзілі наступныя падзеі.

Шушкевіч упарта настойваў менавіта на пасьлядоўнасьці «Канстытуцыя — выбары», прывязваючы сюды і новы выбарчы закон (натуральна ж, без усялякага рэфэрэндуму).

Вось што ён казаў у інтэрвію агенцтву «Інтэрфакс», якое было распаўсюджана і па-за межамі краіны.

«Перакананы: цяпер самай галоўнай задачай зьяўляецца прыняцьце новай Канстытуцыі. А ўжо зыходзячы зь яе палажэньняў, на мой погляд, павінен распрацоўвацца новы закон аб выбарах. Работа над праектам Асноўнага закону незалежнай Беларусі ўжо завяршаецца. Ён прайшоў «абкатку» ў парлямэнцкіх камітэтах і камісіях (камітэтаў у ВС не было, толькі камісіі — С.Н.), яго аналізавалі найбуйнейшыя ў сьвеце спэцыялісты ў галіне права — экспэрты Эўрапарлямэнту. На 26 старонках дробным почыркам прафэсіяналы з сусьветным імем па кожным пункце кожнага артыкулу новай Канстытуцыі ўнесьлі свае заўвагі… З пункту гледжаньня міжнародных нормаў, наша новая Канстытуцыя фактычна бездакорная».

І яшчэ: «Канстытуцыя будзе прынята ў найбліжэйшым часе. Тады і пагаворым пра новы закон аб выбарах».

Гэтых «найбуйнейшых у сьвеце спэцыялістаў» я ў кабінэтах Вярхоўнага Савету ніколі ня бачыў — магчыма, свае заўвагі «дробным почыркам» яны даслалі з Брусэлю поштай. Для мяне гэта застаецца загадкай, затое ўсім вядома, што «у найбліжэйшым часе» Канстытуцыю Вярхоўны Савет не прыняў — за яе дэпутаты прагаласавалі толькі праз амаль два гады. Прымалі з парушэньнем Рэглямэнту Вярхоўнага Савету, і атрымалася яна далёкая ад «бездакорнасьці».

У інтэрвію «Інтэрфаксу» Шушкевіч выказаўся і пра рэфэрэндум.

«Лідэры апазыцыі са сваімі экспэртамі, якія распрацоўваюць свой варыянт закону аб выбарах, ня здолеюць зрабіць яго больш сучасным з пункту гледжаньня міжнароднага права, чым гэта можам зрабіць мы, паколькі і тут (як і з праектам Канстытуцыі — С.Н.) нам дапамогуць эўрапарлямэнцкія спэцыялісты. Распрацоўнікі Закону аб выбарах ад апазыцыі самі далёка не прафэсіяналы, а аматары, энтузіясты. І эмацыйнае ўспрыманьне ў іх пераважае над прафэсіянальным. Ствараецца ўражаньне, што лідэры апазыцыі гэтага ня хочуць зразумець. Але захопленыя ўласнай ідэяй, яны ўсё роўна павінны правесьці свой законапраект праз усе парлямэнцкія працэдуры. Толькі тады гэты дакумэнт можа быць прыняты».

Тут Шушкевіч або памыляўся, або сьвядома ўводзіў у зман.

Праект Закону аб выбарах быў да гэтага моманту зроблены, над ім працавалі не аматары, а юрысты з навуковымі ступенямі, урэшце, у выпадку станоўчага выніку рэфэрэндуму ніякай патрэбы ў праходжаньні праз парлямэнцкія працэдуры (профільныя камісіі, у якіх ва ўсіх большасьць складалі экс-камуністы) не было. Закон фактычна прымаўся ўсенародным галасаваньнем.

Ну а далей — палітычная ацэнка: «Гэта толькі гульня ў палітыку, жаданьне сутыкнуць ілбамі людзей, якіх мы ня маем права, прабачце, дурыць!»

“Ня буду галасаваць за прапанову БНФ”

Яшчэ больш падрабязна сваю пазыцыю Шушкевіч абгрунтаваў у інтэрвію галоўнаму рэдактару газэты «Свабода» Ігару Герменчуку.

«У пытаньні, прапанаваным Ініцыятыўнай групай, заблытана як мінімум тры пытаньні: ці патрабуецца роспуск гэтага ВС; на падставе якога закону павінны адбыцца новыя выбары; калі павінны адбыцца новыя выбары. Рэфэрэндум ня можа адным «так» або «не» на пытаньне, што мы разганяем Вярхоўны Савет, праводзім новыя выбары (зараз, імгненна) і па новым законе, які ўсталёўвае мажарытарны прынцып, па якім, дарэчы, можа наогул ня быць утвораны ВС. На такую рызыкоўную справу ня можа пайсьці ўлада. Я, напрыклад, як дэпутат не магу галасаваць за такую прапанову».

Шушкевіч адразу абазначыў сваё стаўленьне: як дэпутат ён ня будзе галасаваць за прызначэньне рэфэрэндуму. Што да «заблытанасьці» пытаньняў, дык пра гэта ён будзе заяўляць аж да самой сэсіі. І сотні разоў прадстаўнікі Ініцыятыўнай групы тлумачылі, што пытаньне сфармулявана канкрэтна — гаворка менавіта пра выбары ўвосень 1992 году, менавіта паводле выбарчага закону, прапанаванага Апазыцыяй БНФ, і на яго канкрэтна можна адказаць «так» або «не».Шушкевіч сказаў, што законапраект прадугледжвае мажарытарны прынцып — але прапаноўвалася якраз не мажарытарная, а «зьмешаная» сыстэма выбараў, прапарцыйна-мажарытарная, палова — паводле партыйных сьпісаў, палова — па акругах (ён або памыліўся, або не чытаў наш законапраект). Якраз такая прапанаваная намі сыстэма давала значна больш гарантыю абраньня Вярхоўнага Савету (запаўненьня патрэбнай колькасьці дэпутацкіх месцаў), чым толькі мажарытарная, паводле якой абіраўся Вярхоўны Савет ХІІ скліканьня (ня лічачы фактычна прызначаных дэпутатаў ад грамадзкіх арганізацый), і па якой паўтары дзясяткі месцаў так і не былі запоўненыя цягам усёй кадэнцыі гэтага Вярхоўнага Савету. А Вярхоўны Савет наступнага, ХІІІ скліканьня, увогуле абіраўся больш за паўгода — не хапала кворуму да першай сэсіі. Канешне, абсалютнай гарантыяй запаўненьня ўсіх месцаў былі б выбары па партыйных сьпісах, але і кампрамісны, прапанаваны БНФ варыянт, быў куды лепшы і дэмакратычны, чым той, паводле якога парлямэнт абіраўся з 1990 году.

«Закон аб выбарах — гэта сур’ёзны юрыдычны дакумэнт. Ён павінен быць вельмі-вельмі дасканалы, — працягваў Шушкевіч. — Таму было б добра, каб тую энэргію, якая траціцца цяпер на ўтварэньне новых палітычных структураў, на розныя іншыя захады, скіраваць на стварэньне новай Канстытуцыі і дасканалага выбарчага закону. Я не выключаю, што можна канцэптуальна вызначыць, якія ў нас будуць новыя выбары, і да прыняцьця Канстытуцыі прыняць закон аб выбарах. Гэта павінен быць сур’ёзны, нармальны закон. І на падставе гэтага закону павінны адбыцца выбары».

Выказаўся Шушкевіч і наконт БНФ — без усялякай сымпатыі.

«Я бачу, што пэўныя палітычныя рухі спадзяюцца, што яны пяройдуць праз той парог, калі можна будзе мець сваё ўплывовае прадстаўніцтва ў парлямэнце. Па-першае, яны могуць тут памыліцца, бо сытуацыя ўвесь час зьмяняецца. Па-другое, закон не павінен падганяцца пад сёньняшнюю сытуацыю, а быць такім жа даўгавечным, як, напрыклад, Канстытуцыя Злучаных Штатаў. Таму, адказваючы на пытаньне, я думаю, што ў гэтым годзе правесьці новыя выбары нерэальна... Я супраць таго, каб рабіць нешта часовае і хуценька правесьці новыя выбары».

Але Ігар Гермянчук нагадаў Шушкевічу ягоныя ж словы, сказаныя адразу пасьля абвяшчэньня Незалежнасьці 25 жніўня на сэсіі Вярхоўнага Савету: «Мы павінны знайсьці ў сабе мужнасьць і адным разумным захадам вырашыць усе пытаньні. Такі захад існуе, ён уключае і пытаньне аб старшыні, і пытаньне аб Прэзыдыюме, і пытаньне аб Вярхоўным Савеце наогул. Мы павінны неадкладна прыняць новы выбарчы закон, дэмакратычны... На падставе гэтага дэмакратычнага закону трэба выбраць у гэтым годзе (гэта значыць — яшчэ ў 1991! — С.Н.) новы Вярхоўны Савет. І ў нас павінна хапіць мужнасьці пайсьці на гэты крок. (Аплядысмэнты)... І на працягу двух, максымум трох месяцаў (да сьнежня 1991-га — С.Н.) вырашыць гэтае пытаньне. Гэта адзіны шлях да згоды. Я ня бачу іншага шляху і заклікаю вас стаць на гэты шлях».

«Я добра памятаю, што я казаў тады, — адказаў Шушкевіч. — Добра памятаю, чаму я гэта казаў тады. І цяпер зьмянілася толькі адно: я бачу, што ў такім тэмпе Вярхоўны Савет працаваць ня здольны. І відавочна, што гэта быў мой энтузіязм, калі я ня вельмі добра ведаў усе мэханізмы работы парлямэнту, мне здавалася, што гэта можна зрабіць. Аднак гэта — рэвалюцыйны падыход. Так, я выступаў за гэта. Закон можна было б прыняць, але ж Вярхоўны Савет не пайшоў гэтым шляхам. І я павінен шукаць іншыя шляхі. Я іх шукаю».

«Я вам раскажу, як, на маю думку, можна выйсьці з таго становішча, у якое нас можа паставіць рэфэрэндум. Дарэчы, ён можа і не паставіць», — заявіў Шушкевіч Герменчуку.

«Што вы маеце на ўвазе?»

«Я маю на ўвазе адмоўныя вынікі рэфэрэндуму. Таму што цяпер мы назіраем вельмі нізкую палітычную актыўнасьць людзей, і выбаршчыкі могуць папросту не прыйсьці на рэфэрэндум».

«У такім выпадку — чаго баіцца Вярхоўны Савет?»

«Вярхоўны Савет нічога не баіцца. І чаму вы так ставіце пытаньне, што Вярхоўны Савет нечага баіцца. Чаго ён баіцца?»

«Баіцца, напрыклад, склікаць нечарговую сэсію хаця б дзеля таго, каб ратыфікаваць Дамову аб скарачэньні звычайных узбраеньняў у Эўропе, якую Вы едзеце заўтра падпісваць у Хэльсынкі. На Захадзе выказваюць заклапочанасьць тым, што Беларусь, у адрозьненьне, скажам, ад Украіны, усё яшчэ не ратыфікавала гэтую дамову. На апошнім паседжаньні Прэзыдыюму ВС абмяркоўвалася гэтая сытуацыя. Але Прэзыдыюм вырашыў усё ж не склікаць сэсію, баючыся, як лічаць дэпутаты ад апазыцыі, што тады давядзецца разглядаць і пытаньне пра рэфэрэндум».

«Вы памыляецеся. У законе запісана, што пытаньне пра рэфэрэндум разглядаецца менавіта на чарговай сэсіі, а не на бліжэйшай. (тут і далей выдзелена тлустым у публікацыі — С.Н.). І калі кіравацца законам, то на нечарговай сэсіі гэтае пытаньне ня можа разглядацца. Апазыцыі гэта вельмі непрыемна, але так патрабуе закон аб рэфэрэндуме».

Далей Шушкевіч сказаў, што «дзеля таго, каб склікаць нечарговую сэсію, неабавязкова трэба зьбіраць Прэзыдыюм. Я як Старшыня ВС таксама маю такое права і мог гэта зрабіць. Але я папрасіў прааналізаваць: колькі дэпутатаў рэальна могуць зьявіцца на сэсію? Высьветлілася, што можам сабраць 208-212 дэпутатаў, бо мы самі прынялі рашэньне, каб з 15 чэрвеня па 15 жніўня дэпутаты пайшлі ў адпачынак. І калі ў такой сытуацыі спрабаваць склікаць сэсію, то можна атрымаць зьнешнепалітычны скандал: зьбіралі спэцыяльную сэсію, а дэпутаты не сабраліся, значыць — не жадаюць ратыфікаваць пагадненьне».

«Акрамя таго, я не выключаю, што пэўныя парлямэнцкія сілы — або апазыцыя, або бальшавікі — сьвядома маглі б пайсьці на «падрыў» гэтай сэсіі і не зьявіліся б на яе. І што тады? Паўтараю, гэтую сэсію можна было вельмі лёгка сарваць, і я ня мог ставіць Беларусь у такое рызыкоўнае становішча. А рэфэрэндум тут ні пры чым. Гэтае пытаньне можна разглядаць толькі на чарговай сэсіі».

Гермянчук зьвярнуў увагу Шушкевіча на тое, што «чарговая сэсія адносіцца на восень. Між тым, на ўнесеным на рэфэрэндум пытаньні адназначна сфармулявана: «Ці лічыце Вы неабходным правесьці ўвосень 1992 году новыя выбары?» Пытаньне было афіцыйна зацьверджана яшчэ на пачатку году. Ініцыятары рэфэрэндуму выканалі ўсе патрабаваньні закону. Засталося Вярхоўнаму Савету выканаць закон і волю 440 тыс. грамадзянаў».

У сваім адказе сьпікер ня надта выбіраў лексыку.

«Гэта глупства тых, хто зацьвердзіў такое пытаньне, і хітравумная задумка тых, хто гэтае пытаньне прапанаваў. Толькі па прычыне нізкай кваліфікацыі папярэдняга складу Цэнтральнай выбарчай камісіі было зацьверджана такое заблытанае пытаньне, якое немагчыма выносіць на рэфэрэндум, бо на яго нельга даць адназначны адказ «так» або «не». Таму я бачу выйсьце ў тым, каб разам з ініцыятарамі рэфэрэндуму ўдакладніць пытаньне, зрабіць яго лягічным і зацьвердзіць Вярхоўным Саветам».

«А калі Ініцыятыўная група не пагодзіцца «ўдакладніць» пытаньне?»

«Тады, я думаю, Вярхоўны Савет не захоча бударажыць народ, не захоча яго заблытваць, не захоча, так бы мовіць, зьдзекавацца зь яго — і проста прыме рашэньне, што гэты рэфэрэндум мае кансультатыўны характар, а не абавязковы. І я думаю, што ніякага выбуху ў грамадзтве не адбудзецца, будзе вельмі простая рэакцыя».

Пазьняк: “З Шушкевічам ні аб чым нельга было дамовіцца”

Станіслаў Шушкевіч прыадчыніў заслону над тым, што рабілася на вяршыні ўлады:

«Ведаеце, калі б я хацеў сарваць гэтую работу апазыцыі, то зрабіў бы вельмі проста: сабраў бы сэсію з мэтаю, каб яна прызначыла рэфэрэндум вось зараз, у летні пэрыяд. І я Вам даю гарантыю, што 50% людзей на яго б не прыйшлі. Дарэчы, такія пажаданьні былі. Але я сумленна не пайшоў на гэта».

Вось гэта было цікавае прызнаньне — што намэнклятура прыдумала такі ход (сапраўды, інстынкт самазахаваньня ў яе быў надзвычайны).

Даведаліся мы пра гэта з публікацыі, нікому з дэпутатаў апазыцыі Шушкевіч нічога не сказаў. Але ў Шушкевіча былі такія адносіны з апазыцыяй, што чакаць іншага не выпадала. У працэсе працы над кнігай я зьвярнуўся да Пазьняка з просьбай прыгадаць, ці былі ўвогуле ў яго размовы ці перамовы з Шушкевічам у 1992 годзе — для сьпікера парлямэнту гутарка зь лідэрам парлямэнцкай фракцыі справа цалкам натуральная, уласна, паводле парлямэнцкіх традыцый ён абавязаны гэта рабіць. Пра гэткую гутарку Пазьняка з Шушкевічам я не памятаю, але, магчыма, яна адбылася, проста я пра яе забыўся. Аказалася, памяць не падвяла.

«З Шушкевічам ні аб чым сур’ёзным нельга было гаварыць, — адказаў Пазьняк. — Зь ім ні аб чым нельга было дамовіцца. Ініцыятывы спаткацца са мной ён не праяўляў. Калі мы выпадкова сустракаліся, ён звычайна скорагаворкай пускаў філіпікі наконт фармулёўкі рэфэрэндуму, і далей гаворка не ішла. Хіба што ён яшчэ паўтараў сваё кароннае: «Урад добры. Урад працуе»» (Архіў аўтара).

У тым самым нумары «Свабоды», дзе было надрукаванае інтэрвію з Шушкевічам, быў апублікаваны і адкрыты ліст старшыні Ініцыятыўнай групы Уладзімера Анцулевіча.

«Той, хто сочыць за падзеямі, што разгортваюцца вакол усебеларускага рэфэрэндуму, мог заўважыць эвалюцыю адносінаў да яго з боку высокапастаўленых асобаў: ад самаўпэўненага «коней на пераправе не мяняюць» да беспадстаўных абвінавачаньняў Ініцыятыўнай групы ў парушэньні Закону, — пісаў Анцулевіч. — Апагеем гэтага ляманту было выказваньне Старшыні ВС, які ў дзень перадачы падпісных лістоў у Цэнтральную камісію назваў гэтыя подпісы «сьмецьцем». А пасьля на працягу месяца 49 чыноўнікаў з Саўміну і Вярхоўнага Савету, парушаючы закон, разам з Цэнтральнай камісіяй старанна правяралі гэтае «сьмецьце». І не знайшлі ніводнага адмысловага парушэньня закону ініцыятарамі рэфэрэндуму. Цяпер ужо ўсе «кіруючыя асобы» Беларусі прымушаны прызнаць, што звыш 440 тысячаў грамадзянаў выказалі сваю волю, якую праігнараваць немагчыма. Таму — рэфэрэндум будзе!

Аднак — вельмі ня хочацца. І таму спыняецца вясновая сэсія, ня вычарпаўшы парадак дня. І разьбягаюцца дэпутаты на «канікулы». І зрываецца ўвод у дзеяньне агульнаэўрапейскай Дамовы аб скарачэньні звычайных узбраеньняў, бо Беларусь яе не ратыфікавала — для гэтага трэба хоць на адзін дзень склікаць сэсію, а тады паўстане пытаньне пра рэфэрэндум...»

Старшыня Ініцыятыўнай групы прапанаваў Станіславу Шушкевічу тэледэбаты ў прамым тэлевізійным эфіры.

Прапанову Ініцыятыўнай групы правесьці адкрытыя дэбаты ў прамым тэлеэфіры Шушкевіч праігнараваў. Але ў сваіх прамых тэлезваротах (ён, канешне, меў неабмежаваны доступ да эфіру) працягваў крытыку як ідэі рэфэрэндуму аб новых выбарах, гэтак і пазыцыі Народнага Фронту.

Даводзіць да насельніцтва аргумэнтацыю на карысьць рэфэрэндуму давялося нам, дэпутатам парлямэнцкай апазыцыі, калі ўдавалася прарвацца ў эфір тэлебачаньня (што здаралася вельмі рэдка, нягледзячы на гарантаваны Законам аб статусе дэпутата доступ да дзяржаўных СМІ).

Інтэрвію Ігара Герменчука са Станіславам Шушкевічам прыкметнае яшчэ і тым, што ў ім Шушкевіч разгорнута публічна выказаў адмоўнае стаўленьне адносна Беларускага Народнага Фронту і дэпутацкай Апазыцыі БНФ.

Вось ён называе ініцыяванае Народным Фронтам пытаньне «хітравумнай задумкай», фактычна папракае яго імкненьні «бударажыць народ», «яго заблытваць», «так бы мовіць, зьдзекавацца зь яго», ставіць БНФ на адну дошку з «бальшавікамі» ў верагодным, на ягоную думку, намеры сапсаваць міжнародны імідж Беларусі (чаго Фронт ніколі не рабіў). Па ўсім інтэрвію адчуваецца ня вельмі прыхаванае адмоўнае стаўленьне да БНФ і чаканьне ягонай паразы («пэўныя палітычныя рухі спадзяюцца...» — «...яны могуць тут памыліцца»).

Без падтрымкі БНФ было б немагчымае ні абраньне Шушкевіча народным дэпутатам СССР у 1989 годзе, ні ягонае абраньне дэпутатам Вярхоўнага Савету БССР ХІІ скліканьня ў 1990-ым і ў тым самым годзе — першым намесьнікам старшыні ВС, ні абраньне на пасаду старшыні ў верасьні 1991-га. На кожным з гэтых этапаў палітычнай кар’еры Шушкевіча адмова БНФ у падтрымцы, без варыянтаў, азначала б паразу.

У свой час актывіст БНФ, адзін зь лідэраў рабочага руху Віктар Івашкевіч трапна заўважыў, што Шушкевіч любіць паўтараць, што на 95% падзяляе праграмныя палажэньні Народнага Фронту, але бяда ў тым, што асноўныя мэты Фронту якраз уваходзяць у іншыя 5%.

“Спадар кампрамміс”

За некалькі месяцаў да інтэрвію, узятага Ігарам Герменчуком, у той самай «Свабодзе» зьявілася вялікая публікацыя Андрэя Ганчарова (на той момант — намесьніка галоўнага рэдактара «ЛіМу»), якую можна назваць палітычным партрэтам Станіслава Шушкевіча. Называлася яна — «Спадар кампраміс».

«Увогуле, назіраючы, як складваюцца дачыненьні Станіслава Шушкевіча з тымі, хто на тым або іншым этапе палітычнай кар’еры дапамагаў яму, — узьнікае досыць дзіўнае ўражаньне, што ён ім... «не даруе», — канстатаваў аўтар. — Так, калісьці Шушкевіч спыніў адносіны з БНФ, ня вельмі шануе і парлямэнцкую апазыцыю. А нядаўна разышоўся зь Дзьмітрыем Булахавым, якога ніяк не папракнеш празьмерным радыкалізмам, але роля якога ў выбраньні Шушкевіча старшынём ВС была надзвычай актыўная. Зь іншага боку, напрыклад, Іван Каратчэня (былы першы сакратар Вілейскага РК КПБ — С.Н.), зь якім наш старшыня не зусім карэктна абыходзіўся ў часе памятнага абмеркаваньня пытаньня аб маёмасьці КПБ, становіцца шэфам рабочай групы СНД... Палітык інэрцыйнага складу, а ня лідэр, які ініцыюе падзеі, Станіслаў Шушкевіч найбольш упэўнена пачуваецца тады, калі тое або іншае пытаньне, што называецца, дасьпела, вырашана самім часам. Застаецца яшчэ крыху націснуць, і лічбы на табло засьведчаць такое кранальнае адзінадушша. У гэтыя імгненьні не прынята ўзгадваць, хто ж першы вымавіў «а», затое ўзьнікае ілюзія перамогі «цэнтрысцкай лініі», якую праводзіць старшыня» («Свабода», люты 1992).

Вельмі трапныя назіраньні зрабіў Андрэй Ганчароў. Так было і зь Незалежнасьцю, якую ў красавіку 1991-га Шушкевіч называў жартам, а ў першы дзень надзвычайнай сэсіі, 24 жніўня 1991, не жадаў уключаць у парадак дня пытаньне аб наданьні Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце статусу канстытуцыйнага закону. І толькі Апазыцыя БНФ разам з фронтаўскімі актывістамі на плошчы няспынным ціскам прымусіла дэпутатаў зрабіць тое, што ўжо днём раней зрабіла Вярхоўная Рады Ўкраіны.

Магчыма, асьцярожнае стаўленьне да нейкіх прапановаў можна лічыць станоўчай для палітыка рысай — але ў спакойныя часы і ў краінах, дзе дэмакратычныя інстытуцыі маюць даўнія традыцыі. А Беларусь у 1992-1993 гадах вымагала рэформаў, і найперш — палітычных. Для гэтага лідэр мусіў мець якасьці ініцыятыўнага палітыка — якімі ў Расеі валодаў Ельцын, якія былі ў Пазьняка, і ў пэўнай ступені (хоць усё часьцей са знакам «мінус») — нават у Кебіча.

Калі ж вярнуцца да палітычнай пазыцыі, дык Станіслаў Шушкевіч выказаў яе недвухсэнсава і гранічна зразумела ў адказе на пытаньне Ігара Герменчука пра магчымасьць увядзеньня ў Беларусі пасады прэзыдэнта:

«Гэта відавочна адзіная пазыцыя, дзе я пагаджаюся з падыходам Беларускага Народнага Фронту. Я лічу, што нельга ўводзіць пасаду прэзыдэнта — пакуль што». І далей: «Я буду рабіць усё магчымае, каб пераканаць наш Вярхоўны Савет не ісьці на такі захад раней чым праз 3-4 гады».

Такім чынам, супольнай з БНФ у Шушкевіча засталася толькі адна «пазыцыя».

Пройдзе паўгода, і ў пачатку 1993-га Шушкевіч, як старшыня Канстытуцыйнай Камісіі, пагодзіцца на ўвядзеньне пасады прэзыдэнта.

У 2010-м у інтэрвію Віталю Цыганкову на пытаньне пра лёс рэфэрэндуму, які не адбыўся, Шушкевіч патлумачыў, чаму адмовіўся падтрымаць рэфэрэндум: «Калі б я заявіў, што падтрымліваю — то што было б? Правалілі б раз-другі, а потым сказалі б — «навошта ты нам такі патрэбны?»».

Урэшце, намэнклятура сказала гэтак Шушкевічу — у студзені 1994-га. А тады, у 1992-ім, у стаўленьні да пытаньня рэфэрэндуму пазыцыі Шушкевіча і «бальшавікоў», і шырэй — усёй парлямэнцкай большасьці — супадалі цалкам.

І ня толькі з камуністамі -- супадала і з тымі, хто да парлямэнцкай большасьці не належаў, але быў у адкрытым канфлікце з Шушкевічам з прычынаў незадаволеных асабістых амбіцыяў. Не падтрымаў ініцыятыву БНФ Віктар Ганчар – як кваліфікаваны юрыст ён бачыў недзеяздольнасьць Вярхоўнага Савету, часта казаў, што свой патэнцыял гэты склад парлямэнту вычарпаў. І адначасна быў супраць рэфэрэндуму, бо ня быў упэўнены, што ён адбудзецца – у часы дэпутацтва ён ніколі ня ўдзельнічаў у тым, што мела шанец скончыцца няўдала і адмоўна адбіцца на ягоным рэнамэ. Старшыня камісіі Вярхоўнага Савету па заканадаўстве Дзьмітры Булахаў рыхтаваў (разам з намэнклятурай) адмоўны вэрдыкт, каб увайсьці ў гісторыю магільшчыкам рэфэрэндуму. Калі Ганчар і Булахаў крытыкавалі ініцыятыву БНФ, але пакуль устрымліваліся ад адмоўных ацэнак самога Народнага Фронту, дык Аляксандар Лукашэнка ня стрымліваў сябе ні ў чым – у БНФ ён бачыў ідэйнага ворага. У стаўленьні да рэфэрэндуму яны з Шушкевічам былі адзіныя.

Усе публікацыі праекту «Дзевяноста другі»