Хто здольны гарантаваць гэтую бясьпеку? Традыцыйныя СМІ, якія шмат хто лічыць паўмёртвымі? Ці так званыя новыя мэдыі — інтэрактыўныя электронныя выданьні, сацыяльныя сеткі, блогеры?
Пра гэта сёньня ў «Экспэртызе Свабоды» дыскутуюць прадусар праграм Белсату Ірына Чарняўка і рэдактар новых мэдыяў Радыё Свабода Францішак Вячорка.
Гурневіч: Франак, вы, бадай, самы гарачы прыхільнік і прамоўтар новых СМІ ў Беларусі. Падчас сваёй лекцыі ў Прэс-клюбе вы сказалі, што новая журналістыка здольная зьмяніць сьвет да лепшага. Публіцыст Сяргей Дубавец у сваім блогу назваў новую журналістыку лухтой і нават усклаў на яе адказнасьць за постпраўду. Нагадаю, што гэты тэрмін апісвае сытуацыі, у якіх аб’ектыўныя факты маюць меншае значэньне ў фармаваньні грамадзкай думкі, чым эмоцыі і асабістыя перакананьні. Ці забівае новая журналістыка стандарты, падмяняючы іх сеціўным шумам?
Фэйкавыя навіны і прапаганда зьявіліся ў традыцыйных мэдыях.
Вячорка: Фэйкавыя навіны і прапаганда зьявіліся ў традыцыйных мэдыях. Менавіта адтуль яны прыйшлі ў сацыяльныя сеткі. Мужчына, які ўварваўся ў піцэрыю ў Вашынгтоне з «калашнікавым», прачытаў не Фэйсбук, а сайты, якім ён давяраў. Менавіта гэты давер да традыцыйных мэдыяў, да якіх зьвяртаюцца Ірына і Сяргей Дубавец, прыводзіць да таго, што людзі купляюцца на ахінею, фэйкавыя навіны і памылкі журналістаў.
Зрэшты, цяпер ідэальны час для журналістаў у краінах, дзе няма свабоды. Няма цэнтралізаванай мэдыяпрасторы. Раней у нас было «савецкае Інфармбюро» і некалькі каналаў БТ, цяпер — рэванш незалежнай журналістыкі. Кожнае СМІ, кожны журналіст, кіруючыся традыцыйнымі прынцыпамі журналістыкі, можа выходзіць на самую шырокую аўдыторыю, ня маючы на гэта ліцэнзіяў Міністэрства інфармацыі ці дазволаў ад Лукашэнкі.
Гурневіч: Ірына, што вы адкажаце Франку на закід, што давер да традыцыйных СМІ змушае людзей верыць ахінеі? Дарэчы, дадам, што ў Амэрыцы ўжо 44% шукаюць інфармацыю ў Фэйсбуку. Ці не пацьвярджае гэта словы Франка наконт слабасьці традыцыйных СМІ?
Тэзіс пра тое, што традыцыйныя СМІ паміраюць — непраўдзівы.
Чарняўка: Па-першае, тэзіс пра тое, што традыцыйныя СМІ паміраюць — непраўдзівы. Гэта паказваюць дасьледаваньні. Так, 44% шукаюць інфармацыю пра сацсеткі, але ня толькі праз Фэйсбук. Яны даходзяць да інфармацыі праз Фэйсбук, але спраўджваюць яе. І спраўджваць інфармацыю яны ідуць да традыцыйных СМІ, бо ім яны давяраюць найбольш.
Як паказваюць дасьледаваньні, давер да сацыяльных мэдыяў — найніжэйшы. Гэта пацьвярджаюць усе дасьледаваньні. Традыцыйныя СМІ маюць адказнасьць. У іх свае прафэсійныя стандарты, свае прафэсійныя інструмэнты. Сацыяльныя сеткі гэтых стандартаў ня маюць.
Менавіта СМІ вінаватыя ў праблеме фэйкаў.
Менавіта тая сытуацыя, калі кожны чалавек можа быць сам сабе мэдыя, калі ў яго няма дастатковай кваліфікацыі, каб працаваць з інфармацыяй так, як гэта робяць традыцыйныя мэдыі, і прыводзіць да зьніжэньня даверу. Так, менавіта СМІ вінаватыя ў праблеме фэйкаў, таму што людзі спраўджваюць інфармацыю і ідуць да тых мэдыяў, якім яны давяраюць. І калі фэйк зьяўляецца ў традыцыйным СМІ, калі журналіст занядбоўвае сваю працу, тады ён яго легітымізуе.
Сацыяльная сетка — гэта ідэальная пляцоўка для распаўсюду. Калі чалавек упэўнены, што атрыманая інфармацыя легітымная, а гэтую ўпэўненасьць яму дае крыніца, якой ён давярае, ён яе спакойна распаўсюдзіць праз сацыяльныя сеткі.
Гурневіч: Франак, вельмі часта сацыяльныя сеткі — гэта пагоня за цытаваньнямі і лайкамі. А што будзе са стандартамі журналістыкі, пра якія кажа Ірына?
Вячорка: Сутнасьць журналістыкі не зьмянілася. І ня будзе зьмяняцца на працягу дзесяцігодзьдзяў. Прынцыпы, правіла дзьвюх крыніцаў, аўтарытэт СМІ — усё гэта застаецца на першым месцы. Мяняюцца формы, жанры, каналы распаўсюду.
Калі раней ад іх патрабавалася даваць інфармацыю, то цяпер задача журналіста — узаемадзейнічаць з чалавекам.
Журналістыка застаецца такой, якой яна была і якой ёсьць цяпер, а патрабаваньні да журналістаў толькі ўзмацніліся. Калі раней ад іх патрабавалася даваць інфармацыю, то цяпер задача журналіста — узаемадзейнічаць з чалавекам. Калі раней мэдыі запаўнялі інфармацыйную прастору, то цяпер яны ствараюць супольнасьць людзей і кантэнту. Тую прастору, дзе і распаўсюднік сыгналу, і яго атрымальнік адказвае за гэты кантэнт і, у тым ліку, яго правярае.
Мы вось кажам «традыцыйныя СМІ». А што гэта такое? Ці адносім мы вэб-сайт да традыцыйных СМІ? Ці адносім мы тэлеканалы Netflix i HBO да традыцыйных СМІ? Розьніца паміж эфірнымі «Беларусь 1» ці «Белсатам» ды інтэрактыўным лічбавым Netflix-ам — агромністая. У новых мэдыях людзі самі сабе праграмуюць эфірную сетку, самі выбіраюць, што глядзець. Яны могуць узаемадзейнічаць з эфірам.
Давайце падзяляць плятформы і жанры, прынцыпы журналістыкі і прынцыпы распаўсюду гэтай інфармацыі. Сацыяльныя сеткі — гэта плятформы дыстрыбуцыі кантэнту, дзе той жа традыцыйны CNN робіць эфіры і публікуе свае праграмы. Лютаўскае дасьледаваньне, апублікаванае на сайце Niemanlab, паказала, што людзі зь цяжкасьцю могуць вызначыць, дзе яны прачыталі тую ці іншую інфармацыю.
Гурневіч: Ірына, вы ў палеміцы ў Фэйсбуку напісалі, што сацыяльныя сеткі не прынесьлі нічога новага ў практыку спажываньня інфармацыі соцыюмам, і спаслаліся на дасьледаваньні, якія сьведчаць, што грамадзтва не давярае сацыяльным сеткам. Але Франак падкрэсьлівае, што гэта адна з формаў данясеньня інфармацыі і што сутнасьць не мяняецца. Можа, праблема ў тым, што мы ня ўмеем гэтым правільна карыстацца, а так гэтыя рэчы адна адной не супярэчаць?
Чарняўка: Сапраўды, адно аднаму не супярэчыць. Паводле дасьледаваньня Reuters, праведзенага ў 30 краінах, 54% спажыўцоў атрымліваюць інфармацыю з сацыяльных сетак. Але яны яе спраўджваюць. Толькі для 14% спажыўцоў адзіны сродак інфармацыі — Фэйсбук. Так, людзі потым пераходзяць да традыцыйных СМІ, каб паглядзець відэасюжэт, каб паслухаць рэальныя галасы на радыё.
Вялікая аўдыторыя не азначае, што яна верыць усяму, што яна атрымлівае з канкрэтнай пляцоўкі.
Праблема вось у чым. Ёсьць дзьве каштоўнасьці. Ёсьць вялікая аўдыторыя, тое, што манэтызуецца праз сацыяльныя сеткі. І ёсьць другая каштоўнасьць — давер. І гэтыя дзьве рэчы не карэлююць. Вялікая аўдыторыя не азначае, што яна верыць усяму, што яна атрымлівае з канкрэтнай пляцоўкі, у якой вельмі вялікая аўдыторыя.
Але ёсьць праблема фэйкаў. Я назіраю, як у Беларусі мэдыі самі абніжаюць свае стандарты працы і пераймаюць практыкі, характэрныя для сацыяльных сетак. Інфармацыя ня спраўджваецца і публікуецца ў СМІ, гэта пашыраецца. У выніку мы атрымліваем сур’ёзную сацыяльную праблему.
Гурневіч: Фэйкавую навіну пра сьмерць Сьвятланы Алексіевіч апублікавала традыцыйнае СМІ, вельмі аўтарытэтнае. Навіну пра, нібыта, Колю, які запярэчыў бацьку наконт няслушнасьці навучаньня ад 9 гадзіны, — таксама СМІ. Пры тым, што ніхто словаў Колі ня чуў.
Чарняўка: Так. Мяне трывожаць не сацсеткі. Традыцыйныя СМІ могуць выдатна выкарыстоўваць сацсеткі, каб распаўсюджваць якасную і праўдзівую інфармацыю. Попыт на інфармацыю вырас. Але калі прафэсійныя СМІ пачынаюць занядбоўваць свае абавязкі, калі пачынаюць карыстацца гэтым інструмэнтам, каб як хутчэй апублікаваць інфармацыю, ня спраўдзіўшы, даць кідкі загаловак — і ня важна, што ён непраўдзівы, — вось гэта мінус. Гэта мінус прафэсійных мэдыяў.
Гурневіч: Франак узгадаў пра сетку вяшчаньня, якую кожны карыстальнік можа цяпер сам сабе выбіраць. Ёсьць такое паняцьце, як «фільтравая бурбалка». Яго зьвязваюць з постпраўдай. Яно азначае, што спажыўцу падсоўваецца інфармацыя паводле месцазнаходжаньня, ранейшых пошукаў, зацікаўленасьцяў. У выніку гэта не пашырае гарызонты чалавека, а наадварот, стварае зону камфорту.
Бо СМІ, калі гэта не грамадзкія кампаніі, — гэта бізнэс. Яны зарабляюць на рэкляме. Дзеля гэтага ім патрэбныя лайкі, а не праўдзівая інфармацыя.
Гурневіч: Ці магчымыя пасьпяховыя бізнэс-СМІ з высакароднай мэтай — праўдзіва інфармаваць чытачоў? Ці гэтым павінна заняцца дзяржава, мэта якой — клапаціцца пра інфармацыйную бясьпеку?
Вячорка: Для гэтага існуе інстытут грамадзкага вяшчаньня. Гэта незалежныя мэдыі, якія фінансуюцца дзяржавай і забясьпечваюць плюралізм інфармацыйнага поля. Такое ёсьць у Польшчы, ствараецца ва Ўкраіне, ва ўсіх цывілізаваных краінах. У Амэрыцы ёсьць грамадзкае радыёвяшчаньне.
Я б не сказаў, што празь сеткі адбываецца дэградацыя мэдыяў. Спадарыня Ірына і многія журналісты не разумеюць, як іхні інфармацыйны прадукт жыве ў інфармацыйнай экасыстэме.
Прафэсійным журналістам трэба навучыцца новым правілам працы.
Прафэсійным журналістам трэба навучыцца новым правілам працы з мабільнымі экранчыкамі, кліпавай стужкай навінаў і інфармацыйнымі бурбалкамі. Трэба навучыцца афармляць адну і тую ж навіну для розных аўдыторыяў, рабіць дыфэрэнцыяваны кантэнт. Варта думаць ня толькі пра зьмест інфармацыі, але і пра форму.
Я не заклікаю адмовіцца ад высокіх стандартаў журналістыкі.
Гурневіч: Ірына, Франак абвінаваціў вас у неразуменьні таго, як жыве ваш прадукт, як трапляе да спажыўца. Ці адпрацаваны ў вас мэханізм барацьбы з фэйкамі?
Чарняўка: Вядома, усе гэтыя інструмэнты адпрацаваныя. Гэта праверка фактаў і дзьве крыніцы, балянс думак, аддзяленьне фактаў ад меркаваньняў.
Так, традыцыйныя СМІ павінны асвойваць інструмэнтарый сацсетак. Але зусім іншая справа, калі гэтае асвойваньне адбываецца коштам прынцыпаў.
Мы цяпер назіраем падзеньне даверу да сацсетак.
Франак ня згодны са мною, што адбываецца дэградацыя, але я назіраю яе і ў беларускіх СМІ, і ў сьвеце. Мы цяпер назіраем падзеньне даверу да сацсетак. У Эўропе мы назіраем рост даверу да традыцыйных СМІ, хоць агулам у сьвеце давер да мэдыяў — і да сацсетак, і да традыцыйных, — падае.
Мы, традыцыйныя СМІ, вельмі лёгка можам страціць аўдыторыю, і не дапаможа нам ані распаўсюд праз сацсеткі, ані ўсе гэтыя новыя тэхналёгіі, ані веданьне шляху разыходжаньня па бурбалках. Гэта ніяк не дапаможа нам даходзіць да аўдыторыі, калі мы самі будзем працягваць практыку даходу да аўдыторыі коштам стандартаў.
Гурневіч: Франак, паводле Эўрапейскага вяшчальнага зьвязу, расьце давер да радыё. У яго самы вялікі індэкс даверу. Чаму не перамагаюць сацсеткі?
Вячорка: Давер да СМІ падае ў прынцыпе. Людзі кіруюцца эмоцыямі, зьмянілася спажываньне інфармацыі. Але раней не было менш памылак. Раней не было менш фэйкаў ці неправеранай інфармацыі. Проста пра іх грамадзкасьць не даведвалася. Цяпер усе інфармацыйныя мэдыі пад кантролем тысяч і мільёнаў карыстальнікаў. Кожны фэйк выплывае на паверхню.
Мы раней не зьвярталі на гэта ўвагі. Цяпер усё празрыста. Нам, журналістам, трэба тлумачыць спажыўцу, як зьбіраліся факты, як мы прыйшлі да такіх высноваў, што такое факт у прынцыпе і як зь ім жыць. І гэта мы можам зрабіць толькі пры дапамозе сацыяльных сетак.
Аўдыторыя традыцыйных плятформаў не расьце.
Аўдыторыя традыцыйных плятформаў не расьце. На зьмену радыё прыходзяць падкасты. Радыё стала інтэрактыўным, чалавек сам фармуе сабе сетку эфіру. Традыцыйных плятформаў ужо няма. Так, людзі глядзяць тэлеперадачы, але робяць гэта найперш праз сацыяльныя сеткі.
Чарняўка: Традыцыйныя СМІ існуюць на розных плятформах, але ёсьць давер да плятформы як такой. Ёсьць давер да радыё, да тэлевізіі, але няма даверу да Фэйсбуку. У сьвеце, дзе чалавек мае доступ да любой аўдыторыі, дзе посьпех залежыць ад таленту, вельмі важныя стандарты і практыка. Цяпер у школах, і ў ЭЗ, і ў ЗША, ёсьць курсы для дзяцей па праверцы інфармацыі.
Гурневіч: Можа, трэба абмяжоўваць інтэрнэт, прыкладам, уводзіць адказнасьць за публікацыю неправеранай інфы, якая, напрыклад, выклікала беспарадкі?
Чарняўка: Ёсьць цікавае дасьледаваньне псыхолягаў наконт таго, як людзі пачынаюць верыць фэйкам. Калі чалавек хоць пару разоў пачуў непраўдзівую інфармацыю, нават калі ён ведае, што рэальнасьць іншая, гэтая інфармацыя пачынае ўбудоўвацца ў ягоны сьветапогляд.
Пакараньня для распаўсюдніка фэйку — недастаткова.
Мы маем такую сытуацыю, калі абвяржэньня недастаткова. Пакараньня для распаўсюдніка фэйку — недастаткова. Гэта ня значыць, што фэйк ня будзе распаўсюджвацца і што не сказіцца наш погляд на рэальнасьць. Каб яны не распаўсюджваліся, самі юзэры павінны мець кваліфікацыю, каб адрозьніць фэйк ад праўды.
І мы, журналісты, павінны даносіць гэтыя інструмэнты да людзей. Але ў першую чаргу мы павінны іх выкарыстоўваць самі.
Вячорка: У Беларусі асаблівая сытуацыя. Дзяржаўныя тэлеканалы — асноўныя генэратары фэйкаў. Што, у нас людзі глядзяць Беларусь-1 ці Беларусь-2 і давяраюць ім? Ды ну. Паглядзіце апытаньне Вардамацкага з красавіка. 76% не давяраюць ні дзяржаўным, ні незалежным традыцыйным СМІ.
Тэлевізар пры дыктатуры ў прынцыпе ня можа быць крыніцай інфармацыі. Наколькі эфір «Белсату» з распаўсюдам спадарожнікавага тэлебачаньня на некалькі адсоткаў насельніцтва здольны фармаваць грамадзкую думку? Не, ня здольны. А «Аднаклясьнікі» з трыма мільёнамі штодзённай аўдыторыі, і «ЎКантакце» з двума мільёнамі — яны здольныя.
Ня варта спадзявацца на тэлевізар. 15-гадовыя вырастуць, празь пяць год тэлек перастане быць уплывовай крыніцай інфармацыі. 42,4% беларусаў атрымліваюць інфармацыю з сацыяльных сетак і блогаў. Праглядальнасьць афіцыйнага тэлевізара падае, а сацыяльныя сеткі растуць.
Правільнае пытаньне: ці навучым мы новае пакаленьне мэдыяпісьменнасьці?
Правільнае пытаньне: ці навучым мы новае пакаленьне мэдыяпісьменнасьці? Як супрацоўнічаць са школамі і настаўнікамі, каб яны ў свае заняткі па фізыцы і гісторыі ўбудоўвалі мэдыякампанэнт? Настаўніцкі цэнтар nastaunik. info распрацаваў праграму, як убудаваць мэдыйны кампанэнт ва ўрокі фізыкі, напрыклад. Яны даюць з Russia Today фота зьбітага «Боінга» над Данбасам, даюць адлегласьць да спадарожніка і прапануюць дзецям вымераць, ці сапраўднае гэтае фота. Дзеці на ўроках фізыкі вучацца адрозьніваць, правяраць гэтую інфармацыю.
Чарняўка: Я хацела б аспрэчыць дадзеныя, якімі апэруе Франак. Я гляджу тое самае дасьледаваньне Вардамацкага, і дзе ён пабачыў, што людзі не глядзяць тэлебачаньне? 71,3% глядзяць тэлебачаньне. У топ-10 ёсьць БТ, 43,8% — расейскае тэлебачаньне, і толькі 42,4% — сацсеткі і блогі, на чацьвёртым месцы.
Беларусы правяраюць інфармацыю, але робяць гэта не празь іншыя сацсеткі, а праз прафэсійныя СМІ.
Беларусы правяраюць інфармацыю, але робяць гэта не празь іншыя сацсеткі, а праз прафэсійныя СМІ. У дасьледаваньні Вардамацкага ўвогуле няма зьвестак пра рост даверу да сацсетак.
Гурневіч: Калегі, дык дзе шукаць праўдзівую інфармацыю? Як вы фармуеце сваю сетку?
Вячорка: Каб ня трапіць у пастку фэйкаў і дэзынфармацыі, трэба пісьменна настройваць свае навінныя стужкі, падпісацца на аўтарытэтныя мэдыі, прафэсійных журналістаў, фактчэкераў, расьсьледавальнікаў. Журналістам недастаткова публікаваць факты ці навіны. Трэба тлумачыць людзям, што сапраўды адбылося, хто за гэтым стаіць, каму гэта выгадна. Пара пераходзіць на новыя рэйкі, жыць як раней не атрымаецца. Дэзынфармацыя — гэта нашмат больш складана, чым проста фэйкі.
Гурневіч: Ірына, як вы змагаецеся з фэйкамі і дзе шукаеце праўдзівую інфармацыю?
Чарняўка: Калі размова пра беларускія навіны, то часта даводзіцца спраўджваць проста ўручную. Калі я пачынаю правяраць крыніцы таго ці іншага факту, то вельмі часта я сутыкаюся з той сытуацыяй, што крыніцы ня вартыя даверу.
Мы мусім вярнуцца да стандартаў.
Мы мусім асвойваць новыя інструмэнты, каб даходзіць да аўдыторыі. Але мы мусім вярнуцца да стандартаў. Яны даражэйшыя, даўжэйшыя, магчыма, яны не дадуць столькі лайкаў і шэраў, але яны ў выніку прынясуць давер.
Я думаю, што цяпер будзе манэтызавацца ня колькасьць аўдыторыі, а яе якасьць. Гэта будучыня і СМІ, і сацыяльных сетак.