«Раней ва Ўкраіне быў папулярны Пуцін, цяпер — Лукашэнка», — украінскі філёзаф пра гістарычную віну Беларусі перад суседзямі

«Мне адчайна сорамна за тое, да чаго прывяла нашая спроба пабудаваць дэмакратыю», — кажа доктар філязофскіх навук Міхаіл Мінакоў. У інтэрвію Радыё Свабода прафэсар Кіева-Магілянскай акадэміі распавядае, навошта цяперашнім украінскім клянам радыкальныя нацыяналісты, як небясьпечна крыўдзіць расейскамоўных і за што ўсе любяць Аляксандра Лукашэнку.

— Давайце пачнем з прыватнага прыкладу: пасьля аднаго з сэмінараў, дзе шмат абмяркоўвалі, як цяжка жыць без дэмакратыі і як пакутуюць людзі ў аўтарытарных краінах, дзьве цудоўныя ўдзельніцы з Кіргізстану мне кажуць: «Але ваш Лукашэнка нам вельмі падабаецца! У вас жа такі парадак!» Дык вось калі параўнаць цяперашні стан нашых дзьвюх краінаў: чаму падзеі ва Ўкраіне шмат для каго робяцца доказам таго, што «парадак» у Беларусі лепшы, чым такі шлях да каштоўнасьцяў свабоды?

— Парадак можа быць рознага роду. Возьмем дзьве ідэальныя мадэлі: парадак дэмакратычны і парадак аўтарытарны. Пры дэмакратычным парадку выйграюць многія, пры аўтарытарным — некаторыя. Але калі мы глядзім не на ідэальныя мадэлі, а на рэальнасьць, то аказалася, што Беларусь — яшчэ не самая страшная дыктатура ў параўнаньні з тымі грамадзтвамі, якія спрабуюць ці некалькі разоў спрабавалі стаць дэмакратычнымі. Відавочна, што гэтыя спробы абыходзяцца вельмі дорага.

Ёсьць пэўная гістарычныя віна беларусаў перад усёй Усходняй Эўропай, суседнімі грамадзтвамі за стварэньне даволі прывабнай аўтарытарнай мадэлі. Вам з гэтым жыць, нічога не паробіш.

Але трэба разумець, што гэтая мадэль яшчэ дзесяць-пятнаццаць гадоў таму такой прывабнай не была. Калі ў другой палове 90-х рэжым Лукашэнкі толькі ўсталёўваўся, ён зусім ня быў прывабным. А вось 25 гадоў пасьля мы глядзім і разумеем, што ва Ўкраіне мы так і не дасягнулі ўзроўню ВУП на душу насельніцтва ў фіксаваных цэнах, а беларусы яго ледзьве не падвоілі. І гэтая сацыяльна-эканамічная цана свабоды і несвабоды ўражвае.

Як паказвае апошняе дасьледаваньне АБРР, Украіна ўнікальная тым, што ў нашым грамадзтве аніводная значная сацыяльная група ня выйграла ад транзыту. У нас час ад часу здараецца невялікі пэрыяд павелічэньня палітычных свабодаў. Але гэта ніколі не прыводзіць да сур’ёзнага павелічэньня свабодаў эканамічных. Толькі цяпер мы трошкі паляпшаем эканамічную сытуацыю і, відаць, што толькі ў рэйтынгах, у статыстыцы. Бо, калі я зьвяртаюся да людзей, якія займаюцца малым бізнэсам, самазанятыя, яны кажуць: «Не, толькі хабар можа быць цаной тваёй эканамічнай свабоды». Таму трэба разумець, што рэйтынгі не такія дакладныя, як хацелася б.

Мы ва ўсёй постсавецкай прасторы раней параўноўвалі палітычныя і сацыяльна-эканамічныя сыстэмы з пункту гледжаньня рэфарматараў: вызначалі хуткіх рэфарматараў і павольных. Хуткія — гэта тыя, хто праводзіў рэформы і ў эканоміцы і ў палітыцы адначасова. І яны выйгралі. Гэта тры краіны Балтыі. Усе астатнія альбо пагаджаліся на палітычныя рэформы, але не хацелі эканамічных; альбо пагаджаліся на эканамічныя, але не аддавалі ўладу. І так ці інакш гэты дысбалянс паміж палітыкай і эканомікай прыводзіў да таго, што кансэрватыўныя частка перамагала. Так узьнік рэжым спачатку ў Беларусі, а пасьля 2003-га такім стаў пуцінскі рэжым.

Цяпер для ўсёй вялікай посткамуністычнай Эўропы аўтарытарны трэнд асноўны — ад Анкары да Масквы, ад Варшавы да Баку.

Украіна пакуль што выпадае з гэтага трэнду, але і ў нас тэндэнцыі ня самыя добрыя. Відавочны этнанацыяналізм і падзел грамадзянаў паводле этналінгвістычнай прыкметы. Цяпер, асабліва ў апошнія паўгода, я не пазнаю сваю краіну.

Мне адчайна сорамна за тое, да чаго прывяла нашая спроба пабудаваць дэмакратыю.

І тут ужо нашая віна, і нам зь ёю жыць. Чарговы раз зрабіўшы спробу прарвацца да свабоды, мы падаём кепскі прыклад усім суседнім народам аб тым, што гэта не найлепшы спосаб разьвіцьця.

— А што канкрэтна вас расчароўвае ў цяперашняй сытуацыі ва Ўкраіне?

— Перш за ўсё — невыкананьне Канстытуцыі. Прыгадаем, як разьвіваюцца падзеі пасьля перамогі Майдану: Януковіч уцякае, парлямэнт прымае на сябе ўсю паўнату ўлады, прызначаюцца часовы ўрад і часовы прэзыдэнт. І ўзнаўляецца Канстытуцыя, якую зьнішчыў Януковіч.

У 2010 годзе Януковіч узнаўляе прэзыдэнцкую Канстытуцыю, што было вельмі сумнеўна з пункту гледжаньня права. І з гэтага моманту ўвесь рэжым Януковіча — гэта рэжым дэлегітымізацыі Ўкраіны як палітычнай сыстэмы. У лютым 2014-га мы ўзнаўляем Канстытуцыю, пачынаецца разьвіцьцё краіны паводле Канстытуцыі, у якой прэм’ер і прэзыдэнт — раўназначныя фігуры, дзейнічае парлямэнцкая мадэль рэспублікі. І зноў ажыцьцяўляецца спроба падзяліць уладу на асобныя галіны, якія кантралявалі б адна адну, каб разарваць заганную лёгіку вэртыкалі ўлады.

Яшчэ ў 2015 годзе гэтая лібэральна-дэмакратычная спроба Майдану зьмяніць Украіну да лепшага пачынае кудысьці зьнікаць. На яе месца прыходзіць лёгіка вайны, ці палітычная праграма вайны. Палітычная праграма Эўрамайдану зьнікае.

Вайна прасоўвае абсалютна іншыя мэтады і мэты. Гэта адзінаўладьдзе, дысцыплінаванае грамадзтва, несвабода слова, ваеншчына ў найлепшых традыцыях. Менавіта гэта мы бачым ужо з красавіка 2016 году, калі адзін клан, выкарыстоўваючы нацыяналістычную, звышпатрыятычную рыторыку, пачынае падмінаць пад сябе спачатку кабмін і прэм’ерскае крэсла. Размова ідзе пра клан Парашэнкі. Ён падмінае пад сябе парлямэнт, палітызуе службы бясьпекі і генпракуратуру. Выкарыстоўвае гэтыя структуры не для нацыянальнай бясьпекі і не для ўсталяваньня права, а ў інтарэсах клану. І пасьля мы бачым, як паціху гэтая група пачынае фінансаваць, інвэставаць у нацыяналізм.

Ёсьць малодшы клан — клан Яцанюка, які яшчэ больш радыкальна нацыяналістычна настроены. У ценявой частцы двух гэтых паўкарычневых праектаў, вядома, толькі эканоміка і захоп усё большай дзяржаўнай манаполіі. Але звонку, у грамадзтве, ідэалягічна — гэта прасоўваньне ўсялякага кшталту карычневых ідэалёгій. І да чаго гэта прывяло? Да таго, што сёньня ідэя абароны ўкраінскай мовы вяршэнствуе. Гэта ператвараецца ў «скрэпу» ва ўкраінскім кантэксьце. І расейскамоўныя грамадзяне аказваюцца адчужанымі ад рэспублікі. Так, цяпер рускамоўныя — гэта меншасьць. Калі раней можна было казаць пра дзьве моўныя групы па 40-45 працэнтаў кожная, то са стратай Крыму і ўсходняга Данбасу расейскамоўных грамадзян стала менш і ўзьнік эфэкт украінамоўнай большасьці.

Цяпер пераўладкаваньне рэспублікі адбываецца ў тым ліку за кошт расейскамоўнай часткі насельніцтва. Лягічна меркаваць, што пры такім расколе і заканадаўчым прасоўваньні нераўнапраўя ўсё гэта прывядзе да чарговых хваляў непаслушэнства, паўстаньняў і новых сэпаратысцкіх праектаў.

— Якія ініцыятывы маюцца на ўвазе пад «заканадаўчым прасоўваньнем нераўнапраўя»?

— Кватаваньне мовы на тэлебачаньні, спроба замацаваць выкарыстаньне ўкраінскай мовы як адзінай у публічнай сферы. Цяпер разглядаецца прэзыдэнтам законапраект пра ўвядзеньне моўных інспэктараў. Увогуле сцэнар даволі страшны і, мяркуючы па тым, за што галасуюць цяпер дэпутаты, гэты законапраект будзе прыняты гэтаксама, як кватаваньне мовы ў СМІ.

— Як тэндэнцыі, якія вы апісваеце, спалучаюцца з заяўленай украінскімі ўладамі палітыкай эўраінтэграцыі?

— Трэба разумець, што заявы пра эўраінтэграцыю не азначаюць уступленьня ў Эўразьвяз. 15 сьнежня мінулага году ўсе кіраўнікі дзяржаў — краінаў ЭЗ падпісалі пратакол аб тым, што ва Ўкраіны няма пэрспэктывы сяброўства ў ЭЗ. Для нашых элітаў гэта даволі моцны ўдар, бо раней можна было хаця б казаць: «Вы нас яшчэ патрывайце, але мы вас прывядзём да сяброўства ў Эўразьвязе».

Баюся, што максымум, які нам прапаноўвае эўраінтэграцыя, — гэта бязьвізавы рэжым і хоць нейкае павелічэньне гандлю і гандлёвых квотаў. Нядаўна ЭЗ стаў разглядаць гэтае пытаньне, бо ўкраінская эканоміка перажывае вельмі цяжкія часы і ніяк не ўдаецца дабіцца росту.

У такіх умовах нацыяналізм апынаецца ў вельмі дзіўнай сытуацыі. З аднаго боку, калі глядзіш на электаральныя прэфэрэнцыі ўкраінцаў, бачыш, што толькі адна партыя нацыянал-сацыялістычнага кшталту можа трапіць у парлямэнт — гэта «Свабода». Яна ўжо там была пры «рэгіяналах» («Партыя рэгіёнаў», якой кіраваў Віктар Януковіч. — РС). Іншыя радыкальная партыі не набіраюць 2-3 працэнтаў і застаюцца на ўзроўні статыстычнай хібы. Тады ўзьнікае пытаньне: што адбываецца? Чаму эліты і кланы выкарыстоўваюць радыкальную нацыяналістычную рыторыку і крыўдзяць і аддаляюць расейскамоўнае насельніцтва?

Тут, відаць, адказ трэба шукаць у нядаўняй гісторыі. Возьмем расейскі прыклад. Калі вэтэраны вярталіся з чачэнскай вайны, то ўзьнікаў эфэкт попыту на жорсткага лідэра і нацыяналіста. Тое, на што арыентуецца Пуцін. Фактычна ў нас ізноў вэтэранскі рух і праварадыкальны рух ствараюць попыт і пагрозу на вуліцах — пагромы, захопы абласных ці гарадзкіх радаў — гэта стала нормай. Напрыклад, 30 траўня адбыўся захоп Львоўскай гарадзкой рады нацыяналістычнай групай. Туды ўварваліся 200 маладых хлопцаў. Такога кшталту паводзіны сталі нормай. Улады на такое рэагуюць звышляяльна.

Гэтыя два кляны, галоўны і другасны, шмат у чым спаборнічаюць паміж сабой: таксама і ў тым, хто зьбярэ большую калекцыю нацыяналістычных арганізацый, будзе іх фундаваць і выкарыстоўваць у сваіх інтарэсах. Карычневая рыторыка, якая стала агульнаўжывальнай для ўлады, узьнікла ня так даўно, але карыстаецца папулярнасьцю ў СМІ. Яна даволі спакойна трансьлюецца, атрымлівае падтрымку ў вулічнай палітыцы праварадыкалаў. І пры гэтым усё адно грамадзяне пакуль што выбіраюць іншых лідэраў і іншыя партыі.

Аднаго лідара ў нас няма. Самы папулярны палітык сёньня — гэта Юлія Цімашэнка, якая трошкі абганяе ў папулярнасьці Пятра Парашэнку і кагосьці яшчэ з апазыцыйнага лягеру. Але размова ідзе пра 15-17 працэнтаў падтрымкі. Няма адзінай фігуры, якая магла б аб’яднаць апазыцыю і прапанаваць альтэрнатыву ўсім «карычневым вясёлкам».

Калі няма альтэрнатывы і дзейнічае «скрэпавая» палітыка, гэта азначае, што Ўкраіна ідзе шляхам Расеі і Беларусі. А гэта сувэрэнізм, нацыяналізм (не ў беларускім, а хутчэй у расейскім варыянце). Мадэль адна і тая ж.

Тут ёсьць яшчэ адзін аспэкт. Ёсьць шэсьць усходнеэўрапейскіх краінаў з блёку так званых суседзяў Эўразьвязу — Беларусь, Украіна, Малдова, Грузія, Азэрбайджан і Армэнія. З гэтага набору толькі адна краіна цалкам кантралюе сваю тэрыторыю — Беларусь. Усе астатнія існуюць ва ўмовах няпоўнага сувэрэнітэту на сваёй тэрыторыі.

За 25 гадоў мы ўжо ведаем мадэль, паводле якой тэрыторыя, якая аддзялілася ці далучылася, як у Армэніі, дае адзін і той жа эфэкт. Узьнікае ўстойлівы моцны ўплыў на палітычную сыстэму невялікай групы асобаў, які мілітарызуе ўрад, дзяржаву і зьмяншае пры гэтым дэмакратычныя магчымасьці. Ані Армэнія, ані Азэрбайджан, ані Грузія так і не змаглі стаць дэмакратыямі. Тое ж самае адбываецца з Малдовай, дзе адсутнасьць кантролю над нейкай часткай тэрыторыі пастаянна правакуе крызісы і абмяжоўвае магчымасьці разьвіцьця.

Мы ва Ўкраіне трапляем у тую ж мадэль. Калі глядзіш на паводзіны ўкраінскага ўраду пасьля пачатку вайны, то мы паўтараем памылку за памылкай — спачатку расейскіх, пасьля і грузінскіх кіраўнікоў у дачыненьні да сэпаратысцкіх рухаў.

— Але цаной гэтага «кантролю» для Беларусі ёсьць адсутнасьць мяжы з Расеяй. Які ўплыў такая мадэль аказвае на рэгіён?

— Па-першае, наяўнасьць мяжы як прызнанай лініі, але не бар’ера для чалавечай камунікацыі, руху грамадзян, тавараў, працоўнай сілы, — гэта толькі плюс. Знаходзячыся ў Нямеччыне, я жыву ў памежным гарадку з Польшчай, і калі мне трэба перайсьці на той бок, то я нават не заўважаю, дзе я — у Польшчы, ці ў Нямеччыне. Няма візуальнай прысутнасьці мяжы, і гэта аніяк не падрывае ні польскі, ні нямецкі сувэрэнітэт.

Калі мы глядзім на Беларусь, то, з аднаго боку, яна — незалежная сувэрэнная дзяржава, але саюзныя стасункі з Расеяй ствараюць пэўныя ўмовы, калі сама нацыянальная дзяржава абмяжоўвае свой сувэрэнітэт. Тое ж самае адбываецца зь Нямеччынай, Польшчай ды іншымі чальцамі ЭЗ. Частка функцый дзяржавы распыляецца ці аб’ядноўваецца.

Зьвернемся да нядаўняга прыкладу. Будапэшцкі мэмарандум, які парушыла Расея ў 2014 годзе, быў падпісаны трыма былымі рэспублікамі СССР — Украінай, Казахстанам і Беларусьсю. Гэтыя рэспублікі адмаўляліся ад свайго ядзернага патэнцыялу, а наўзамен гарантавалася недатыкальнасьць межаў. У 2014 годзе стала зразумела, што гэтыя гарантыі не працуюць і кожная постсавецкая краіна знаходзіцца ў небясьпецы.

Калі пачалася данбаская вайна і адбыўся захоп Крыму, то Беларусь і Казахстан адрэагавалі імгненна. Яны тут жа абвясьцілі раньнія прэзыдэнцкія выбары — так, каб Крэмль не пасьпеў знайсьці свайго стаўленіка і выйграць іх. Далей зьмяняюцца стратэгіі бясьпекі. У Беларусі гэта яшчэ і публічны дакумэнт. Уводзяцца такія рэжымы функцыянаваньня для грамадзянскіх арганізацый, якія не дазваляюць «рускамірным» арганізацыям нармальна дзейнічаць. У Беларусі на гэты момант няма ніводнай значнай прарасейскай арганізацыі. Яны ўсе спынілі існаваньне ў 2015 годзе. Адбываюцца пэўныя зьмены ў кіраўніцтве сілавікоў. У Беларусі вайсковы генэралітэт ня моцна памяняўся. А ў структурах бясьпекі зьмены адбыліся прыкметныя ў бок павелічэньня ляяльнасьці кіраўнікоў службаў бясьпекі асабіста да прэзыдэнта. Такім чынам, вайскоўцаў не кранулі і агульная сыстэма вайсковай бясьпекі засталася аб’яднанай з Расеяй. Але КДБ ужо больш «прабеларускае».

У Бэрліне, Брусэлі, Вашынгтоне і Кіеве вайсковыя вучэньні «Захад» выклікаюць вялікую трывогу. Бо яны часткова паказваюць, што Беларусь ужо і не да канца сувэрэнная дзяржава, а яе тэрыторыя можа быць выкарыстаная для нападу на суседнія сувэрэнныя дзяржавы. Цікава назіраць, як будуць разьвівацца падзеі і дзе тая мяжа, празь якую не пяройдзе цяперашні беларускі ўрад.

— Ці беларуска-ўкраінскія стасункі цяпер выстройваюцца так, што ў выпадку чаго Ўкраіна акажа Беларусі дапамогу ў абароне яе сувэрэнітэту?

— Беларускі кіраўнік аказаў пэўную паслугу Ўкраіне ў самы крытычны момант. І ён, і Назарбаеў выступілі супраць Масквы са стрыманай крытыкай, але даючы зразумець, што ёсьць непрымальныя рэчы, як вайна з Украінай. Наяўнасьць на тэрыторыі Беларусі расейскіх вайсковых базаў і тое, што адбываюцца вялікія вайсковыя мерапрыемствы кшталту вучэньняў «Захад», — гэта сыгнал, што Беларусь гатовая неяк заміраць агрэсара.

Спроба лібэралізаваць свой рэжым, адкрыць Беларусь вонкаваму сьвету, захаду, — гэта таксама сыгнал для Крамля. Але ўжо было дастаткова гэтых сыгналаў. Мы ўсе заўважылі красавіцкія перамовы, якія прывялі да таго, што Беларусь выйграла пэўны эканамічны канфлікт з Расеяй. Лукашэнку ўдалося дасягнуць сваіх мэтаў, якія ён ставіў у эканоміцы, але кожны раз гэта невялікая саступка ў пляне сувэрэнітэту.

З пункту гледжаньня Кіева важна, што перамовы з Расеяй адбываюцца ў Менску, і беларусам удзячныя. Ва Ўкраіне Лукашэнка самы папулярны сярод замежных палітыкаў. Ягоны імідж добрага кіраўніка даволі моцны. Ужо ў 2016 годзе нашы грамадзяне ўсё больш і больш хацелі б бачыць «моцную руку» на пасадзе прэзыдэнта Ўкраіны.

Цяперашняму прэзыдэнту ніяк не ўдаецца спадабацца насельніцтву. Больш за 70 працэнтаў украінцаў вельмі крытычна ці крытычна ставяцца да яго і ня бачаць у Парашэнку гэтую «моцную руку».

Але запатрабаваньне на аўтарытарнага кіраўніка ёсьць. Да 2013-2014 году такой папулярнай фігурай быў Пуцін. Сёньня такой фігурай зьяўляецца Лукашэнка. Ужо мала хто памятае пра рэпрэсіі канца 90-х — пачатку 2000-х, досыць ганебнай старонцы ў гісторыі Беларусі. Сёньня, калі рэжым ужо ўсталяваны, калі дадатковыя рэпрэсіі асабліва не патрэбныя, Беларусь выглядае лепш, чым аўтарытарная Расея; нашмат лепш, чым аўтарытарная Турэччына і больш прымальна, чым лібэральная Польшча, якая хутка аўтарытарызуецца.

Таму ёсьць дзіўны эфэкт, калі людзі, якія яшчэ нядаўна хацелі свабоды і дэмакратыі, ужо прыглядаюцца да такога патрыярхальнага сельскага аўтарытарнага прэзыдэнта як да найлепшага варыянту разьвіцьця сваёй краіны.

— Чаму Беларусь ня стала застрашлівым прыкладам? Мы часта кажам пра стомленасьць дэмакратыяй, але ёсьць людзі, у якіх яшчэ не было магчымасьцяў ад яе стаміцца, і яны раз за разам прагнуць «моцнай рукі» і жадаюць перакласьці адказнасьць за свой лёс на аўтарытарнага лідэра?

— Ва Ўкраіне адказ зразумелы — гэта эканоміка. Кожны рывок да свабоды прыводзіў да моцных эканамічных крызісаў. Пасьля Памаранчавай рэвалюцыі мы не пасьпелі падрыхтаваць эканоміку да таго, каб добра адрэагаваць на сусьветны крызіс. І Ўкраіна апынулася адным з самых няўдалых рэжымаў, які пацярпеў ад сусьветнага крызісу найбольш. У 2009-м годзе мы страцілі 18 працэнтаў ВУП — столькі ж, колькі цяпер страцілі праз рэвалюцыю і вайну.

Кожны раз спроба вярнуцца да праграмы 1991 году — да свабоды, дэмакратыі, нацыянальнай дзяржавы і свабоднага рынку — прыводзіць да таго, што мы ані таго, ані другога не дасягаем. У выніку — эканамічны шок, рост цэнаў, страта стабільнасьці, страта прыбытку. А колькі можна існаваць без прыбытку? Ну год можна пражыць. Мы пратрымаліся два з паловай гады, пакуль ня ўзьнікла такое вялікае (за 80%) запатрабаваньне на моцную руку. Яно зьяўляецца, калі людзі ня бачаць пэрспэктывы. Калі ўся нашая эўраінтэграцыя — гэта бязьвізавы рэжым. Але і той шмат для каго недаступны праз эканамічны крызіс.

Людзі выбіраюць нагамі. Хто ўжо мог, той зьехаў — у Польшчу, у Расею. У Польшчу зьехалі больш за мільён украінцаў. Калі мы глядзім на зьвесткі расейскіх сацыяльных і міграцыйных службаў, там размова ідзе толькі пра ўцекачоў, і гэта больш за 900 тысяч. У нас шмат мільёнаў людзей нагамі галасуюць супраць сытуацыі. А тыя, хто з розных прычынаў ня можа зьехаць, пачынаюць галасаваць рукой, бюлетэнем за такія дзіўныя і непэрспэктыўныя праекты кшталту «парашэнкі», «яцэнюка», выбіраюць «Бацьківщину» ці радыкальную партыю.

Тут ёсьць замкнёнае кола несвабоды, дурная бясконцасЬць несвабоды, якая ўзьнікла ў 90-я гады. Калі мы пачалі пабудову нацыянальных дзяржаў, капіталізму і дэмакратыі, шок быў настолькі глыбокі, што ўзьніклі слабыя дэмакратычныя інстытуты і вельмі моцныя ценявыя інстытуты, якія ў палітычнай навуцы называюць фінансава-палітычнымі групамі (больш папулярна іх называюць кланамі). Гэта ценявыя групы, якія прынцыпова не падзяляюць уладу і ўласнасьць. Каб утрымаць гэтую ўласнасьць і памножыць яе, ім трэба не фінансавыя мэханізмы, а ўлада. Яны існуюць як асноўныя пункты кіраваньня.

Паміж фасаднай дэмакратыяй і рэальнай ценявой палітыкай узьнікаюць своеасаблівыя інстытуты, і ў гэтым працэсе роля Беларусі была вельмі важная як прыклад. У вас адбылося ператварэньне прэзыдэнцкай адміністрацыі ў парлямэнт і ўраду — у вэртыкаль улады. Пасьля Расея даразьвіла гэты інстытут, зрабіла яго ідэальным, і пазьней яго некалькі разоў пераймалі ва Ўкраіне. Вось гэтая інстытуцыялізаваная мадэль ужо прыжылася, яна ўжо моцная.

Ва Ўкраіне мы двойчы спрабавалі зьмяніць правілы гульні і двойчы гэтая мадэль выйгравала. Рэвалюцыйныя цыклі паміж 1991-2004 і 2005-2014 праходзілі прыблізна так: абяцаньне дэмакратыі, свабоды і дастатку, алігархізацыя, пасьля спроба ўсталяваньня аўтарытарнага рэжыму, паўстаньне і зноў абяцаньне дэмакратыі.

Гэты цыкль мы прайшлі двойчы і зайшлі на трэці, і яшчэ ёсьць спадзеў, што ўдасца гэты цыкль разарваць дзякуючы асацыяцыі з Эўропай і пэўнаму ўмяшаньню заходніх дэмакратый у бясчынства нашых элітаў. Але эліты цяпер пачуваюцца беспакарана і, падобна, усё менш і менш зьвяртаюць увагу на захад як на партнэра.

Міхаіл Мінакоў — палітычны філёзаф з Украіны, доктар філязофскіх навук, прафэсар Кіева-Магілянскай акадэміі, галоўны рэдактар часопіса «Ідеологія та політика», прэзыдэнт Фонду якаснай палітыкі.