Днямі ў сталічнай «Галерэі-tut.by» прайшла прэзэнтацыя двухтомніка Ўладзімера Дубоўкі, адначасова выйшла ў сьвет і дакумэнтальная кніга пра паэта. Яе ўкладальніца Ганна Севярынец — госьцяй перадачы.
Ганна Севярынец
— Спадарыня Ганна, поўная назва ўкладзенай вамі кнігі — «Уладзімер Дубоўка. Ён і пра яго». Чытачы могуць падумаць, што гэта традыцыйны для нашай літаратуры зборнік успамінаў. Але гэта не зусім так. Патлумачце, як зробленая ваша кніга?
— Яна зробленая на ўзор вядомага выданьня Вікенція Верасаева «Пушкін у жыцьці». Справа ў тым, што калі мы бярэм фрагмэнты ўспамінаў, дакумэнты, лісты і разьмяшчаем іх у храналягічнай пасьлядоўнасьці без суб’ектыўнага ўмяшаньня збоку, — атрымліваецца больш-менш аб’ектыўны расповед пра жыцьцё чалавека. Я б назвала гэта 3D-ракурсам. Спадзяюся, гэткі мэтад спрацаваў і ў выдадзенай «Лімарыюсам» кнізе пра Дубоўку — чалавека маштабнага лёсу, арыгінальнага творцы, чыя біяграфія надзвычай цікавая.
Вокладка кнігі «Ўладзімер Дубоўка. Ён і пра яго»
— У вашай кнізе, выданьню якой, дарэчы, фінансава паспрыяла Сьвятлана Алексіевіч, безьліч унікальных дакумэнтаў. А сярод ілюстрацый — нават адбіткі пальцаў Дубоўкі, узятыя ў яго ў Грузіі, у горадзе Зугдзідзі, пасьля чарговага арышту. Як вам удалося адшукаць столькі архіўных цікавостак у розных краінах сьвету?
— Шмат дакумэнтаў па Дубоўку апублікаваў гісторык Уладзімер Міхнюк. Ён пасьпеў патрапіць у архіў КДБ у часы адлігі. А што тычыцца іншых архіваў... Яшчэ напачатку сваёй працы я напісала запыты паўсюль, дзе адбываў высылку Дубоўка — у расейскія гарады Яранск, Бірабіджан і Чэбаксары, у грузінскія Тбілісі і Зугдзідзі. Найлепшыя адносіны ў мяне склаліся з архівам МУС Грузіі. Па-першае, адтуль вельмі хутка прыходзілі адказы, там зразумелая сыстэма атрыманьня дакумэнтаў. Па-другое, мне там вельмі ахвотна дапамагалі людзі, зь якімі мы знаёмыя толькі завочна, праз фэйсбук. Каб знайсьці дакумэнты ў Почаце (гэта Краснаярскі край), я пісала ў краснаярскія газэты, прасіла, каб паслалі туды журналіста, але ніхто мне не дапамог, відаць, нават для Краснаярску той Почат такая Цьмутаракань... Тады я знайшла «Вконтакте» суполку вучняў Початаўскай школы. Аказалася, яны ўсе там ведаюць Дубоўку... Складана было зь Бірабіджанам, дзе Дубоўка 10 гадоў прабыў у лягеры — там я нічога не знайшла. А Чэбаксары я мэтадычна штурмавала цэлы год, бо там павінны знаходзіцца забраныя рукапісы, калі іх, канешне, ня зьнішчылі.
— Поўныя зборы твораў узвышаўцаў Уладзімера Жылкі і Язэпа Пушчы выйшлі яшчэ ў 90-я гады. Чаму аказаўся забытым Дубоўка?
— Нельга сказаць, што ён аказаўся забытым. Шмат пра Дубоўку пісала Ірына Багдановіч, і кнігі ягоныя (пераважна выбраныя вершы) усё ж выходзілі. Поўнае выданьне спадчыны Дубоўкі — справа вельмі складаная. Найперш для тэкстолягаў, бо ён шматкроць перарабляў свае творы, гэта патрабуе сур’ёзнага падыходу. Да таго ж, паэзія Дубоўкі — не такая простая рэч, як вершы Пушчы ці Жылкі. Я не хачу іх параўноўваць, але Дубоўка яшчэ ў 20-я гады быў паэтам, якога многія любілі, але рэдка хто разумеў. Яго творчасьць — гэта вельмі высокая ступень паэтычнай культуры, не ўласьцівая тагачаснай беларускай літаратуры. Нездарма гаварылася: каб чытаць і разумець Дубоўку, трэба мець дзьве вышэйшыя адукацыі. Паэт жыў у Маскве зь 1915 году, вучыўся ў Літаратурным інстытуце, нават быў сакратаром літінстытуцкага кабінэту паэтыкі. Беларускі студэнт быў улюбёным вучнем Валерыя Брусава, часта бываў у яго дома, настаўнік размаўляў зь ім наўпрост, як зь сябрам. Дубоўка быў прагным да ведаў, да таго, што яму хацелі перадаць іншыя людзі. Як паэт ён рос літаральна па хвілінах.
Літаб’яднаньне «Ўзвышша». Уладзімер Дубоўка ў першым шэрагу ў цэнтры. 1926 год
— «Добры паэт Дубоўка, але чаму ў яго няма пратэсту, а ёсьць толькі жаль? У мужчыны гэта нецікава», — дзялілася сваімі чытацкімі ўражаньнямі Ларыса Геніюш у лісьце да Міколы Прашковіча. Што б вы сёньня адказалі на такі папрок?
— Калі я ўпершыню прачытала гэтыя словы Геніюш, мне было вельмі крыўдна за Дубоўку. Недзе ў душы ў мяне ўсё парахавалася — і тое, што Дубоўка прабыў у лягеры і на высылцы ня восем, а дваццаць сем гадоў, і што яму не ўдалося ўратаваць свайго сына, і што на ім ляжаў цяжар віны перад уласнай жонкай, якой ён паламаў жыцьцё... Да таго ж, яму дужа хацелася вярнуцца ў літаратуру. Вось чаму ён схапіўся за Шэксьпіра. Якраз надыходзіла ягонае 400-годзьдзе, і Дубоўка ўсё добра пралічыў. Шэксьпір не ўваходзіў у кола яго літаратурных прыярытэтаў, але ён ведаў, што калі перакладзе ўсе шэксьпіраўскія санэты, то бясспрэчна ўвойдзе ў гісторыю беларускай літаратуры. Што да пратэстаў... Дубоўка не зьбіраўся змагацца з камуністычнай уладай, яму гэта было нецікава. Як творца ён мысьліў больш маштабнымі катэгорыямі.
— Чаму нецікава? Згадайма выразна антысавецкі верш «На ўшанаваньне падзелу беларускай зямлі», напісаны яшчэ ў 1926 годзе. Дарэчы, чаму Дубоўку арыштавалі толькі праз чатыры гады? Так доўга не маглі вызначыць аўтарства?
— Сапраўды, аўтарства было вызначыць няпроста. Верш хадзіў па руках у сьпісках пад псэўданімам Янка Крывічанін. А як урэшце вызначылі аўтара? Тэкст быў надрукаваны на машынцы Беларускага прадстаўніцтва ў Маскве — там была надламаная літара «р». Дубоўка напісаў і перадрукаваў верш у Маскве, а сьледчыя працавалі ў Менску, і з-за гэтага справа зацягнулася. Да таго ж, гэта быў яшчэ гуманны 1926 год, шмат каго спэцслужбы пакуль толькі «вялі». І толькі ў 1929-м, пасьля высылкі Алеся Дудара (таксама за верш, прысьвечаны падзелу Беларусі) перайшлі да больш рашучых дзеяньняў. А ўжо ў 1930-м многіх арыштавалі.
Уладзімер Дубоўка. 1970-я гг.
— Чатыры прысуды, дваццаць сем гадоў турмы, лягеру і высылкі — ніхто столькі ня меў. Сам Дубоўка гаварыў, што ўвесь гэты час нічога не пісаў. Але неяк ня верыцца, што гэткі пасіянарны чалавек столькі гадоў маўчаў. Ці ўсё ж і праўда — не напісаў ні радка?
— Я ўжо згадвала, што пры вобшуку ў Чэбаксарах у яго забралі тэчку з рукапісамі — гэта задакумэнтавана. Што там было? Я цэлы год перапісвалася з Чабаксарамі — безвынікова. Трэба ехаць і шукаць, і калі надарыцца такая магчымасьць, я абавязкова паеду. У 1937 годзе быў новы прысуд — 10 гадоў лягеру. Наўрад ці ў лягеры ён нешта мастацкае пісаў, бо нават лісты дадому напісаныя абы-чым на абы якой паперы. Але з таго пэрыяду цудам захаваўся нататнік, дзе я зь цяжкасьцю, але разабрала нататкі пад назвамі «Агарод у лягеры», «Турма», «У тайзе». Так што нейкія накіды Дубоўка ўсё ж рабіў. З Грузіі мне пераслалі акт перасылкі ў Менск пакунка з паперамі Дубоўкі, які я пакуль не знайшла. Але, магчыма, у архіве беларускага КДБ знаходзяцца нейкія рукапісы. Будзем шукаць.
— У новым двухтомніку зьмешчаны і самы скандальны верш Дубоўкі «Падобны з твару да машчэй, / а па душы даўно нябожчык, / яшчэ ты жыў, стары кашчэй, / усё мінаеш хату з дошчак...». На вашу думку, з кім паэт так «паквітаўся»?
— Або зь Петрусём Броўкам, аба з Кандратам Крапівой. З Крапівой у Дубоўкі былі вельмі спэцыфічныя адносіны пасьля таго, як ён вярнуўся. А Броўка, магчыма, як старшыня Саюзу пісьменьнікаў меў дачыненьне да выданьня выбраных твораў Дубоўкі ў 1959 годзе. Сам паэт яго вельмі не любіў — і за прадмову Пятра Глебкі, і за рэдактуру Алеся Кучара. Бо ў выніку атрымалася моцна цэнзураваная кніга, скажам, вядомы верш «О Беларусь, мая шыпшына» паэта змусілі перапісаць чатыры разы. Таму наступнае выданьне — двухтомнік 1965 году — Дубоўка вельмі настойліва «выкалочваў» з Саюзу пісьменьнікаў, каб «рэабілітаваць» свае тэксты.
Сяргей Грахоўскі, Мікола Аўрамчык, Уладзімер Дубоўка, Уладзіслаў Нядзьведзкі і Васіль Вітка. Менск, 1960-я гг.
— Але навошта ён паддаваўся на вымогі рэдактараў-цэнзараў? Навошта перапісваў?
— Яму хацелася вярнуцца ў літаратуру. Уявіце — Дубоўка прыяжджае ў Менск, а тут у Акадэміі навук сядзяць Глебка і Крапіва, а ў Саюзе пісьменьнікаў — Броўка. Ладна, каб там сядзелі Бабарэка і Жылка, роўныя Дубоўку па таленце. Ці хоць бы Дудар там сядзеў. Але «кіравалі працэсам» у Менску Глебка і Броўка — людзі, якія ў пуп дыхалі Дубоўку і па таленце, і па астатніх якасьцях. І канешне ж, Дубоўку хацелася самасьцьвердзіцца, і ён пастанавіў якім заўгодна чынам вярнуцца ў літаратуру.
— Гэткі ж былы гулагавец Мікалай Улашчык марыў пераехаць з Масквы ў Менск, працаваць у Інстытуце гісторыі. Не далі. Дубоўку таксама не далі, ці — не захацеў сам?
— Сам не хацеў, прычым катэгарычна. Ён прыехаў у Менск, пабываў на паседжаньнях у Саюзе пісьменьнікаў, пабачыў і пачуў, чым жывуць творцы... Разумееце, Дубоўка быў чалавекам, хуткім на недавер. Калі нехта паступіў у адносінах да яго подла, Дубоўка не дароўваў. Амаль ніколі. Адначасова ён быў чалавекам непахісных маральных прынцыпаў. І калі ўзьнікаў канфлікт паміж чалавечай годнасьцю і дыпляматыяй, Дубоўка заўсёды выбіраў годнасьць. Таму ў Маскве ён пачуваўся больш утульна, ён там быў сам-насам са сваёй творчасьцю, са сваёй бібліятэкай, з горадам, які вельмі любіў, дзе жыў зь юнацтва. Там была кватэра ягоных бацькоў, у Падмаскоў — магіла сына Альгерда. Што яму было рабіць у Менску?
— Паэзія — жанр найперш маладзёвы. Назавіце тры прычыны, па якіх сёньняшнім маладым людзям трэба чытаць Уладзімера Дубоўку.
— Па-першае, Дубоўка абагульніў эпоху «нашаніўства» і праклаў ад яе масток у новую беларускую літаратуру, тую, якую мы атрымалі ў 60-я гады. Немагчыма ўявіць Куляшова, Панчанку, Гілевіча ці Барадуліна без набыткаў Дубоўкі. Па-другое, паэзія Дубоўкі — гэта такая прышчэпка ад гладкапісаньня. Бродзкі калісьці казаў: калі ў цябе пяро піша вельмі гладка — зламай яго. І Дубоўка сьвядома ламаў сваё пяро, каб пісаць складана і ў глыбіню. Па-трэцяе, ад вершаў Дубоўкі соладка ў роце. Прагаворыш яго радкі ўслых — і ў цябе ўнутры зьяўляецца нейкая гармонія сусьветная, як ад музыкі Моцарта ці ад прагляду клясычнага жывапісу.
Уладзімер Дубоўка і Рыгор Барадулін. 1961 год