Для палякаў — адзін з ініцыятараў і выканаўцаў генацыду польскага народу на Валыні. Для габрэяў — адказны за Галакост у Львове і Віньніцы.
Дзевяць месяцаў падчас ІІ сусьветнай вайны Шухевіч і ягоны 201-ы батальён ахоўнай паліцыі правялі ў Беларусі. А хто Шухевіч для беларусаў?
Ці заслугоўваюць супярэчлівыя гістарычныя пэрсоны ўшанаваньня на дзяржаўным узроўні, і дзе праходзіць чырвоная лінія, за якой гераізацыя немагчымая?
Пра гэта Дзьмітры Гурневіч размаўляе з доктарам гуманітарных навук са Львову, супрацоўніцай Цэнтру дасьледаваньняў вызвольнага руху Ўкраіны, і аўтаркай кнігі пра Рамана Шухевіча Алесяй Ісаюк.
Алеся Ісаюк. Фота Юрыя Ольша
— Ніхто, бадай, не аспрэчвае права Ўкраіны выбіраць сабе герояў. Але шмат хто зьвяртаў гэтымі днямі ўвагу на тое, што гераізацыя чалавека, які выклікае шмат пытаньняў і прэтэнзій, можа ўскладніць адносіны паміж народамі. Што вядома ўкраінскім гісторыкам пра беларускі пэрыяд Шухевіча?
Ісаюк: Сапраўды, з сакавіка 1942 году Раман Шухевіч знаходзіўся ў Беларусі, паміж Віцебскам і Лепелем. Задачай яго батальёну была ахова шляхоў зносінаў і змаганьне з савецкімі партызанамі. З успамінаў паплечнікаў Шухевіча, якім ён распавядаў пра свае асабістыя ўражаньні ад службы ў Беларусі, вынікае, што ён добра разумеў, што іх дасылаюць з канкрэтнай мэтай барацьбы супраць партызанаў і што гэта можа закрануць і мірнае насельніцтва. Але для яго гэта было недапушчальна з пункту гледжаньня вайсковага гонару. Шухевіч лічыў сябе вайскоўцам, а ня карнікам. На гэтай глебе ў яго неаднаразова былі канфлікты зь нямецкім камандаваньнем у Беларусі.
— Адзін зь ягоных паплечнікаў Міраслаў Кальба пісаў у сваіх успамінах, што Шухевіч і яго байцы «стараліся пазьбягаць акцыяў супраць мірнага насельніцтва». Стараліся — гэта не азначае, што пазьбягалі. Ці вядома ўкраінскім гісторыкам пра канкрэтныя апэрацыі Шухевіча ў Беларусі.
Шухевічу і ягоным падначаленым абвясьцілі, што яны едуць у Беларусь, калі яны ўжо былі ў вагонах. Іх паставілі перад фактам.
Ісаюк: Калі мы хочам ведаць, што было і чаго не было — нам патрэбная максымальная колькасьць сьведчаньняў усіх зацікаўленых бакоў. Пакуль найбольш інфармацыі мы знаходзім ва ўспамінах былых «нахтыгаляўцаў». Калі я пісала кнігу пра Шухевіча, то шукала і ўспаміны пра яго ў Беларусі. Магчыма, не пашанцавала, або кепска шукала, але я нічога такога не знайшла. Вельмі каштоўнымі былі б дакумэнты зь нямецкага і савецкага бакоў. Найбольш матэрыялаў, аднак, мы маем ва ўспамінах паплечнікаў Шухевіча. Дзякуючы ім, мы ведаем, якія прымаліся рашэньні. Яны паказваюць матывацыю ўкраінскіх нацыяналістаў. Гэтыя людзі апынуліся ў Беларусі не з уласнай волі. Шухевічу і ягоным падначаленым абвясьцілі, што яны едуць у Беларусь, калі яны ўжо былі ў вагонах. Іх паставілі перад фактам.
— Але яго ніхто не прымушаў ісьці ў «Нахтыгаль» або ў 201 батальён. Супраца з нацыстамі была ягоным выбарам.
Ісаюк: Зразумейце, што Шухевіч стаў саюзьнікам Нямеччыны не таму, што ён любіў Гітлера. Ягоным ворагам быў СССР. Калі б нехта іншы плянаваў напад на СССР, то чыста палітычны цынізм дыктаваў бы яму з такім бокам дамовіцца. Дарэчы, Шухевіч і яго людзі не прысягалі Гітлеру і Нямеччыне. Яны самі гэтага дамагліся. Яны не насілі нямецкіх адзнак, мелі ўласнага капэляна, што таксама было нестандартна.
— Згаданы ўжо Кальба ў сваіх успамінах ня піша пра апэрацыі ў Беларусі, а беларускія населеныя пункты не называе, а толькі ўзгадвае паводле першых літараў. Ёсьць дасьледаваньне швэдзкага гісторыка Пэра Рудлінга, які супаставіў страты бакоў і прыйшоў да высновы, што яны могуць сьведчыць пра апэрацыі супраць мірнага насельніцтва. Як бы вы гэта пракамэнтавалі?
Ісаюк: У дадзеных Рудлінга ёсьць некалькі момантаў, якія прымушаюць сумнявацца ў іх сапраўднасьці. Статыстыка Рудлінга датычыць усіх батальёнаў. Гэта першае. Незразумела, дзе лічбы дапаможнай паліцыі, дзе ахоўнай, а дзе айнзацгрупы. А менавіта айнзацгрупы мелі заданьне зьнішчаць так званыя расава варожыя элемэнты, то бок габрэяў. Тое самае са стратамі. У Рудлінга незразумела, дзе паказаныя асобна страты 201-га батальёну. Там усё разам. Да гэтых лічбаў ёсьць вельмі шмат пытаньняў. У Рудлінга няма канкрэтных фактаў, маўляў, тады і там адбылася карная акцыя і ў ёй браў удзел Шухевіч і ягоныя людзі. Камандзірам батальёну, дарэчы быў Яўген Пабігушчы, Шухевіч быў намесьнікам.
— У пасьляваеннай перапісцы згаданы вамі Пабігушчы пісаў, што Цэнтар Візэнталя займаецца «габрэйскім нахабствам, якое ня ведае межаў». Прыезд Шухевіча ў Беларусь супаў зь пікам вынішчэньня беларускіх габрэяў. І партызаны, супраць якіх вялася гаворка ва ўспамінах, невядома кім дакладна былі. Гэта маглі быць проста габрэі, або і беларускія сяляне. Ці праз 70 гадоў пасьля сьмерці Шухевіча можна сказаць, што ягоны рахунак адносна габрэяў і беларусаў чысты?
Ісаюк: Статыстыка, якую я бачыла, вельмі недакладная. Там няма дадзеных пра забітых Шухевічам габрэяў і беларусаў. Няма пра гэта ніякіх фактаў і ва ўспамінах ягоных байцоў. Калі ахоўныя батальёны і прыцягваліся да ліквідацыі, то толькі як ахоўнікі тэрыторыі, як ачапленьне, але ня больш за тое. Няма фактаў, што 201-ы батальён удзельнічаў у такіх апэрацыях. Шухевіча абвінавачваюць і ў львоўскім пагроме габрэяў. Адзін зь нямецкіх гісторыкаў аргумэнтавана давёў, што асноўная віна ляжыць на айнзацгрупах. І гэта датычыць ня толькі Львова. Тое самае было ў Бабіным яры. Такая самая сыстэма была і ў Беларусі.
Няма дадзеных пра забітых Шухевічам габрэяў і беларусаў. Няма пра гэта ніякіх фактаў і ва ўспамінах ягоных байцоў.
Вось палякі вінавацяць Шухевіча ў генацыдзе на Валыні. Шухевіч узначаліў УПА праз паўгода пасьля піку валынскіх падзеяў. Па-другое, палякі не былі нявіннымі ахвярамі. У іх было добра арганізаванае падпольле, існавала Армія Краёва на Валыні. Увесну 1944 году на Холмшчыне ўвогуле адбываліся ледзь не франтавыя баі паміж палякамі і ўкраінцамі. Гэта быў не генацыд, а вайна падпольных арміяў. Шухевіч, дарэчы, забараняў карныя апэрацыі супраць жанчын і дзяцей. Польска-ўкраінскі канфлікт значна глыбейшы. Я вырасла ў Заходняй Украіне і чула расповеды сваіх землякоў пра даваенныя падзеі паміж палякамі і ўкраінцамі. Я ўвогуле дзіўлюся, што ўсё гэта выбухнула толькі ў 1943 годзе.
— А чаму тады, на ваш погляд, ёсьць такая маргіналізацыя беларускага аспэкту дзейнасьці Шухевіча? Дзевяць месяцаў — гэта вялікі кавалак часу.
Ісаюк: Гісторыкі яшчэ не займаліся сур’ёзна гэтай тэмай. Ёсьць мала інфармацыі на гэты конт. Відаць, іншыя моманты жыцьця Шухевіча былі больш цікавымі. Той самы «Нахтыгаль», пэрыяд камандаваньня Шухевічам Украінскай паўстанцкай арміяй, дэмакратычная рэвалюцыя ў АУН-УПА, у якой Шухевіч браў актыўны ўдзел.
— Вы агучылі шмат пытаньняў наконт дзейнасьці Шухевіча ў Беларусі. Калі так шмат пытаньняў пра беларускі пэрыяд, калі ёсьць шмат прэтэнзіяў з польскага і габрэйскага бакоў, ці цяпер адпаведны час, каб у гонар такой асобы называць вуліцу ў сталіцы? Пытаюся не таму, што беларусы хочуць вучыць украінцаў, каго ім ушаноўваць. Гэта толькі ваша права. Але беларусы часта глядзяць на Ўкраіну як на ўзор у пэўных справах. Ці ня ёсьць гэта пераборам, калі чалавек ня быў «белы і пухнаты»?
Ісаюк: У Эўропе і сьвеце гэта нармальна, калі нехта герой для адных, а злачынца для іншых.
— Адна справа змагацца супраць арміі, а іншая — зь мірным насельніцтвам.
Ісаюк: Менавіта. Ідэальных людзей няма. У жыцьці людзей ёсьць розныя неадназначныя сытуацыі, і цяжкія выбары. Таму важна паказаць, што шанаваць такога чалавека трэба не за цяжкія выбары. Шухевіча ўшаноўваць за тое, што ён узначальваў найбуйнейшую падольную армію, якая змагалася і супраць нацызму, і супраць бальшавізму. Ён мог зьехаць у эміграцыю, але застаўся і загінуў. Падпольле і армія ня ведаюць дэмакратыі па сваёй сутнасьці. Шухевіч і ягоныя людзі былі дэмакратамі, наколькі гэта дазвалася сытуацыя. Дарэчы, паплечнікамі Шухевіча былі габрэі, і да вайны ён працаваў з габрэямі.
— Але чаму тады гэтая лёгіка ня дзейнічае з генэралам Ватуціным, які кіраваў вызваленьнем Кіева ад немцаў? Раней праспэкт Шухевіча называўся ў ягоны гонар. Ці ня маюць рацыю тыя ўкраінцы, якія кажуць, што яны ўшаноўваюць яго не за тое, што ён інструмэнтальна ставіўся да ўкраінцаў, а за тое, што вызваліў Кіеў ад нацыстаў. Так, пасьля гэтага быў сталінізм, але ўсё ж вайна скончылася, і гора стала менш.
Ісаюк: З аднаго боку так. Але такая лёгіка закладае супрацьстаяньне, што вось нацысты — абсалютнае зло, а бальшавікі — дапушчальнае.
— Не, бальшавікі — такое самае зло, але давайце, маўляў, ушаноўваць яго за пазытыў. Гэта такая самая лёгіка, якую вы зараз прапанавалі.
Украінская і беларуская трагедыя падчас вайны ў тым, што гэта былі два безьдзяржаўныя народы.
Ісаюк: Магчыма, але цана гэтага добрага была вельмі вялікая. Ватуцін, вызваляючы Кіеў, зьнішчыў дзясяткі тысячаў так званай чорнай пяхоты. Гэта былі звычайныя цывільныя, маладыя хлопцы з кіеўшчыны, якіх кідалі на кулямёты бяз зброі, бяз уменьня біцца, нават не пераапранутымі. Пры тым, што былі іншыя тактычныя магчымасьці вызваліць Кіеў. Але гэта было зроблена сьвядома. Я ня бачу клопату Ватуціна пра мірнае насельніцтва. Калі Кіеў вызвалілі, то вярнулася НКВД, рэпрэсіі, дэпартацыі. Украінская і беларуская трагедыя падчас вайны ў тым, што гэта былі два безьдзяржаўныя народы. Яны былі вымушаныя лявіраваць паміж нацысцкім і бальшавіцкім таталітарызмам. Хацелі або не, але яны былі вымушаныя выбіраць паміж чумою і халераю, у вельмі траўматычных умовах. Нам сёньня лёгка даваць ацэнкі, хто быў добры, а хто кепскі. Але трэба найперш кіравацца інтарэсам дзяржаўнасьці. І я ня маю на ўвазе этнас. Я кажу пра палітычны арганізм, краіну з рознымі этнасамі.
— Спадарыня Алеся, імёны вуліц і плошчаў, гэта, у пэўным сэнсе, гістарычныя лекцыя. Дзе тая мяжа, пасьля якой чалавека сапраўды нельга гераізаваць?
Ісаюк: Я не хачу быць маралізатарам. Але для мяне любыя апраўданьні канчаюцца пасьля таго, калі чалавек добраахвотна і асабіста ўдзельнічае ў забойстве людзей, слабейшых за сябе. Пра Шухевіча такога сказаць нельга. Шухевіч выбіраў з таго, што было. Калі б ён мог дамовіцца з заходнімі хаўрусьнікамі, то ён бы дамовіўся. Прынамсі мы маглі б сказаць, што ў яго быў выбар. Але сэнс у тым, што ў яго не было выбару.