Нянавісьць і «русафобія». Фінская журналістка пра троляў, Расею і Беларусь

Калі Есіка Ара (Jessikka Aro) апублікавала артыкул пра дзейнасьць расейскіх інтэрнэт-троляў у Фінляндыі, на яе абрынулася хваля нянавісьці. Ара атрымала зьняважлівыя відэа, тэлефанаваньні з абразамі і смс-паведамленьне нібыта ад імя свайго бацькі, які памёр шмат гадоў таму. Урэшце ў інтэрнэт выклалі матэрыялы даўняй судовай справы, дзе яе аштрафавалі за захоўваньне наркотыкаў.

У сакавіку 2016 году за свае расьсьледаваньні Ара атрымала адну з галоўных журналісцкіх узнагарод Фінляндыі. Падчас міжнароднай канфэрэнцыі ў Празе, арганізаванай чэскім няўрадавым цэнтрам «Эўрапейскія каштоўнасьці», Есіка Ара пагутарыла з карэспандэнтам Радыё Свабода.

— Я заўсёды цікавілася Расеяй, вучылася і працавала там нейкі час. І ў 2014 годзе, калі я займалася ўкраінскай тэмай, я пабачыла вялікую колькасьць дэзінфармацыі. У той час я прачытала навіну, здабытую расейскімі журналістамі і хакерамі, пра «фабрыку троляў», якую стваралі ў Санкт-Пецярбургу. А потым, у верасьні 2014-га ў адзін тыдзень шэраг фінскіх экспэртаў і палітыкаў паведамілі, што трапілі пад атаку троляў у твітэры. І я захацела высьветліць, як гэтая, на той момант новая форма інфармацыйнай вайны ўплывае на грамадзкую дыскусію і на больш шырокія колы грамадзтва ў Фінляндыі.

Я папрасіла людзей дзяліцца са мной сваім досьведам і дапамагчы мне ў расьсьледаваньні. Вывучала рознага кшталту прапагандысцкія тэксты, якія распаўсюджвалі такім чынам, што гэта выглядала як скаардынаваная кампанія. Іх дублявалі на розных плятформах, у тым ліку і ўначы, на розных мовах — фінскай, ангельскай і расейскай. Фіны чытаюць і англамоўныя форумы, і ў нас таксама вялікая расейскамоўная супольнасьць — больш за 70 тысяч чалавек. Але я глядзела ня толькі на тэксты, але і на карцінкі ды мэмы, якія распаўсюджвалі ў той час.

Есіка Ара

— Тое, што вы пабачылі тады, і тая інфармацыйная атака на вас, якая адбылася пасьля — гэта рабілася прафэсіяналамі, ці ўсё ж там была значная прысутнасьць людзей, якія папросту верылі той інфармацыі, якую самі распаўсюджвалі?

— Відавочна, што ў Фінляндыі ўжо на той час былі людзі, якіх пераканалі, што журналіст, калі займаецца Расеяй, па вызначэньні робіць нешта кепскае. Гэтыя людзі пісалі журналістам, і такое мне таксама прыходзіла — гэта нармальна, і гэта было чакана.

— Вы маеце на ўвазе, што пісалі тым, хто крытычна асьвятляў падзеі ў Расеі?

— Нават не крытычна, а проста грунтуючыся на фактах. Паведамляць факты гэта ня крытыка. Дык вось, мне пісалі такія людзі, пісалі старыя камуністы, сталіністы, але ў гэтай кампаніі нянавісьці таксама быў міжнародны прафэсійны элемэнт.

Напрыклад, праз два ці тры дні пасьля публікацыі майго першага расьсьледаваньня зьявіліся аднолькавыя фэйкавыя паведамленьні пра мяне адразу ў дзясятку расейскамоўных мэдыяў. Гэта прывяло да патоку нянавісьці і цкаваньня з розных краін, дзе ёсьць расейскамоўная аўдыторыя. Мне прысылалі паведамленьні з Расеі і Казахстану, дзе людзі заклікалі пасадзіць мяне ў турму за мае расьсьледаваньні, мне тэлефанавалі з украінскага нумару, каб зьневажаць. Калі дэзінфармацыя разыходзіцца, некаторыя людзі сапраўды ёй вераць і дзейнічаюць на аснове гэтай дэзінфармацыі. Мяне называлі агентам спэцслужбаў NATO і Балтыйскіх дзяржаваў.

І гэта быў толькі пачатак. Адзін колішні фінскі палітык у допісах у сваім блогу назваў мяне псыхічна хворай. Зьявілася відэа з прафэсійна зробленай песьняй, дзе мяне зноўку ж паказвалі як агентку NATO, якой мрояцца тролі. На сацсетках рэгістравалі новыя акаўнты, каб распаўсюджваць такія відэа. Пры гэтым у відэа былі кадры, зьнятыя ў будынку Фінскай вяшчальнай кампаніі Yle, дзе я працую. У мінулым кастрычніку фінская паліцыя заявіла пра падазрэньні, што нехта з нашых супрацоўнікаў дапамагаў кампаніі цкаваньня супраць мяне. Паводле паліцыі, гэты чалавек мог прынамсі раней працаваць на Yle і даваць інфармацыю пра маё месцазнаходжаньне і пра мае працоўныя заданьні.

Пра мяне таксама зьяўляліся іншыя фальшывыя паведамленьні на фінскай мове. Пісалі, што я краду свае артыкулы ў іншых ці прыдумляю іх, а таксама, што я псыхічна хворая. На Вялікдзень ў 2015 годзе я атрымала тэкставае паведамленьне нібыта ад свайго бацькі, які памёр 20 гадоў таму — маўляў, ён сочыць за мной.

А прыблізна год таму была апублікаваная інфармацыя пра мой колішні прысуд, калі мяне ў 2004 годзе аштрафавалі на 300 эўра за захоўваньне наркотыкаў. Я тады была нарказалежнай, і у справе былі заключэньні дактароў. Я сама расказала пра сваю хваробу паліцыі і зьвярнулася па дапамогу.

Наркотыкі і шантаж мінулым

— Інфармацыю пра прысуд можна было знайсьці на інтэрнэце ці трэба было рабіць афіцыйны запыт у суд?

— Яны мусілі пісаць запыт у канкрэтны суд, ужо ведаючы пра гэтую справу.

— А ці можна зрабіць цэнтралізаваны запыт на канкрэтную асобу, каб атрымаць такую інфармацыю?

— Вам трэба альбо нейкая папярэдняя інфармацыя, альбо трэба рабіць вельмі шмат запытаў у розныя суды Фінляндыі. Але яны ведалі і суд, і нумары гэтай справы, і быў зроблены канкрэтны запыт.

— А якія менавіта гэта былі наркотыкі?

— Мэтамфітаміны, але якое гэта мае значэньне?

— Той сайт, які публікаваў гэтую інфармацыю, назваў вас гандляркай наркотыкамі, але пры гэтым апублікаваў толькі ўрыўкі дакумэнтаў, дзе казалася пра ўжываньне і захоўваньне наркотыкаў. Вы ж не былі гандляркай?

— Чаму я ўвогуле павінна адказваць на такое пытаньне, якое базуецца на дэзінфармацыі з боку троляў?

— Вы не павінны. Але яны вас абвінавачвалі ў тым, чаго вы не рабілі?

— Гэтую інфармацыю можна знайсьці ў судовай справе, якая адкрытая для грамадзтва. Я была нарказалежнай, я была хворай. Але не, я не была гандляркай наркотыкамі. Гэта была дэзінфармацыя троляў і гэта можна праверыць у судовых дакумэнтах.

Такая інфармацыя, якая тычыцца здароўя чалавека, таксама разглядаецца як прыватная. Ды прыкладу, гэтыя сайты апублікавалі інфармацыю з таго часу, калі я праходзіла рэабілітацыю ад нарказалежнасьці.

— Ці парушыла тая публікацыя фінскія законы?

— Ёсьць падазрэньне, што так. Паліцыя цяпер расьсьледуе гэтую справу і гэта будзе вырашацца ў судзе.

— Пасьля таго як вы зьвярнуліся ў паліцыю, ці суцішылася гэтая кампанія, ці нападкі працягваюцца па-ранейшаму?

— Працягваюцца ўвесь час. Літаральна ўчора я бачыла фальшывыя навіны і камэнтары троляў на адным з расісцкіх сайтаў. Маўляў, я прастытутка і гераінавая наркаманка, а большасьць з тых, хто ўдзельнічае ў гэтай канфэрэнцыі, таксама нарказалежныя.

Гэтая кампанія ідзе ня толькі на фінскамоўных сайтах, якія спэцыялізуюцца на фальшывых навінах. Гэтым займаюцца нэанацысцкія форумы і блогі, бо даволі добра вядома, што Крэмль падсілкоўвае экстрэмізм у заходніх краінах. У гэтай кампаніі ўдзельнічаў і [расейскі] канал RT на нямецкай мове, дзе быў хлусьлівы рэпартаж пра мяне.

Посьпехі і няўдачы расейскіх троляў

— На вашую думку, наколькі пасьпяхова дзейнічае Расея ў прасоўваньні свайго ўплыву ў Фінляндыі?

— Я асобна не вывучала гэтую тэму, але мае ўласныя расьсьледаваньні паказалі, што ананімныя пракрамлёўскія тролі ўжо зрабілі ўплыў на грамадзкую дыскусію ў Фінляндыі. Я гутарыла зь дзясяткамі людзей, і мне напісалі каля 200 чалавек — некаторыя зь іх расказвалі, што перасталі камэнтаваць у інтэрнэце тэмы, зьвязаныя з Расеяй. Перасталі, бо на іх нападалі тролі, зьневажалі, пагражалі. Прычым гэтым займаліся нават з акаўнтаў у сацыяльных сетках расейскай амбасады ў Хэльсынкі. Таму гэтыя людзі вырашылі больш ня ўдзельнічаць у дыскусіях, а некаторыя нават увогуле сышлі з сацсетак.

Іншы прыклад уплыву — некаторыя людзі казалі, што згубілі арыентацыю, дзе праўда і дзе хлусьня ў інфармацыі пра ўкраінскія падзеі. Бо на пачатку вайны ва Ўкраіне было няшмат рэпартажаў міжнародных СМІ, а тролі распаўсюджвалі шмат спасылак з дэзінфармацыяй, спасылак на расейскія дзяржаўныя мэдыі з абвінавачваньнямі на адрас украінцаў.

Найбольш мяне турбуе тое, што сутыкнуўшыя з расейскай прапагандай, некаторыя фіны самі ператварыліся ў прапагандыстаў і дзяліліся расейскай дэзінфармацыяй і хлусьнёй на сваіх старонках у сацыяльных сетках.

— Ці адчувалі вы сама спакусу забыцца пра расейскую тэму, забыцца пра Расею, каб жыць спакайней?

— Не. Калі я пабачыла, што супраць мяне пачалі кампанію дэзінфармацыі, гэта дапамагло мне зразумець важнасьць тэмы. Я плянавала зрабіць толькі адзін артыкул пра троляў, але ў выніку я зрабіла сэрыю матэрыялаў з розных вуглоў, з рознымі дэталямі, у тым ліку і для тэлебачаньня. Фактычна кампанія супраць мяне дала адваротны эфэкт.

Акрамя таго, я пабачыла, што, на шчасьце, на некаторых людзей гэтая кампанія ўплывае такім жа чынам. Яны казалі, што пабачылі, наколькі гэта кампанія дэзінфармацыі няўклюдная і савецкая па стылі. Усё ж такі большасьць фінскай публікі добра адукаваная і можа адрозьніць факты ад хлусьні. Таксама мне казалі, што жорсткасьць нападак на мяне шмат каму ў Фінляндыі расплюшчыла вочы.

Я спрабую заўсёды глядзець на пазытыўны бок справы, хоць гэта часам і няпроста. Дык вось — цяпер гэта адбываецца ў інтэрнэце, на вачах у публікі. Лёгка пайсьці ў інтэрнэт, на сацсеткі і адсачыць дзеяньні троляў — адкуль прыйшла гэтая дэзінфармацыя, хто яе пашырае і якімі мэтадамі яны карыстаюцца. Калі не было сацыяльных сетак, КГБ і ФСБ рабілі падобныя рэчы сакрэтна. Шмат людзей рабіліся ахвярамі паклёпу, нават ня ведаючы пра гэта, але цяпер гэта адбываецца ва ўсіх на вачах.

Акрамя таго, калі паглядзець на гэта з гледзішча крымінальнага заканадаўства, дык гаворка пра арганізаваную міжнародную злачыннасьць. А гэта ўжо справа паліцыі. І, на маю думку, гэта даволі проста расьсьледаваць, бо дастаткова зайсьці ў свой кампутар і пабачыць усю гэтую мову нянавісьці.

Што рабіць, калі да вас прыйшлі тролі

— Як найлепей супрацьстаяць тролям?

— Спачатку я адкажу з журналісцкага гледзішча. Кожны журналіст павінен выкрываць гэтыя мэтады і расьсьледаваць сытуацыю ў сваёй краіне. Трэба выкрываць сайты, якія распаўсюджваюць нянавісьць і дэзінфармацыю, і дзяліцца вынікамі сваіх расьсьледаваньняў з грамадзтвам.

— Ці бачыце вы праблему ў тым, што такія расьсьледаваньні маюць пераважна іншую аўдыторыю, чым тыя, хто спажывае фальшывую інфармацыю?

— Так, гэта вялікая праблема, бо адбываецца сэгрэгацыя аўдыторыі. І выглядае, што экстрэмісты добра навучыліся знаходзіць людзей, якія ўжо не давяраюць грамадзкім інстытутам і традыцыйным мэдыям. Таму журналістам трэба шукаць шляхі, як данесьці сваю інфармацыю да розных групаў.

Але я таксама лічу, што гэтым павінен займацца і ўрад. Бо гэта ўжо задача ўраду — кантактаваць з тымі людзьмі, якія распаўсюджваюць мову нянавісьці, у тым ліку ў сацыяльных сетках, і папярэджваць, што гэта незаконна.

— Але хто будзе вырашаць у гэтым выпадку? І ці няма тут рызыкі, што гэта прывядзе да абмежаваньня праўдзівай інфармацыі?

— У фінскай інфармацыйнай прасторы гэта даволі проста — скарыстацца законамі. Частка расейскай інфармацыйнай вайны гэта спроба заблытаць людзей, каб яны думалі, што свабода слова — гэта права распаўсюджваць зьнявагі ці пагрозы сьмерцю. І мы ў Фінляндыі бачым хвалю людзей, якія ў гэта вераць. Пісаць пагрозы сьмерцю робіцца новай нормай, хоць гэта відавочна незаконна. І гэта ўжо задача ўраду супрацьстаяць такому, бо тут мы сутыкаемся з арганізаванай кампаніяй распальваньня нянавісьці. Тут ужо не вядзецца пра свабоду слова, бо гэта злачынства.

— Што б вы, са свайго досьведу, параілі тым, хто трапіў пад атаку троляў?

Калі гаворка пра журналістаў, дык трэба найперш разумець, што атака скіраваная супраць іх працы. Але іх працу спрабуюць спыніць, маніпулюючы асабістымі пачуцьцямі. Гэта старая тэхніка КГБ — «рэфлексіўны кантроль». Напрыклад, калі вы грамадзянскі актывіст ці праваабаронца, ці журналіст, вас вымушаюць прыняць нібыта незалежнае рашэньне, бо вы баіцеся ці ня можаце вынесьці ціску. І тут самае важнае — працягваць рабіць сваю працу.

Калі парушаны закон, дык трэба зьвярнуцца ў паліцыю па абарону. Я разумею, што гэта больш складана ў тых краінах, дзе паліцыя карумпаваная і ненадзейная. Тады трэба кантактаваць зь міжнароднымі няўрадавымі арганізацыямі, якія могуць дапамагчы. Нельга заставацца на самоце. Трэба кантактаваць зь людзьмі, якія маюць падобны досьвед. Да прыкладу, у Фінляндыі цяпер ёсьць моцныя грамадзкія сеткі ўзаемнай падтрымкі. Трэба дзяліцца інфармацыяй зь іншымі людзьмі. Ну, і варта рыхтаваць сябе псыхалягічна — тады гэта вас так не палохае.

Гэтыя ж парады працуюць і для звычайнага грамадзяніна. Трэба ўмець распазнаць троляў. Яны звычайна пачынаюць зьнявагі, называюць людзей «русафобамі, агентамі ЦРУ, нацыстамі» і пры гэтым абвінавачваюць астатніх у здушэньні свабоды слова. Трэба разумець, што гэта лаянка, а не грамадзкая дыскусія. Троляў варта блякаваць і паведамляць адміністрацыі фэйсбука ці твітэра пра мову нянавісьці і цкаваньне.

На твітэры таксама ёсьць магчымасьць блякаваць паведамленьні ад неправераных карыстальнікаў — мне асабіста гэта дапамагло. Акрамя таго, варта на ўсялякі выпадак захоўваць скрыншоты таго, што адбываецца.

Але таксама можна зь цікаўнасьці пасачыць за імі, паглядзець, чым займаюцца тролі, бо гэта можа прывесьці да цікавых грамадзянскіх расьсьледаваньняў. Калі вы больш спакойна да гэтага ставіцеся, гэта можа быць нават забавай.

«Антысаветызм і русафобія»

— Вы згадалі слова «русафоб». Як вы зацікавіліся Расеяй, і якое вашае стаўленьне да гэтай краіны, да расейскай культуры?

— Мяне цікавіла краіна-суседка Фінляндыі, зь якой у нас у гісторыі былі гвалтоўныя старонкі. Мая бабуля расказвала пра расейскіх вайскоўцаў, які прыйшлі ў Карэлію, і ёй двойчы давялося пакінуць свой дом, другі раз назаўсёды. У дзяцінстве я слухала яе гісторыі і хацела даведацца сама, што такое Расея сёньня. Я не хацела насіць з сабой яе траўмы ці яе асабісты досьвед. Я пачала вывучаць мову, літаратуру. Я люблю расейцаў, і ў мяне шмат цудоўных расейскіх сяброў.

— Але вашы крытыкі ўсё адно скажуць, што корань вашага стаўленьня да Расеі ў тых траўматычных рэчах, якія вам расказвала бабуля.

— Тролі могуць казаць, што заўгодна. Яны ня ведаюць нічога пра мяне. Яны ніколі і не пыталіся мяне ні пра што, а проста пісалі словы нянавісьці і хлусьню. Чаму мяне гэта павінна хваляваць?

А гэты тэрмін «русафоб» прыйшоў ва ўжытак пасьля распаду СССР, бо раней казалі «антысаветчык». Людзей, якія паведамлялі факты ці крытыкавалі Савецкі Саюз, абвінавачвалі ў «антысавецкасьці». Цяпер няма СССР, і таму на месцы «антысаветчыка» зьявіўся «русафоб».

Расея і Беларусь

— З вашага досьведу вучобы, працы і падарожжаў у Расеі, што вас найбольш уразіла пазытыўна, а што нэгатыўна?

— Найлепшае гэта дружалюбнасьць расейцаў. Напачатку ня так проста пазнаёміцца зь імі, але калі лёд растоплены, яны назаўжды робяцца добрымі сябрамі. Гэта вельмі добрыя людзі і ў іх вельмі змрочнае пачуцьцё гумару — як у нас, фінаў. У гэтым мы падобныя.

Таксама там шмат культурных падзеяў. Я працавала як журналістка ў Петразаводзку, і я была моцна ўражаная тым, колькі там было выставаў, імпрэзаў, якія там прыгожыя праваслаўныя цэрквы.

Што тычыцца нэгатыўных ўражаньняў, дык калі я вучылася ў Маскоўскім дзяржаўным унівэрсытэце ў 2006 годзе, у будынку МДУ адбыўся пажар, і нават загінулі два расейскія студэнты. І калі паліцыянты прыйшлі расьсьледаваць гэтую справу, яны скралі кампутар майго сябра.

— Сябра быў расеец ці замежны студэнт?

— Ды яны гэта ўвесь час робяць — і з расейцамі, і з замежнікамі. Вось гэты недахоп закону і парадку найбольш нэгатыўна ўражвае ў Расеі.

Яшчэ былі праблемы ў маіх сяброў — замежных студэнтаў, якія мелі азіяцкую зьнешнасьць ці чарнаскурых. Нас, напрыклад, папярэджвалі перад Днём Перамогі, каб мы асабліва не выходзілі на вуліцу, бо можа здарыцца нешта кепскае. А калі я хадзіла з гэтымі сябрамі, часам я сам бачыла, як людзі рабілі расісцкія жэсты. Былі нават выпадкі, калі іх зьбівалі.

— А ці былі вы некалі ў Беларусі?

— Так. Аднойчы як турыстка, і аднойчы як журналістка.

— Маю тое ж самае пытаньне — пра найлепшыя і найгоршыя ўражаньні ад краіны.

— Найгоршае пэўна зьвязанае з працай. Я апытвала людзей на вуліцы, і да мяне падышоў нейкі спэцслужбовец у цывільным і сілай адвёў з таго месца, дзе я была.

— А вы мелі афіцыйную акрэдытацыю пры Міністэрстве замежных спраў?

— Вядома ж.

— А ці ён паказаў свае дакумэнты?

— Не, нічога не паказаў. А яшчэ, калі я за некалькі дзён перад тым асьвятляла марш апазыцыі, там было некалькі агентаў спэцслужбаў, якія здымалі ўдзельнікаў на відэа. Агенты стаялі на рагу кожнай вуліцы, і мяне гэта абурыла.

А пра людзей я магу сказаць, што беларусы цудоўныя. Тое, што я пасьля журналісцкай працы паехала ў Беларусь турысткай, само па сабе шмат што кажа. Я езьдзіла на поўнач краіны, на Браслаўскія азёры — там было так прыгожа! І я хачу зьезьдзіць яшчэ раз, бо я вельмі люблю прыроду, а ў Беларусі ёсьць іншыя нацыянальныя паркі, куды ў мяне не хапіла часу трапіць.

Яшчэ я была ўражаная тым, што паўсюль чысьціня і парадак, і што дарогі ў вельмі добрым стане.

— У параўнаньні зь Фінляндыяй?

— Зь Фінляндыяй прыкладна аднолькавыя, але нашмат лепшыя, чым у шмат якіх краінах, дзе я была. Для турыстаў у Беларусі ўсё даволі добра арганізавана. Праблемы пачынаюцца, калі ты закранаеш палітыку ці займаесься журналісцкай працай.