Ці былі вы калі-небудзь гамафобам? Даша Каткоўская, Юлія Міцкевіч і Вера Сярдзюк пра талерантнасьць

Талерантнымі не нараджаюцца, а становяцца

Ганна Соўсь: Найперш, хацела каротка запытацца, ці калі-небудзь у жыцьці вы былі хаця б у якой ступені гамафобам, напрыклад, дазвалялі сябе гамофобныя выказваньні?

Даша Каткоўская: Думаю, што была. Калі чалавек не падабаецца і ў грамадзтве існуе такая тэндэнцыя называць яго неяк... я думаю, што жартам я дакладна гэта рабіла.

Юлія Міцкевіч: Не памятаю дакладна, ці я выказвалася, але думкі такія ў мяне былі ў дзяцінстве і потым, таму што не нараджаемся мы адразу талерантнымі, а становімся такімі.

Вера Сярдзюк: Мне вельмі падабаецца гэты акт сумеснай споведзі. У першыню я ў такім удзельнічаю. Калі аналізаваць слова гамафоб, я так разумею, гэта боязь гомасэксуалістаў, гомасэксуальнай арыентацыі. Я не магу нічога такога прыгадаць, каб я выказвалася: «Аяйяй, я баюся геяў ці лесьбіянак». Наўрад ці. Хутчэй за ўсё гэта было нешта такое іранічнае.

У лідэрах эўрапейскага індэксу гамафобіі

​Ганна Соўсь: Беларусь — сярод лідэраў у эўрапейскім індэксе гамафобіі. Гэта вынікае зь леташняга рэйтынгу гамафобіі ў 49-ці краінах Эўропы, які апублікавала Міжнародная асацыяцыя геяў і лесьбіянак. Беларусь — на 43-й пазыцыі. Большы ўзровень гамафобіі экспэрты адзначылі толькі ва Ўкраіне, Манака, Турэччыне, Армэніі, Расеі і Азербайджане. Юлія, ці часта вы пэрсанальна сутыкаліся з праявамі гамафобіі, неталерантнасьці, агрэсіўнага стаўленьня да ЛГБТ? Наколькі шмат вашых знаёмых па ЛГБТ-руху вымушаныя былі зьехаць з краіны альбо замоўчваць сваю сэксуальную арыентацыю ў Беларусі?

​Юлія Міцкевіч: Гэтай тэматыкай я стала займацца гадоў 15 таму. Я была журналісткай, пісала на гэтую тэму, старалася адукоўваць людзей. Але як сказала Вера, гамафобія — гэта сапраўды страх, яна базуецца на страху чагосьці незразумелага. Але праяўляцца гэта можа па-рознаму. Гэта могуць быць нейкія агрэсіўныя выпады, ці нейкія сьмяшкі. Калі я пачынала пісаць пра гэта, то ня так шмат журналістаў як зараз пра гэта ўвогуле казалі, пісалі, і тады было шмат рэакцый на гэта. Вы зараз можаце набраць маё імя і пачытаць гэтыя артыкулы і паглядзець, што людзі пісалі. Таксама як і калегі мае — так, бывала, што ня вельмі пазытыўна да гэтага ставіліся. Ня ў твар, канешне, але за сьпінай.

Зараз зьмяняецца сытуацыя, зараз і журналісты больш талерантна пра гэта пішуць, ёсьць цэлая кампанія журналістаў за талерантнасьць, і сярод грамадзянскай супольнасьці гэтая тэма ўздымаецца, зьяўляюцца праваабаронцы, чаго раней не было. Але калі мы паглядзім увогуле на сытуацыю, напрыклад, з ЛГБТ-рухам, то ён стаў меншы, чым калі гэта ўсё пачыналася, калі было больш арганізацый. Шмат людзей, якія займаліся гэтай тэмай, абаронай правоў ЛГБТ, зьехалі з краіны — яны змушаныя былі зьехаць з краіны. Такое існуе.

«Я ня бачу гамафобію ў нас у краіне»

Ганна Соўсь: Вера Сярдзюк, для мяне вельмі важна было бы пачуць ваш пункт гледжаньня як верніцы, як матухны, маці пяцярых дзяцей і старшыні «Цэнтру падтрымкі сямʼі і мацярынства «Матуля» што да праблемы гамафобіі і стаўленьня да людзей нетрадыцыйнай сэксуальнай арыентацыяй. Якая ваша пазыцыя? ​

​Вера Сярдзюк: Мне здаецца, што я ня бачу гамафобію ў нас у краіне. Можа быць ёсьць нейкія выказваньні, яны бываюць у людзей, якія наогул любяць з нечым змагацца. А вось тыя, якія абараняюць правы... У мяне складаецца ўражаньне, магчыма, гэта ўражаньне абывацеля, што гэтыя журналісты імкнуцца адпрацаваць нейкія заходнія гранты і наогул хочуць зьехаць з краіны і знаходзяць такую цікавую прычыну: «Я змагаўся супраць гамафобіі, мяне тут не зразумелі, мяне запужалі, і вось я ўцякач».

Таму што чаму раптам людзі пачынаюць абараняць правы невялікай праслойкі насельніцтва? Я як шматдзетная маці часам адчуваю сябе нашмат у больш уразьлівай пазыцыі, нашмат часьцей, калі я прагульваюся са сваімі дзеткамі, магу пачуць нейкія выказваньні. Я ніколі не імкнулася змагацца, выстаўляць пазовы, калі мяне ня вельмі карэктна абзывалі. Вы ведаеце, як могуць называць шматдзетных маці — ні разу не бачыла, каб нейкая мамаша зьвярнулася да юрыста і сказала, вось мяне назвалі сьвінаматкай. І зараз я думаю, што было б вельмі скандальна правесьці такое правесьці судовае разьбіральніцтва. Таму што, сапраўды, у адносінах да шматдзетных таксама існуе шмат такіх рэчаў, што адразу навязваецца вобраз нейкай асацыялкі.

Я хачу вас павіншаваць з днём сям’і, які быў 2 дні таму. Што да лічбаў пра гамафобныя краіны... У мінулым годзе я была ў Тбілісі на сусьветным кангрэсе сям’і — грузіны сьвядома перанесьлі сьвята сям’і з 15 траўня на 17, каб праводзіць вялікі хросны ход у абарону сям’і, і калі раптам яны выпадкова сутыкнуцца з вадкай пратэстнай масай тых, хто абараняе правы іншых накірункаў сэксуальнага жыцьця, каб сваёй масай іх паглынуць. Гэта вельмі цікавы міжнародны экспэрымэнт. Усе краіны сьвяткуюць 15-га, а Грузія 17-га чамусьці.

Калі пра сябе казаць, у мяне ёсьць некалькі сяброў, дзяўчын-лесьбіянак, і я ніколі асабліва не вылучала іх, для мяне яны былі ў кагорце тых людзей, якім я спачуваю. Рабіць нейкае выключэньне такому чалавеку, уразьліваму ў сваім разьвіцьці... Я бачу нейкае такое спачуваньне сярод нашых грамадзянаў, а каб была нейкая яркая агрэсія... Самі проста агрэсіўныя грамадзяне знаходзяць сабе такую падборку людзей, да каго адчуваць агрэсію.

Сацыяльныя праявы гамафобіі

Ганна Соўсь: Даша, ці вы б пагадзіліся з выказваньнем Веры, што яна не назірала праяваў гамафобіі?

​Даша Каткоўская: Не пагаджаюся зь Верай зусім. Па-першае, калі я жыла ў Менску і працавала ў праваабарончай сфэры, я сутыкалася дастаткова шмат з гэтым. Вера проста жыве ў іншым коле, яе не цікавяць гэтыя праблемы. Таму яна лічыць, што калі яна зь імі пэрсанальна не сутыкаецца, то іх няма. Яна ня можа сутыкнуцца з агрэсіяй у бок гомасэксуалістаў, таму што няма знаёмых гомасэксуалістаў. Таму што яна не змагаецца за нейкія правы ці не прад’яўляе сябе грамадзтву. А ў Беларусі, калі казаць пра гамафобію, у межах гэтай перадачы няма сэнсу казаць пра нейкі страх. Мы кажам пра сацыяльную праяву гамафобіі, пра тое, што адбываецца ў грамадзтве, калі нехта прад’яўляе сабе грамадзтву адкрыта як гей. І я б сказала, што ў Беларусі няма шмат агрэсіўных рэчаў. Хоць гісторыя з хлопцам, якога зьбілі, і які праз нейкі час памёр, быў у коме — гэта вельмі сумная і вельмі яскравая гісторыя, таму што яна таксама ляжыць у падмурку гэтай статыстыкі. Але я думаю, што яна складаецца зь вялікай колькасьці маленькіх цаглінак гэтых праяў. І на заканадаўчым узроўні, калі немагчыма дасягнуць роўнасьці партнэраў у пэўных сытуацыях, і проста на бытавым узроўні, і на ўзроўні бытавой мовы — гэта тое, што я ў пачатку перадачы пагадзілася, адказваючы на пытаньне, ці былі вы калі-небудзь гамафобам. Гэта тое, што грамадзтва жыве пэўнай мовай, і ў гэтай мове дастаткова шмат проста вэрбальных зваротаў, якія самі па сабе могуць быць абразьлівымі для гэтых людзей.

Людзі са звычайнай арыентацыяй, магчыма, не настолькі гэта заўважаюць, што гэтым прасякнутае амаль усё наша жыцьцё... У мяне ёсьць такое адчуваньне, што большасьці грамадзтва лягчэй за ўсё не заўважаць праблему і казаць, што нічога няма, каб зь ёй не сутыкацца і не прызнаваць і кудысьці далей не рухацца.

Халезін ці Дашкевіч

Ганна Соўсь: Я хацела бы ўсіх трох удзельніц выказаць сваё стаўленьне да даволі палкай дыскусіі, якая адбываецца гэтымі днямі ў фэйсбуку. Як выклікаў пост Мікалая Халезіна «Апушчаная краіна», які напісаў, што «праславутая надуманая беларуская талерантнасьць — гэта мікст з антысэмітызму, ксэнафобіі, расізму і гамафобіі, дзе апошні элемэнт зьяўляецца ключавым, паколькі менавіта гамафобіі ў Беларусі кіраўніцтвам краіны нададзены статус адной з ключавых каштоўнасьцяў грамадзтва. Менавіта праз артадаксальнае непрыманьне гомасэксуальнасьці Лукашэнка адбудоўвае свой уласны імідж „сапраўднага мужыка“. Падобная канструкцыя была б вельмі хісткай, але ў яе ўмацаваньні адну з ключавых роляў адыгрывае дэмакратычная апазыцыя». На гэты допіс рэзка адрэагаваў лідэр Маладога Фронту Зьміцер Дашкевіч, і асноўныя ягоныя аргумэнты — прыватнае жыцьцё павінна заставацца прыватным, ня трэба мяшаюць «у кучу спальню з грамадзкім месцам, гомасэксуалізм з парадамі, голы азадак з расізмам, трэба кіравацца ў сваіх дзеяньнях і ў адносінах любоўю». Юлія, Вера, Даша, на чыім вы баку ў гэтай дыскусіі?

​Юлія Міцкевіч: Тое, што напісаў Мікалай Халезін — канешне, гэта ня новыя тэзісы, пра гэта яшчэ 10 год таму была прысьвечаная часткова мая дысэртацыя ў магістратуры. І вось прайшло 10 год, а сапраўды нічога не зьмянілася. Але тое, што тычыцца таго, як адрэагаваў на гэта Зьміцер Дашкевіч... Ён піша, што трэба казаць пра гэта празь любоў. Але вось я прачытала неаднаразова гэты яго камэнтар ці пост, і я там не пабачыла любові, але вялікую колькасьць нянавісьці, пагарды і пыхі ў кожным слове і сказе, калі ён параўноўвае гомасэксуальных людзей з залежнымі, як алькаголікі, наркаманы і г.д. Гэта па-першае. Па-другое, адно калі пра гэта такім чынам кажуць людзі звычайныя. І зусім другое, калі пра гэта кажуць у такім кантэксьце людзі, якія лічаць сябе публічнымі пэрсонамі, называюць сябе палітыкамі, як Зьміцер Дашкевіч. Ні ў адной цывілізаванай краіне ніводзін палітык, якіх бы поглядаў ён ні прытрымліваўся, ці то кансэрватар, хрысьціянскі дэмакрат ці лібэрал, няважна, не змог бы лічыць сябе назаўтра пасьля такіх выказваньняў палітыкам. Таму што гэта адлюстроўвае вельмі нізкі ўзровень культуры, палітычны ўзровень культуры, асабліва ўзровень адукацыі ўвогуле.

Ну і зноў-такі, ужо столькі год запар казаць пра гомасэксуальнасьць праз усё гэтае, ложак, сэкс, біялёгія, і г.д., і не казаць пра гэта праз канцэпцыю правоў чалавека... і пры гэтым працягваць зваць сябе палітыкам. 10 год таму я напісала, што мне вельмі страшна было б жыць, калі да ўлады прыйшлі б гэтыя людзі з такімі поглядамі. На шчасьце, гэтага ніколі не адбудзецца, таму што яны маргінальныя з гэтага пункту гледжаньня. Мне вельмі шкада спадара Дашкевіча, калі ён разглядае свае адносіны не праз каханьне, пяшчоту, клопат і зацікаўленасьць, а толькі праз ложак і сэкс. Гэта не аб гэтым. Толькі дзіву даесься, калі такое чытаеш 10 гадоў запар.

«Грэх супраць дэмаграфіі»

Ганна Соўсь: Вера, на якім баку ў гэтай дыскусіі вы?

​Вера Сярдзюк: Запрашаючы мяне на эфір, вы разумелі, што я буду выказваць меркаваньне нейкай хрысьціянская частцы грамадзтва... Не трэба лезьці і малявацца грахамі на іншага чалавека ці нейкім яго дэвіяцыям. Таму ў нас не прынята з нагоды гэтага разважаць. Мы разважаем пра сябе. Палітыкай я не цікаўлюся, у мяне сацыяльная арганізацыя, мы дапамагаем жанчынам, якія апынуліся ў цяжкой жыцьцёвай сытуацыі. Таму магу гаварыць толькі са свайго асабістага досьведу... і не чытала нават артыкул, таму ня маю права неяк выказвацца. Я магу засьведчыць меркаваньне царквы, але я думаю, што ўсе яго ведаюць.

Ганна Соўсь: А вось сама цытата Халезіна, якую я зараз прывяла ў нашай праграме, калі ён вельмі крытычна выказваецца пра беларускую талерантнасьць?

​Вера Сярдзюк: Наогул для мяне беларускі характар — цікавая рэч для дасьледаваньня, таму што я сама напалову ўкраінка і руская, крыху адчуваю сябе па-іншаму, чым беларусы, крыху больш раскованая ў параўнаньні з беларусамі. Я бачу, што беларускі характар вельмі цікавы, гэта характар выжываньня, не выказваньня свайго пункту гледжаньня, такі сьціплы. Талерантнасьць — тэрмін, які вызначае неўспрымальнасьць, ці ўспрымальнасьць да хвароб? Таму калі казаць пра талерантнасьць да кагосьці нетрадыцыйнай сэксуальнай арыентацыі, то пра што гаворка? Пра тое, што сказаць, што гэта добра? Ці сказаць, так, ты маеш права жыць тым жыцьцём, якое табе падабаецца? Ты маеш права — калі ласка. У нас такое ёсьць. Але калі ты хочаш, каб я прызнаў за табой, што гэта адзіны слушны шлях і даў табе магчымасьць кіраваць маёй сям’ёй, адукоўваць маіх дзяцей — тое, чаго дамагаюцца прадстаўнікі ЛГБТ у іншых краінах, у Эўразьвязе, у асьветніцкай Эўропе, то я супраць.

Час ідзе, і мы бачым, што некаторым краінам, некаторым штатам, такім як штат Канзас, даводзіцца прымаць законы, па якіх любы чалавек можа ўступаць ва ўзаемаадносіны з людзьмі, чыя меркаваньні пра сям’ю і шлюб разыходзяцца зь яго меркаваньнямі. Дзякуй Богу, там так, усе дамагліся сваіх правоў, але мы бачым, што ЛГБТ патрабуе правоў больш, чым у звычайных грамадзян. Мне заўсёды было цікава, калі чалавека зьбілі, то чаму звычайны крымінальны кодэкс ня можа разьбіраць гэтую справу, чаму калі гэты чалавек быў з супольнасьці ЛГБТ, значыць пакараньне павінна быць большае?

Ганна Соўсь: Ну у выпадку Міхаіла Пішчэўскага, пра якога згадала Даша Каткоўская, якраз не патрабавалася больш жорсткае пакараньне, а больш адэкватнае пакараньне, бо чалавека, які яго зьбіў, у выніку вызвалілі.

Вера Сярдзюк: Так, любога злачынцу трэба ацэньваць з пункту гледжаньня цяжкасьці злачынства, нанесенай шкоды іншаму чалавеку — гэта вам любы хрысьціянін скажа... Але я б не выдзяляла гомасэксуалізм як нейкую асобную плынь і не патрабавала больш пільнай увагі. Вось выказваньне апостала Паўла, які кажа, што " няправедныя царства Божага не насьледуюць, не падманывайцеся, ані ідаласлужыцелі, ані пралюбадзеі, ані мужэложнікі (то бок гомасэксуалісты), ані злодзеі, ані хабарнікі, ані пʼяніцы Царства Божага не насьледуюць«. Ну дык чамусьці мы вылучаем асобна мужаложнікаў, як быццам гэта нейкі асобны грэх... Я разумею, гэта грэх супраць дэмаграфіі, але з іншага боку вось гэтыя ўсе, пʼяніцы, хабарнікі, з пункту гледжаньня апостала Паўла, такія ж страшныя грахі...

Мяне ўразіла тое, што вы на мяне выйшлі праз маіх сяброў з хрысьціянскіх дэмакратаў. І мяне зьдзівіла, што ўсе гэтыя дзяўчынкі, юрысткі-праваахоўніцы чамусьці не знайшлі магчымасьць самі выступіць. А магчыма хочацца сустрэць і дэмакратычную асобу, і хрысьціянскую асобу, а вось у гэтым пытаньні як пра тую малпачку: і прыгожая, і разумная, куды разарвацца. Таму што як дэмакрат, я думаю, яна б сказала, я думаю так, але як хрысьціянка я не магу думаць так. Атрымліваецца шмат гонару гэтай супольнасьці. А гэтая супольнасьць спрабуе нам навязвае свае погляды. Мы супраць таго, каб нам прышлі і сказалі: «Не, вы ўсё жыцьцё жылі няправільна і вашыя сьвятары, якія адмаўляюцца нас вянчаць, няправільная царква, давайце яе зачынім».

«Я вельмі паважаю Дашкевіча, але гэта тое, у чым я ніколі ня буду зь ім згодная»

Даша Каткоўская: Па-першае, я адкажу на пытаньне, якое стаяла на пачатку, на чыім я баку. Я вельмі паважаю Зьмітра Дашкевіча за тое, што ён робіць, але гэта тое, у чым я ніколі ня буду зь ім згодная. Я згодная з Мікалаем Халезіным. Можа быць я б сказала гэта іншымі словамі, але тое меркаваньне мне блізкае. Гэта сапраўды так. І вось калі вяртацца да адказу Дашкевіча, таго, што кажа Вера — у мяне ўвесь час была думка, што вось гэта такая падсьвядомая ці сьвядомая маніпуляцыя. Зьміцер Дашкевіч у сваім посьце абавязкова напіша пра ложкі і дупы, абясцэніць гэтую дыскусію. Вера, калі расказвае пра крымінальны кодэкс і пакараньне, расказвае тое, што не адпавядае рэчаіснасьці. То бок нехта сьвядома ўкідвае інфармацыю, якая не адпавядае рэчаіснасьці. Мне здаецца, што вялікая частка тых, хто лічыць, што ён супраць, насамрэч не валодаюць інфармацыяй, і валодаць ёй па вялікім рахунку ня хочуць. Бо, напрыклад, калі Вера кажа, што яны хочуць большага пакараньня толькі за тое, што геі, і крымінальнага кодэксу ім недастаткова — гэта зусім ня так.

Напрыклад, у крымінальным кодэксе ёсьць проста нейкі кваліфікаваны зьмест забойстваў — кагосьці забіваюць па прыкмеце нянавісьці. І ў дадзеным выпадку гэта ня важна, гэта гомасэксуалізм, фэмінізм, нацыянальная прыкмета. І судзіць будуць па адным і тым жа артыкуле. Я не хачу спрачацца з усімі тэзамі, але я проста бачу, што сапраўды навязаныя папулярныя рэчы, тыя ж выказваньні з Бібліі... Окей, чаму тады гомасэксуалісты ня могуць вянчацца ў касьцёлах і цэрквах, а хабарнікі могуць? Таму што ніхто не правярае. То бок нават у гэтай цытаце, калі яе разьбіраць, для сучаснага жыцьця будзе вельмі шмат перакосаў, і калі вось гэта ўсё прыкрываць такой прыгожай папонкай, то гэта працуе. Шкада што большасьць ня думае далей, не аналізуе.

Гомасэксуалізм як паказчык дэмакратыі

Ганна Соўсь: Калі камэнтавалі пост Зьмітра Дашкевіча, то адзін з камэнтатараў напісаў, што яшчэ ніхто да Халезіна так шчыра не вылучаў гомасэксуалізм як паказчык дэмакратыі, як праблему на якую расколваецца беларускае грамадзтва. Ці так гэта? Ці гэта паказчык дэмакратыі?

​Юлія Міцкевіч: Канешне, гэта паказчык дэмакратыі. Гэта як лякмусавая паперка дэмакратыі. Заўсёды ўзровень гамафобіі і ўвогуле ксэнафобіі ў любым грамадзтве ёсьць. Я б не пагадзілася, што ніхто ніколі да Мікалая гэта не пісаў, ён гэта так больш яскрава прадэманстраваў, яшчэ ўзяў такі кантэкст Эўравізіі, таму гэта так прагучала. Так, я згодна з тым, што не заўсёды выказваюцца прадстаўнікі хрысьціянска-дэмакратычнага руху, хтосьці проста ня хоча, каб потым калегі па партыі пачалі пра гэта казаць, таму што ёсьць нехта дастаткова талерантны, але ня хоча пра гэта казаць. Але зараз я бы хацела да Веры зьвярнуцца і папрасіць не ўжываць у эфіры, калі гэта магчыма, мову нянавісьці, вось гэтых «мужаложнікаў». Таму што гэта ня вельмі добра, мякка кажучы. У самым пачатку Вера сказала, што калі мяне называюць сьвінаматкай, я ж не іду і не пачынаю змагацца за свае правы. Дык вось у гэтым і праблема, што вы гэтага не робіце, і ўвогуле пра гэта не кажаце, бо гэта парушэньне правоў дакладна. І праблема такая існуе. А тое, што казала Даша, што няма ў нас дакладнага заканадаўства антыдыскрымінацыйнага, дзе было б адзначаны ўсе прыкметы, і маці шматдзетныя і г.д. Дзе было б гэта прапісана і было за гэта дакладнае пакараньне, і было б зразумела. І тады было б больш разуменьня, чаму гэта адбываецца так, а не інакш.

Ганна Соўсь: Даволі часта даводзіцца чуць меркаваньне, што талерантнасьць беларусаў — гэта вялікі міт. Вы вось так цікава вызначылі беларусаў, што гэта нацыя, якая хоча выжыць, захавацца, і калі вы згадвалі вось гэты прыклад, што людзі часам нэгатыўна ставяцца да вас, таму што ў вас пяцёра дзяцей — гэта таксама нейкі прыклад нецярпімасьці. Усё ж, ці талерантныя беларусы?

Вера Сярдзюк: У беларусаў ёсьць вельмі многа такту. Я разумею, што праваабаронцы бачаць свае праблемныя зоны. Я заўсёды думаю, колькі ў нас абортаў, таму што я праводжу перадабортнае кансультаваньне. Ясна, што я ня бачу балявых кропак ЛГБТ, таму што ў мяне адзінкавыя знаёмствы з такімі людзьмі. Наконт талерантнасьці нават з майго досьведу сьціплага, калі чалавек не тычыць усім у вочы, калі выпадкова нехта даведваецца пра яго асаблівасьці, звычайна перадузятасьці няма... Беларусы схільныя замоўчваць сваё меркаваньне, не схільныя да агрэсіі, таму я б не лічыла, што лідэр дзяржавы навязвае свой пункт гледжаньня, таму што выказанае ўслых меркаваньне ня значыць, што ўсе беларусы пабеглі так думаць. Гэта ж глупства. Характар беларусаў такі, гэта склалася стагодзьдзямі...

«Талерантнасьць — гэта збольшага міт»

​Даша Каткоўская: Я думаю, што талерантнасьць — гэта збольшага міт, чым рэальнасьць. У грамадзтве вельмі шмат тэмаў, якія замоўчваюцца. На вуліцы біць ня будуць, але вельмі шмат схаванай агрэсіі. Вельмі шмат цкаваньня у інтэрнэце — нават паглядзіце на камэнтары на Радыё Свабода, калі ў артыкуле будзе пра габрэя, пра гомасэксуаліста, некага яшчэ — заўсёды будуць камэнтары, якія будуць казаць, што вы адпрацоўваеце нейкія гранты, нешта яшчэ. І гэтага шмат, гэта ўсё прыхоўваецца, яно выбухае такімі невялічкімі выбухамі... Таму я не магу сказаць, што беларусы дужа талерантныя.

Але мне здаецца, у гэтым пытаньні за апошнія гадоў 10 усё ж такі стала больш талерантнасьці. Прынамсі людзі сталі саромецца напэўна казаць наўпрост абразьлівыя словы. Я думаю, шмат хто ня быў гамафобам, нарэшце даведаўся, што ёсьць вось гэтая мова нянавісьці, і што некаторыя словы, якія дагэтуль магчыма здаваліся нэўтральнымі, абражаюць іншыя групы. Магчыма зараз, калі я трошку здалёк на Беларусь гляджу апошні год, мне здаецца, што нейкія зрухі адбыліся.