Чарговы госьць перадачы «Інтэрвію тыдня» — дэпутат Вярхоўнага Савету Беларусі 12 скліканьня, адзін з былых лідэраў рабочага руху Сяргей Антончык. Ён разважае, якое значэньне ў гісторыі краіны меў рэфэрэндум пра мову 1995 году; адказвае на пытаньне, чаму дэпутаты Вярхоўнага Савету сярэдзіны 90-х не запатрабаваныя ў цяперашнім палітычным жыцьці; тлумачыць, чаму «дармаедзкія» пратэсты заглухлі даволі хутка і ці магчыма праводзіць паралелі з рабочымі страйкамі пачатку 90-х. Зь ім гутарыў Віталь Цыганкоў.
— 14 траўня адзначаецца чарговая гадавіну рэфэрэндуму аб сьцягу, мове і інтэграцыі з Расеяй. Многія лічаць, што менавіта пасьля яго правядзеньня ў Беларусі адбылося згортваньне дэмакратычных працэсаў і краіна пайшла ў іншым кірунку. Нагадаю, што, пратэстуючы супраць правядзеньня рэфэрэндуму, дэпутаты ад апазыцыі БНФ тады аб’явілі галадоўку. Наколькі апраўданым быў такі адчайны палітычны крок?
— На той мамант былі выкарыстаныя ўсе іншыя магчымасьці. Усе нашы звароты да дэпутатаў, пераканаўчыя выступы пра тое, што правядзеньне рэфэрэндуму прывядзе да краху незалежнасьці, да ўсіх тых наступстваў, якія мы і назіралі, — усё гэта ня мела асаблівага ўзьдзеяньня на большасьць дэпутатаў. Таму мы вырашылі зрабіць такі шокавы крок, як галадоўка, — гэта быў і псыхалягічны момант, які адразу даў свой плён. Калі ставілася на галасаваньне пытаньне рэфэрэндуму, яно некалькі разоў было праваленае.
— Але адразу пасьля правалу галасаваньня ў будынак Вярхоўнага Савету былі ўведзены войскі і вас гвалтоўна разагналі з прымяненьнем дубінак, зброі і гэтак далей. На наступны дзень дэпутаты прагаласавалі, як было трэба Лукашэнку. Не было ў вас у выніку расчараваньня?
— Не, вядома. Бо ў выніку нашага кроку былі зьнятыя ўсе маскі з той групоўкі людзей, якая прыйшла да ўлады. Стала зразумела, што прыйшлі да ўлады не прадстаўнікі беларускага народу, а людзі, якія нахабна захапілі ўладу ў краіне, і яны выконваюць чужую волю. Рэфэрэндум, як цяпер ужо зразумела, быў часткай дамовы паміж Лукашэнкам і расейскімі спэцслужбамі. Расея пачала масава падтрымліваць Лукашэнку, а ён у адказ павінен быў разбурыць усе парасткі незалежнасьці, усе атрыбуты і сакральныя сымбалі. Рэфэрэндум быў накіраваны на тое, каб разбурыць маладую краіну, якая толькі станавілася на ногі.
— Але пасьля таго, як Лукашэнка зразумеў, што ў Маскве яму нічога ня сьвеціць, ён, як лічаць многія аналітыкі, павярнуўся да каштоўнасьцяў незалежнасьці, пачаў умацоўваць атрыбуты сувэрэннай дзяржавы. Ці вы заўважылі такі паварот, ці вы яго прызнаяце?
— Я такога «павароту» не прызнаю. Лукашэнка ўмацоўвае не незалежную дзяржаву, ён умацоўвае сваю ўладу. Калі на нейкім этапе гэтыя задачы супадаюць зь незалежнасьцю, то гэтыя два працэсы часова зьліваюцца. У гэтым сэнсе ён бы хацеў кіраваць краінай як прадпрыемствам, якое належыць яму. Я кажу, што ён будуе краіну пад назовам БССР — «Беларуская Савецкая Сацыялістычная Расея». Краіну, зь якой можна лёгка перакінуцца ў расейскую імпэрыю, калі там складуцца нейкія спрыяльныя ўмовы. Калі ўмовы зьменяцца, ён можа адкінуць усю незалежніцкую рыторыку і зноў аб’явіць рэфэрэндум аб аб’яднаньні з Расеяй.
Лукашэнка проста ўмацоўвае сваю ўладу. Пералому ніякага не было. Пералом быў бы, калі б пачалі адкрываць беларускія школы, перасталі б хапаць людзей зь бела-чырвона-белымі сьцягамі, калі б у школе перайшлі да вывучэньня беларускай гісторыі і нацыянальнай спадчыны, нацыянальных каштоўнасьцяў — тады можна было б казаць, што такі пералом адбыўся.
— Дэпутатаў Вярхоўнага Савету 12 скліканьня сёньня не відаць на першых ролях у палітычных партыях, увогуле ў палітыцы. Іхны палітычны досьвед незапатрабаваны ў цяперашніх умовах. Чым бы вы гэта патлумачылі?
— Я б патлумачыў гэта некалькімі прычынамі. Па-першае, мы сваю гістарычную місію выканалі — была пабудаваная незалежная краіна. І гэта была першая задача, зь якой мы ішлі ў Вярхоўны Савет. Па-другое, зьявілася новая палітычная матрыца. Спэцслужбы зрабілі ўсё, каб разбурыць аснову палітычнага супраціву — БНФ. І зьявілася новая матрыца з апазыцыйнымі грантавымі структурамі, і наш досьвед тут менш запатрабаваны.
Цяпер я чытаю праграму «Вольная Беларусь», якую падрыхтаваў Зянон Паьняк разам зь іншымі дэпутатамі Вярхоўнага Савету, і думаю, што гэта вельмі сур’ёзны пасыл, падрыхтоўка будучыні краіны пасьля Лукашэнкі. Мы ўжо не маладыя, каб быць на перадавой, але я думаю, наступіў час, які вымушае нас выходзіць з пэнсійных канікулаў і зноў вяртацца ў палітыку.
— Як вы як былы лідэр рабочага руху ацэньваеце дармаедзкія пратэсты? Ці можна чакаць, што гэтыя пратэсты працягнуцца?
— Так, Беларусь яшчэ чакаюць сацыяльныя ўзрушэньні. Нельга пераходзіць пэўную рысу, якую перайшла ўлада. У мяне няма працы, а зь мяне патрабуюць, каб я за гэта яшчэ і заплаціў. Чаму выступы заглухлі? У першую чаргу таму, што не было нейкай арганізацыі, якая магла б узначаліць гэтыя пратэсты і накіраваць гэтую сацыяльную энэргію ў слушным кірунку. Спробы апазыцыі далучыцца прывялі да таго, што ўлады вымушаная была прымяніць сілу.
Простыя людзі таксама разумеюць, што можна змагацца, але ў рамках магчымага. Пакуль няма мільёнаў людзей на вуліцах. Нават у Гомелі выйшлі 3-5 тысяч, але ж гэта ня шмат. Аднак гэта добры знак, ён паказвае, што грамадзтва не памерла, яно існуе, і як толькі аслабне сілавая кампанэнта, людзі зноў будуць выходзіць.
— Калі вы казалі, што няма арганізацыі, якая магла б узначаліць пратэсты, вы, відаць, прыгадалі тыя ж падзеі пачатку 90-х, калі рабочыя пратэсты ўзначалілі страйкамы, якім людзі давяралі. Але ці магчымы сёньня такі масавы рабочы рух? Ці можна тут праводзіць паралелі? Ужо і пралетарыяту колькасна ня так шмат, і склад ягоны іншы, і інтарэсы ў іх іншыя. Ці зьяўляецца рабочая кляса пэўным каталізатарам пратэсту, ці гэта засталося ў гісторыі?
— Я тут гляджу дастаткова пэсымістычна. Такога рабочага руху, як у пачатку 90-х, цяпер немагчыма — з тых прычынаў, якія вы абазначылі. Трэба казаць пра тое, што цяпер павінен зьявіцца агульны рух, які аб’яднае розных людзей — паводле сацыяльнага статусу, палітычных перакананьняў. Спадзяюся, што праграма «Вольная Беларусь» магла б прывесьці да ўтварэньня структураў такога руху — накшталт БНФ у пачатку 90-х.
Бо пытаньні стаяць тыя ж самыя, краіна пераўтвараецца ў запаведнік савецкай квазісыстэмы, асноўныя правы людзей парушаныя. Таму сацыяльныя ўздымы будуць працягвацца. Але трэба, каб у людзей была праграма будучай Беларусі, якая магла б іх аб’ядноўваць.