«Вечнасьць ня мае пачатку, ня мае канца…»

​Алена Ніякоўская, «Там, дзе буяла жыта»; Полацак, Выдавецкая ініцыятыва «Полацкае ляда», 2016.

«Чаму ня пішаце вершаў? Пішыце ды высылайце. Трэба ж, урэшце. І потым: мы ж умову заключылі. Першыя ж беларускія вершы будзем друкаваць, а там і кніга, а там і ў саюз».

Як вы думаеце, каму гэта пісаў Уладзімер Караткевіч у студзені далёкага 1966 году?

А пісаў ён гэта маладой выкладчыцы Полацкага гандлёва-каапэратыўнага тэхнікуму Алене Ніякоўскай. У каталёгу Беларускага дзяржаўнага архіву-музэю літаратуры і мастацтва побач з пэрсаналіяй А. Ніякоўскай пазначана: «Пачынаючая паэтэса». Мабыць, тыя каталёжныя карткі рабіліся таксама даўно — яшчэ тады, калі ніхто ня ведаў, у чым жа найбольш плённа праявіць сябе гэтая асоба.

Творчая біяграфія Алены Ніякоўскай склалася зусім ня так, як меркаваў клясык. Уступіла яна не ў Саюз пісьменьнікаў, а ў альтэрнатыўнае яму Таварыства Вольных Літаратараў, і адбылося гэта ўжо ў 1990-х. Першая ж кніга А. Ніякоўскай «Там, дзе буяла жыта» выйшла толькі летась — роўна праз паўстагодзьдзя пасьля таго Караткевічавага ліста. Пачынаецца яна сапраўды зь вершаў — элегічных, настальгічных роздумаў пра імгненьне і вечнасьць, пра хуткаплыннасьць зямнога жыцьця, напрыклад, вось такіх:

Уздымаецца й падае неба,
Голкамі ў вочы — зоркі…
А сэрца ірвецца з рэбраў,
А вусны — сухія й горкія.

А дыхаць балюча й цяжка,
І недзе ж — канец трываньня…
Няўжо там толькі бязважкасьць?
Няўжо ня будзе вяртаньня?

(«На арэлях»)

Вершы дапаўняюцца перакладамі з польскіх паэтаў Баляслава Лесьмяна, Ежы Лібэрта, Ежы Фіцоўскага, а далей асобным разьдзелам зьмешчаны пераклады з мастацкай прозы: двух польскіх пісьменьнікаў Станіслава Пшыбышэўскага і Стэфана Грабіньскага ды швайцарскага — Готфрыда Кэлера. І можна зразумець, чаму перакладчыцу зацікавілі менавіта гэтыя аўтары і творы. «Confiteor» С. Пшыбышэўскага — праграмны эстэтычны маніфэст пісьменьніка, які займае годнае месца ў літаратурных хрэстаматыях, паводле вызначэньня А. Ніякоўскай — «клясыка авангарду». Навэлі С. Грабіньскага і Г. Кэлера таксама маюць прыкметны інтэлектуальны складнік, утрымліваюць у сабе водгульле літаратурна-філязофскіх дыскусій, спробы разабрацца ў прыродзе чалавека, яго складанага пачуцьцёвага сьвету.

Найбуйнейшай па аб’ёме часткай у кнізе стала «Культуралёгія і літаратуразнаўства: артыкулы, прадмовы, рэцэнзіі» — тое, па чым ведае Алену Ніякоўскую пакаленьне інтэлектуалаў 1990-х гг., удзельнікаў літаратурных канфэрэнцый, чытачоў літаратурна-філязофскага сшытку «ЗНО» ў газэце «Культура», часопісаў «Крыніца», «Калосьсе», «ARCHE»…

З 1974 г. працоўны шлях Алены Ніякоўскай быў зьвязаны з Полацкім дзяржаўным унівэрсытэтам, у якім яна выкладала проста неверагодную колькасьць прадметаў: нямецкую, ангельскую, польскую, беларускую мовы, этыку, эстэтыку, рэлігіязнаўства, філязофію, пэдагогіку, псыхалёгію, гісторыю культуры… Аднак як навукоўца яна сьцьвердзіла сябе пераважна ў дзьвюх галінах: літаратуразнаўстве і філязофіі. Вышэйшая філялягічная адукацыя і навуковая ступень кандыдата філязофскіх навук шмат у чым абумовілі той мэтад аналізу літаратурна-мастацкага твору, які абрала дасьледчыца.

Аўтарка кнігі «Там, дзе буяла жыта», разглядае літаратуру і мастацтва як адну з формаў існаваньня філязофскай думкі. Пішучы пра мастацтва, яна імкнецца вылучыць у ім філязофскі элемэнт, хоць і сама пагаджаецца, што гэта нялёгка. Таму нават не выглядае дзіўным, калі аўтарка праводзіць паралель паміж радкамі «Калісь глядзеў на сонца я, / Мне сонца асьляпіла вочы…» Максіма Багдановіча і напісаным нашмат пазьней «Сонца навучыла мяне, што гісторыя — гэта ня ўсё…» Альбэра Камю. Багдановіч, мабыць, болей чым хто іншы зь беларусаў таго часу быў адкрыты для сусьветнай культуры, як і для Сусьвету ўвогуле. Шмат што — зазначае А. Ніякоўская — яднала яго з расейскімі акмэістамі. Толькі «паэтычным краем», пачуцьцёвай прасторай для яго была ня Афрыка (як у М. Гумілёва), не антычны сьвет (як у М. Кузміна) і нават не «таямнічы сьвет закаханай душы» (як у Г. Ахматавай), а родная, але збольшага далёкая (калі прыгадаць біяграфію паэта) Беларусь зь яе не зьнявечанай «клясычным выхаваньнем» мовай, якая ў часы М. Багдановіча ўспрымалася таксама як «новы, сьвежы, нечаканы сродак выяўленьня». І менавіта праз нацыянальную «аўру» творчасьці М. Багдановіч выходзіць на прасьцяг трансцэндэнтна-касьмічнага. Параўноўвае А. Ніякоўская паэзію М. Багдановіча з творчасьцю сучасьнікаў-мадэрністаў — Баляслава Лесьмяна, Леапольда Стафа, Лесі Украінкі. З апошняй, напрыклад, беларускага паэта аб’ядноўвалі ўнівэрсалізм, «касьмічнасьць» мысьленьня, «уменьне і здольнасьць мысьліць найбольш агульнымі мастацка-філязофскімі вобразамі».

«Расійска-крыўскі слоўнік» Вацлава Ластоўскага цікавіць дасьледчыцу з гледзішча нацыянальнай ідэі як структурнага элемэнту сьветапогляду. «Слоўнік — гэта суцэльны твор, цікавы, дынамічны, арганізаваны вакол адзінай ідэі — нацыянальнай», — піша А. Ніякоўская. Менавіта таму кніга В. Ластоўскага і не адпавядае аніводнаму з традыцыйных тыпаў слоўніка, а зьвяртаецца ў ёй складальнік «да сьвядомасьці беларуса, што гаворыць і часам нават думае па-руску». Гэта дало падставу разглядаць слоўнік як мастацкі твор — і, мабыць, такі падыход да гэтай кнігі А. Ніякоўская прадэманстравала першай (адпаведны артыкул быў упершыню апублікаваны ў 1995 годзе).

Што ж, паводле дасьледчыцы, вядомы слоўнік мае ад мастацкага твору? Найперш — аўтарскае бачаньне сьвету, а таксама дыялягічнасьць: аўтар вядзе з чытачом размову, імкнецца пераканаць яго, як бы заклікае выцягнуць з памяці забытыя пласты народнай лексыкі ці нават спосабы яе ўтварэньня. У слоўніку В. Ластоўскага А. Ніякоўская вылучае тэму, ідэю, сюжэт, кампазыцыю і… як бы дзіўна гэта ні гучала — дзейных асобаў. Апошнія — гэта нэалягізмы Ластоўскага, «створаныя яго фантазіяй, але згодна з законамі разьвіцьця мовы». А таму, давёўшы ўсю «мастацкасьць слоўніка», дасьледчыца робіць досыць катэгарычную выснову: «Прыстасоўваць такі шэдэўр літаратуры да вузкіх практычных патрэбаў (напрыклад, для перакладу) — гэта тое самае, што на шляхетным заводным кані вазіць ваду і дровы».

Сьвежыя і часам даволі нечаканыя высновы робіць А. Ніякоўская падчас супастаўляльнага аналізу яшчэ двух прэцэдэнтных для нашай літаратуры тэкстаў: паэмаў «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча і «Новая зямля» Якуба Коласа. Літаратуразнаўца прыходзіць да высновы, што творы маюць паміж сабою шмат агульнага. Найперш гэта адчуваньне «духу часу», сэнсу рэчаіснасьці. У абедзьвюх паэмах Літва-Беларусь адлюстравана ў пошуках сябе, а яе людзі — свайго ўласнага аблічча — на розных этапах гісторыі. Паэмы аб’ядноўвае супольная духоўнасьць, скразныя архэтыпічныя вобразы. І вынікае, што «Новая зямля» па-свойму працягвае мэнтальны строй «Пана Тадэвуша».

«У крызысных гістарычных сытуацыях адбываецца несьвядомае ажыўленьне архэтыпічнага вобразу», — сьцьвярджае Алена Ніякоўская. Яе імкненьне прааналізаваць мастацкі тэкст праз прызму архэтыпаў і ўвогуле праяваў містычнага самаспазнаньня дазваляе ўбачыць у хрэстаматыйных тэкстах тое, чаго чытач без адпаведнага культуралягічнага багажу і ня ўгледзіць. Так, Міхал у «Новай зямлі» зьбіраецца забіць ня проста Ваўка, а «зьнішчыць зародак самога сябе як асобы ў той момант, калі Воўк змог бы яго вывесьці з Роду, не разарваўшы сувязі з Родам». Далей — болей: «Часам здаецца, што гэта сам Якуб Колас разам зь Міхалам ператвараецца ў мудрага Ваўка — старажытны сымбаль Роду, каб паказаць (і зразумець!) Лёс, Зямлю, Ваду, Агонь, Дарогу-Шлях, Жыцьцё і Сьмерць».

Лінія дасьледаваньня архэтыпаў, грунтаваная шмат у чым на традыцыйных народных уяўленьнях пра сьвет, працягваецца ў артыкулах «„Зь Лесу — да Лёсу“: Тэма асабовага станаўленьня чалавека-беларуса ў аповесьці Якуба Коласа „Дрыгва“», «Бяздомны герой: да галоўных ідэяў трылёгіі Якуба Коласа „На ростанях“», «Шукайма Айчыны!: Пачуцьцёва-вобразнае аднаўленьне гістарычнага мінулага ў творчасьці Уладзімера Караткевіча».

Аналізуе Алена Ніякоўская ня толькі клясыку і, дадамо, ня толькі літаратуру. У полі яе зроку — кнігі сучасных полацкіх аўтараў Вінцэся Мудрова і Алеся Аркуша, літаратурны Полацак 1960-х гг., а таксама «вясёленькая навука авангарду» і творчасьць мастачкі Тацяны Козік. Але якую б тэму ні закранала дасьледчыца — паўсюль адчуваецца імкненьне схапіць нітку сувязі з глыбіннымі асновамі мастацтва, творчага акту ўвогуле, знайсьці праекцыю ў шырэйшыя і глыбейшыя кантэксты. Гэта адбіваецца ўжо на самой стылістыцы артыкулаў — свае філязофскія разважаньні Алена Ніякоўская выкладвае ёміста і афарыстычна, як быццам бы адчуваючы асалоду ад самога працэсу мысьленьня і стараючыся перадаць гэтае адчуваньне чытачу: «Вечнасьць ня мае пачатку, ня мае канца, усе яе моманты — раўнаважныя. Гэта нават ня моманты, а працягласьць, трываньне імгненьня. Усё ў цяперашнім часе, у сфэры несьвядомага самаадчуваньня. Чалавек ня здольны прыдаць гэтаму сьвету больш дакладную форму. Але той, хто здолеў сюды ўвайсьці, адчувае бязьмежнасьць сябе і свайго жыцьця…»

Кожную асобную літаратурна-мастацкую зьяву А. Ніякоўская спрабуе ўпісаць у больш унівэрсальны агульнакультурны кантэкст. Так, напрыклад, у артыкуле «У пошуках нястрачанага часу: Пра раман Алеся Аркуша „Палімпсэст“» непасрэднаму разгляду кнігі папярэднічаюць развагі пра тыпы рамантызму ў літаратуразнаўстве (прэрамантызм, уласна рамантызм, нэарамантызм, мадэрнізм, урэшце — пострамантызм), пра прычыны звароту паэтаў да прозы, а празаікаў да паэзіі. І толькі потым, пасьля таго, як расстаўлены агульнаэстэтычныя акцэнты, А. Ніякоўская пераходзіць уласна да зьместу рамана: аналізуе прынцыпы разгортваньня аповеду, фармаваньне сьветапогляду галоўнага героя, яго ўзаемаадносіны з навакольным сьветам. Разглядаючы вершы А. Аркуша, што ўвайшлі ў кнігу «Песьні ля Замкавай гары», А. Ніякоўская адштурхоўваецца ад яго колішняга праграмнага эсэ «Саломінка пострамантызму», каб паставіць экзыстэнцыйна важныя для літаратуры пытаньні (кшталту «Як уратаваць паэта й паэзію ў сацыяльна-культурнай эклектыцы?») і пашукаць адказы на іх у разгляданай кнізе, адначасова вызначыўшы яе асноўныя ідэі й матывы.

Што ж яшчэ яднае самыя розныя творы ў асьвятленьні Алены Ніякоўскай? Першы адказ, які напрошваецца сам сабою — беларуская нацыянальная ідэя. Чытаючы кнігу, пераконваесься, што гэта — адно са стрыжнявых апірышчаў нашай літаратуры, можна сказаць, адзін з трох кітоў, на якіх яна трымаецца. А што ж уяўляюць зь сябе астатнія два? Думаю, пра гэта скажуць (калі не сказалі) іншыя дасьледчыкі.

«Там, дзе буяла жыта» — першая кніга Алены Ніякоўскай. Але гэта ня кніга-дэбют. Гэта кніга-вынік. Вынік больш як паўвекавога творчага шляху паэткі, перакладчыцы, літаратуразнаўцы, філёзафа, гісторыка культуры…