Ці выйграла ўлада ў выніку брутальнага здушэньня масавай акцыі ў Дзень Волі? Наколькі абвастрылася праблема лідэрства ў беларускай апазыцыі? Які альгарытм дзеяньняў прыхільнікаў пераменаў можа быць найбольш пасьпяховым?
Гэтыя і іншыя тэмы ў Праскім акцэнце абмяркоўваюць: мэтадоляг і філёзаф Уладзімер Мацкевіч і палітык, лідэр кампаніі «Гавары праўду» Андрэй Дзьмітрыеў. Вядзе перадачу Сяргей Навумчык
Навумчык: Цяпер, калі вулічная актыўнасьць спала (ва ўсякім разе, на гэты момант), ёсьць сэнс прааналізаваць здабыткі і страты тых палітычных арганізацый, якія ўдзельнічалі ў масавых акцыях. І шырэй — здабыткі і страты грамадзтва.
Спачатку — пэйзаж перад бітвай.
Да Дня Волі — гадавіны абвяшчэньня незалежнасьці БНР — апазыцыя Беларусі падышла, маючы пэўныя здабыткі, якія яна ня мела апошнія гады — магчыма, нават больш чым дзесяць гадоў. Я маю на ўвазе найперш тое, што ўпершыню палітычную актыўнасьць выявіла тая частка грамадзкасьці, якая раней ня ўдзельнічала ў актыўнай палітыцы. Ну, калі не лічыць традыцыйнага паходу на выбарчыя ўчасткі раз на пяць гадоў. І выявілася гэтая актыўнасьць у тым, што доўгі час апанэнтам Лукашэнкі наладзіць не ўдавалася — у масавых акцыях. Прычым ня толькі ў сталіцы, але і ў рэгіёнах.
Традыцыйная акцыя апазыцыі — Дзень Волі — была анансаваная як апагей, у некаторых незалежных СМІ — напрыклад, на Хартыі-97 — яна нават называлася «рэвалюцыяй», ва ўсялякім разе, так вынікала з загалоўкаў.
Мікола Статкевіч заявіў, што мае плян і бярэ на сябе адказнасьць за акцыю — прычым на нейкім этапе ў яго выявіліся разыходжаньні з аргкамітэтам што да маршруту акцыі.
Партыя БНФ, рух «За Свабоду» і іншыя заявілі, што маршрут будзе ранейшы. Тым часам як лідэр КХП-БНФ Зянон Пазьняк заклікаў уважліва ставіцца да магчымых правакацый у час акцыі, а што да пэрспэктывы — сказаў, што беларускае грамадзтва павінна самаарганізоўвацца. Ён заклікаў ствараць суполкі працоўных людзей руху «За вольную Беларусь» па месцы жыхарства і працы.
Дзень 25 сакавіка адзначыўся маштабам затрыманьняў, а пазьней і судоў на «суткі», якія Беларусь ня ведала з 2010 году.
І рэпрэсіі ў дачыненьні да актывістаў — ня толькі палітычных партый, але і грамадзянскай супольнасьці — не спыняюцца. Прычым яны перакінуліся і на незалежных журналістаў.
Вось толькі што прачытаў у фэйсбуку, пост адной дэмакратычна, нацыянальна арыентаванай жанчыны: «Беларускае грамадзтва павінна самаарганізоўвацца. У Беларусi змрочна, дэпрэсіўна i нiчога ня хочацца рабiць. Быццам з 2010-2011 не мiнула столькi гадоу».
Давайце паспрабуем разабрацца: хто выйграў і хто прайграў? Спачатку ці сапраўды — выйграла ўлада?
Мацкевіч: Думаю, што тактычную перамогу ўлада атрымала. Атрымала ў тым, што яна здолела дасягнуць галоўнай мэты на гэты пэрыяд часу. А галоўная мэта вось у чым. Сёньня самае небясьпечнае для ўлады —
Сёньня самае небясьпечнае для ўлады — спалучэньне масавага стыхійнага сацыяльнага пратэсту з палітычнымі патрабаваньнямі.
спалучэньне масавага стыхійнага сацыяльнага пратэсту з палітычнымі патрабаваньнямі. Чаго дамагалася ўлада? Разарваць сувязь паміж палітычнымі патрабаваньнямі і сацыяльным пратэстам. Яна гэтага дамаглася. І дамаглася нават дыскрэдытацыі пэўнай часткі лідэраў, у вачах вось гэтай апалітычнай часткай грамадзтва, якая абураная дзеяньнямі ўлады, але ня верыць і не прымае сёньняшніх лідэраў апазыцыі, і яны сёньня ўпэўніліся, што гэтым лідэрам верыць немагчыма. Магчымасьці апазыцыі праз гэта паменшыліся, што і трэба ўладзе. Гэта першы аспэкт. А другі аспэкт — улада здолела стварыць «карцінку» для людзей недасьведчаных, якія не зь Беларусі, на Захад, што яе дзеяньні часткай заходніх палітыкаў разглядаюцца як правамерныя. То бок, улада нібыта прадухіліла тэрарыстычныя дзеяньні і так далей.
Навумчык: Уладзімер, вось тут з Вамі можна паспрачацца адносна, як Вы выказаліся, «карцінкі на Захад». Мы бачым заявы пэўнай колькасьці заходніх палітыкаў, якія хаця і ня ў поўнай ступені адпавядаюць спадзяваньнямі тых у Беларусі, хто хацеў бы бачыць жорсткую рэакцыю Захаду, хацелі б санкцыяў ці поўнага спыненьня адносінаў з афіцыйным Менскам — але ўсё ж можна меркаваць, што на Захадзе ўбачылі даволі брутальны разгон акцыі 25 сакавіка.
Мацкевіч: Сяргей, давайце я тут трохі патлумачу. Ведаеце, Лукашэнка і ягоныя ідэолягі нават ня мелі ілюзіяў, што яны створаць гэтую «карцінку» для ўсіх. Ім галоўнае — каб не было адзінага стаўленьня з боку Захаду. І пакуль працягваюцца спрэчкі — Захад ня здольны ўзгадніць дзеяньні. Галоўнае, каб спрэчкі працягваліся, адно меркаваньне, супрацьлеглае меркаваньне — і гэта цалкам задавальняе Лукашэнку.
Навумчык: Вы маеце на ўвазе, што ён дзейнічае паводле мадэлі Пуціна ў дачыненьні да Захаду — «падзяляй і ўладар»?
Мацкевіч: Так.
Навумчык: Пакуль яны спрачаюцца, і Лукашэнка, і Пуцін могуць пачувацца спакойна.
Дзьмітрыеў: Мне падаецца, што цяпер увогуле казаць у тэрмінах «выйграў-прайграў» нельга. Можна толькі казаць, ці здолелі спыніць гэтую хвалю пратэстаў. Мы гэтага пакуль што ня можам пабачыць, пабачым 1 траўня, калі будзе акцыя, цалкам зьвязаная з сацыяльнай тэматыкай. Пабачым, ці людзі выйдуць на яе.
Можна сказаць, што ўлада і гвалтам, і прапагандай пэўных мэтаў дабілася. Але варта зазначыць, што мы бачым, як расьце прорва паміж грамадзтвам і ўладай, і як улада ня чуе грамадзтва. І ўсе тыя мэханізмы, якія былі створаныя, нібыта каб чуць грамадзтва (маю на ўвазе і БРСМ, і ідэалягічную вэртыкаль) — цалкам не працуюць. Яны выпускаюць ідэалягічны прадукт, які грамадзтва не гатовае чуць. Я нагадаю, што захады былі вельмі розныя, была і вялікая гутарка з Лукашэнкам, якая доўжылася сем гадзінаў, а з выніку — пшык. Людзей гэта толькі злуе. А Лукашэнка працягвае казаць пра заробак у 500 даляраў, і гэта зноў людзей злуе.
Мы ізноў убачылі няздольнасьць сёньняшняй улады і вэртыкалі да таго, каб пачуць людзей.
Мы бачылі, як мясцовыя ўлады выходзілі да людзей, спрабуючы нейкім чынам працаваць з пратэстоўцамі, але ўсё, што яны казалі, яшчэ больш злавала людзей. Насамрэч, мы ізноў убачылі няздольнасьць сёньняшняй улады і вэртыкалі да таго, каб пачуць людзей. І мы ўбачылі, зь іншага боку, грамадзтва, якое выйшла і якое патрабуе да сябе павагі. Бо працэс быў ня толькі сацыяльны — многія былі абураныя, што іх абазвалі «дармаедамі», гэта закранула іх годнасьць.
Мне падаецца, што ў гэтым сэнсе нават тактычнай перамогі няма, бо перамогай зьяўляецца тое, калі людзі займаюць пазыцыю. Калі б людзі сказалі: «Ну, усё ж Лукашэнка мае рацыю, цяжкі час, трэба згуртавацца вакол дзяржавы, дапамагаць» — вось гэта была б перамога. Але не, гэтага мы ня бачым. Наадварот, грамадзтва ў сваіх адносінах да таго, што робіць улада, што робяць чыноўнікі — радыкалізуецца. Рэпрэсіі, магчыма, зьбілі хвалю вулічных пратэстаў, але дакладна нічога ня здолелі нічога зрабіць зь меркаваньнямі людзей.
Навумчык: А ці Вы пагаджаецеся са сказаным Уладзімерам Мацкевічам наконт таго, што ўладзе было важна падзяліць палітычныя лёзунгі і сацыяльны пратэст? І што ў сьвядомасьці пэўнай часткі адбылася дыскрэдытацыя некаторых лідэраў апазыцыі пасьля 25 сакавіка?
Дзьмітрыеў: Я лічу, што падзяліць лёзунгі ўладзе не ўдалося, бо насамрэч сёньня ўсе гэтыя сацыяльныя, эканамічныя лёзунгі — яны зьяўляюцца палітычнымі. Таму што ўлада ня мае палітычнай волі на тое, каб рабіць рэформы, ствараць працоўныя месцы, каб была рэальная сацыяльная бясьпека. І таму, што б ні казала ўлада, пасьля лёзунгу «Дайце нам працу!» будзе лёзунг пра чыноўнікаў, якія самі жыруюць, а людзі галадаюць. І гэта ўсё роўна перарастае ў палітыку незалежна ад таго, ёсьць там палітыкі ці няма.
Адбылася пэўная дыскрэдытацыя лідэраў апазыцыі.
Што тычыцца другога пытаньня — часткова пагаджуся, што адбылася пэўная дыскрэдытацыя лідэраў апазыцыі. Але мне падаецца, што гэта не празь дзеяньні ўлады, а найперш праз паводзіны саміх лідэраў. Улада проста гэтым карыстаецца. Тое, што мы бачылі — высокія словы пра адказнасьць, а потым адсутнасьць гэтай адказнасьці — вось гэта найперш бʼе па апазыцыі. Людзі ж на самой справе ня шмат і чакаюць ад апазыцыі. Яны ўдзячныя, калі на пратэстах зьяўляецца нехта, хто арганізуе. Але калі зьяўляецца чалавек і кажа: Я ведаю, што рабіць, давайце рабіць! — дык тады ўжо ён павінен разумець, што ён зьяўляецца для людзей вось гэтым тварам палітычнай апазыцыі.
Навумчык: Уладзімер, Вы пісалі пра адказнасьць лідэраў. Перад 25-ым адказнасьць на сябе ўзяў Мікола Статкевіч. Як вядома, ён ня здолеў патрапіць на акцыю — яго пратрымалі ў СІЗА КДБ. Як вы ацэньваеце альгарытм дзеяньня ў Статкевіча да акцыі — і пасьля?
Мацкевіч: Ведаеце, калі нехта кажа, што народ бачыць у ім лідэра, гэта хутчэй за ўсё (і амаль заўсёды) спроба выдаць жаданае за сапраўднае. У гэтым сэнсе ня думаю, што сёньня Статкевіч, які ня мае партыі, структураў, хаўрусу нейкага і гэтак далей, сапраўды зьяўляецца гэтым лідэрам. І я найменш бы засяроджваўся на фігуры самога Статкевіча, бо ў ім проста найбольш яскрава праяўляецца ўвогуле пазыцыя. Вось глядзіце: калі людзі выйшлі на пратэсты, калі гэта абурэньне сапраўды грамадзкае, іх ніхто не падбухторваў, ніхто не выводзіў на вуліцы. Можа быць, роля палітычных структураў была толькі ў тым, каб
Дык ня трэба, калі людзі выходзяць самі, лезьці наперад, каб «узначаліць пратэст».
каардынаваць — прызначыць месца, час, зрабіць абвесткі. Людзі выходзілі самі. Дык ня трэба, калі людзі выходзяць самі, лезьці наперад і, як гэта папулярна ў нашых лідэраў, «узначаліць пратэст». Вось трэба даць пратэстам спачатку набыць пэўную моц, а потым ужо даць пратэстам палітычную афарбоўку. Глядзіце: Статкевіч хацеў «узначаліць» пратэсты, якія паўсталі без яго. А якія падставы для такога ўзначальваньня? Ну і потым, адказнасьць. Сапраўды, ведаеце...
Навумчык: Уладзімер, я усё ж хачу заўважыць, што Мікола Статкевіч якраз заклікаў да акцыяў супраць дэкрэту аб дармаедах, таму нельга сказаць, што акцыі паўсталі безь яго..
Мацкевіч: Ну давайце мы ставіцца нармальна да гэтых заклікаў. Хто б адгукнуўся, калі б не было першаснага масавага памкненьня? Людзі пачалі абурацца яшчэ ў сьнежні. У студзені людзі ўжо пачалі намагацца выйсьці на вуліцы. У лютым яны пайшлі на вуліцы. У сакавіку хваля была яшчэ большая, але недастатковая для таго, каб людзі ўжо зьвярталіся менавіта да палітычных ідэяў і разумець, што гэта ня проста недарэчнасьць улады, яе памылка, а што гэта прыроды ўлады тычыцца. І вось заклікі — ці слухаюць гэта людзі? Ведаеце, мне казалі: «Мы ідзем не за Статкевічам, мы ідзем за голасам свайго сумленьня». Яны не зьвярталі ўвагі на гэтыя заклікі. Ад таго, што ты скажаш у інтэрвію «Я заклікаю!» — гэта ня значыць, што заклік атрымаўся. Людзі ішлі не таму, што іх клікаў Статкевіч.
Навумчык: Як мэтадоляг — што б Вы параілі ў такой сытуацыі?
Мацкевіч: Я вам скажу амаль словамі з фільму пра Чапаева. Дзе, у які момант, павінен быць правадыр? Не заўсёды правадыр павінен лезьці наперад. І не заўсёды лідэр павінен нешта ўзначальваць. Час ад часу ён павінен быць дарадцам, трохі адысьці ў цень. Калі ў Статкевіча ці кагосьці яшчэ сапраўды ёсьць досьвед, ёсьць пэўныя тэхнічныя навыкі, тэхнічныя сродкі — дапамажыце тым, хто сёньня на пярэднім пляне. А ня лезьце ўзначальваць адразу! Вось я б на гэтым месцы быў бы дарадцам (ну і што-нішто я адпаведна магчымасьцям сапраўды
Не заўсёды правадыр павінен лезьці наперад.
рабіў), быў бы дарадцам тых, хто сёньня ў першых шэрагах гэтых пратэстаў. Не абавязкова сьвяціцца ў гэтым. Трэба спрыяць сваімі магчымасьцямі, сваёй папулярнасьцю, дапамагаць тым, хто гэта робіць, а не высоўвацца на першы плян.
Потым, калі б была хоць невялікая перамога, нейкія пазытыўныя зрухі з гэтых пратэстаў, — потым з тымі, хто сёньня гэта рабіў, ужо больш дасьведчаныя, кемлівыя лідэры павінны былі б плянаваць далейшыя дзеяньні. А так — карыстацца кожнай нейкай хвіліначкай, каб выйсьці наперад, атрымаць свае 15 хвілінаў славы, — гэта недальнабачная палітыка. Гэта — мітусьня. Гэта нават не тактычныя дзеяньні, а патрэбныя — стратэгічныя.
Што, Статкевіч ня ведаў, што яго могуць арыштаваць? Што ён, ня бачыў, як арыштоўваюць іншых? Нават калі ён ня меў магчымасьці сапраўды «залегчы на дно», дык хоць бы мог зрабіць з гэтага, я ня ведаю, тую самую «карцінку», са сьведкамі, каб ягонае затрыманьне стрымілі ў прамым этэры. А так — пра тое, што адбылося са Статкевічам, мы ведаем са словаў самога Статкевіча. Няўжо нехта зь лідэраў думае, што ўлада дазволіць ім лідзіраваць, не замінаючы ім? І рыхтавацца трэба, аналізуючы, а што можа зрабіць улада? Тым больш, калі вы нешта задумалі і абвясьцілі пра гэта ўголас — улада ведае, што вы будзеце рабіць. А што будзе рабіць супраць вас улада? І вось на такую «двуххадоўку» Статкевіч апынуўся няздатным. Тады — які ён лідэр?
Дзьмітрыеў: Сапраўды, рух «Гавары праўду» працаваў у іншым альгарытме, мы кажам, што ўвогуле ў сёньняшняй сытуацыі ў Беларусі і ў тым балянсе сілаў паміж уладай і грамадзтвам, які ёсьць — тым больш, паміж апазыцыяй і ўладай — увогуле фраза «Я бяру за ўсё адказнасьць!» — яна безадказная. Як і фраза «У мяне ёсьць плян». Звычайна, ну давайце будзем шчырымі, такі плян бывае лінейны: мы пойдзем з кропкі А ў кропку Б. Сёньня варта разумець некалькі рэчаў.
Тое, што мы сёньня бачым у Беларусі, не зьяўляецца рэвалюцыйнай сытуацыяй
Першае. Тое, што мы сёньня бачым у Беларусі, не зьяўляецца рэвалюцыйнай сытуацыяй, гэта ўсяго толькі грамадзтва, якое вельмі незадаволенае сацыяльна-эканамічным станам і хоча, каб яго пачулі. І таму вельмі важна палітычнай апазыцыі падыходзіць да гэтага асьцярожна і, калі хочаце — прагматычна. І не «паліць» усё адразу, каб сказаць — «Мы тут ёсьць». Наадварот. Вось сказаў Лукашэнка нешта кшталту, што прыпыніць дэкрэт — значыць, заявіць, што гэта мы дамагліся гэтага посьпеху, усе разам, усёй грамадой. Паказаць людзям, што яны сапраўды здольныя нечага дамагчыся. Паставіць пэўную коску, а ня бегчы — «А вось давайце мы яшчэ крыху паднацісьнем, і рэжым падзе!». Калі так кожны раз, калі ідзе зусім маленькая саступка рэжым, і тут пачынаецца — «Трэба паднаціснуць, і зараз усё разваліцца» — у выніку ўсе ідуць ва-банк, у выніку ўсе аказваюцца банкрутамі, акрамя, безумоўна, улады — вось гэта вельмі шкодзіць.
Таму «Гавары праўду» сёньня кажа: давайце паступова і пасьлядоўна будзем працаваць з грамадзтвам, нарошчваючы грамадзкі ціск і грамадзкую сілу. Гэта не вырашаецца адным днём ці адной акцыяй. І безумоўна, тыя пратэсты, якія адбыліся, яны могуць вельмі дапамагчы, бо мы бачылі людзей, гатовых да грамадзянскай актыўнасьці, а можа, я думаю, і да палітычнай, і гэта якраз тая глеба, на якой сёньня варта працаваць палітычным арганізацыям. Каб гэтыя людзі рабіліся часткай розных рухаў, каб яны сапраўды атрымоўвалі новыя веды, новыя інструмэнты таго, як яны сёньня могуць рознымі шляхамі, ня толькі вулічнымі пратэстамі (на якія, безумоўна, грамадзтва мае права) ціснуць на ўладу. І гэта ня справа аднаго бою — гэта такі бой, які будзе доўжыцца вельмі-вельмі доўга. Важна зьмяніць балянс сілаў. Бо мы сёньня бачылі, што арганізацыйна, фінансава, рэпрэсіўна, тэхнічна ўлады, безумоўна, сёньня мае больш сілаў, чым грамадзтва. Таму «Гавары праўду» бачыць сытуацыю ў разьвіцьці, і лічыць, што нам самім трэба быць больш адказнымі. І разумець, што мы адказваем за людзей. Калі, напрыклад, мы кудысьці іх клічым, дык трэба ім казаць пра бясьпеку (і мы спрабавалі гэта рабіць перад акцыяй 25-га).
І безумоўна, павінен быць плян «В». А ў чым павінен быць плян «В»? Гэта — самакаардынацыя. Ужо ёсьць цудоўны прыклад людзей, якія зьбіраюць дапамогу тым, хто рэпрэсаваны. Гэта тое, што павінны рабіць лідэры (і агульнанацыянальныя, і рэгіянальныя) — гэта дапамагаць грамадзтву атрымліваць навыкі гэтай самаарганізацыі, каб людзі е баяліся самаарганізоўвацца, каб яны разумелі, як гэта рабіць. І адстойвалі свае правы па самых розных пытаньнях, бо ўсё гэта насамрэч б’е ў адну кропку. Гэта кропка — зьмена ўлады, зьмена паводзінаў улады. Гэта — адстойваньне інтарэсаў людзей, а мне падаецца, што гэта і ёсьць мэта для любога палітыка.
Навумчык: Уладзімер, сярод магчымых крокаў апазыцыі Вы прыгадалі адну рэч, якая мне нагадала пачатак 80-ых у Польшчы. Тады, як мы прамятаем, быў лідэр «Салідарнасьці» Лех Валэнса, але вакол яго былі інтэлектуалы — не на першых ролях — такія як Курань, як Міхнік, як Рамашэўскі. Яны ў інтэлектуальным сэнсе безумоўна былі вышэйшыя за Валэнсу, але ніхто зь іх сапраўды не прэтэндаваў на лідэрства, на першую ролю. А «Салідарнасьць», увогуле рабочы рух мелі моцную інтэлектуальную падтрымку, і скончылася гэта перамогай.
Мацкевіч: Як толькі чалавек засьвеціцца, адразу на яго паказваюць — «Вось будучы прэзыдэнт!», і ён сам пачынае пра сябе думаць як пра будучага прэзыдэнта, і гэтак далей. І вось у гэтым сэнсе сапраўдны лідэр — ён яшчэ і сьціплы лідэр, бо трэба разумець, што нам патрэбная агульная перамога. Гэта ня справа Статкевіча, Лябедзькі ці кагосьці яшчэ, гэта — агульная наша справа. І галоўнай сілай ва ўсіх палітычных дзеяньнях зьяўляюцца нават не палітычныя партыі, як штабы, як кіраўніцтва, а — грамадзтва. І да таго часу, пакуль нашы палітыкі не зразумеюць, што гэта галоўная сіла, і толькі зь яе дапамогай можна дасягнуць палітычных вынікаў, — да гэтага часу мы будзем мець, ну, скажам, выскачак у палітыцы.
Я не люблю Дзьмітрыева.
Вось я б яшчэ сказаў так. Ведаеце, тыя, хто сочыць за палемікай у СМІ, за аналітычнымі матэрыяламі — яны ведаюць, як я стаўлюся да Дзьмітрыева. Я не люблю Дзьмітрыева. Але ж на сёньняшні момант прагматычна я вымушаны прызнаць, што дзеяньні «Гавары праўду» найбольш блізкія да той стратэгіі, ды тых доўгатэрміновых плянаў, якія я распавядаў усім палітыкам. І на сёньняшні дзень сапраўды, палітыкі — не галоўная дзеючая сіла. Гэта як у былых войнах была пяхота, была коньніца, яшчэ хтосьці. Сёньня — ня справа коньніцы, ня справа прарыўных нейкіх палітычных дзеяньняў, сёньня галоўная сіла супраціву — гэта грамадзтва. Хіба нашых палітычных лідэраў у тым, што яны амаль як Лукашэнка — аднолькава не давяраюць грамадзтву і баяцца яго.
Пакуль лідэры не набраліся сьціпласьці, якая была ўласьцівая таму самаму Міхніку, таму самаму Куроню і ўсяму КОС-КОРУ, якія аналізавалі, плянавалі, распрацоўвалі, дбалі пра тое, што трэба зрабіць, каб абараніць «Салідарнасьць», страйкоўцаў. І гэта ўсё спалучалася з тым, што рабілі людзі з «Салідарнасьці» на чале з Валенсам. Не было пагарды да інтэлекту. Палякі разумелі, наколькі каштоўная падтрымка інтэлектуалаў, якія могуць і стасункі з Захадам падтрымоўваць, і рэсурснае забесьпячэньне плянаваць, і акцыі ўзгадняць з нэрвам таго часу, які ёсьць. Сёньня мы ня маем спалучэньня інтэлектуальнага плянаваньня і масавых пратэстаў. Адны адных ня бачаць. Палітычныя лідэры ня бачаць грамадзтва, грамадзтва ня бачыць іх, ну і інтэлектуалы маўчаць. Вось я зьвярнуў увагу, што ў вас на Радыё Свабода выступіла Алексіевіч. Андрусь Горват напісаў адкрыты ліст Лукашэнку. А большая частка інтэлектуальнай публікі, культурнай публікі — маўчыць! У лепшым выпадку, падпішуць яны нейкую там заяву, а да дзеяньняў, да заняцьця пазыцыі — вельмі далёка. Да таго часу, пакуль людзі, якім не патрэбная ўлада, ня скажуць: нам не патрэбная самім улада, але сёньняшняя ўлада непрымальная, — да гэтага часу палітыкі будуць толькі махаць сьцягамі, заклікаць — і нічога болей.
Дзьмітрыеў: Мне падаецца, гэта часткова вынікае зь міту, што палітык абавязкова павінен стаць лідэрам народнага пратэсту. У мяне такое адчуваньне, што яны баяцца спазьніцца. А трэба разумець, што — не. Мы ніхто ня спозьнімся, калі грамадзтва будзе гатовае да сапраўдных пераменаў. І калі людзі не баяцца спазьніцца, яны здольныя думаць больш стратэгічна і больш далёка, а не хвалявацца за кожную хвіліну.