4 сакавіка мае адбыцца чарговы зьезд незалежнага Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Паводле клясыфікацыі Міністэрства культуры — зьезд «дармаедаў». Як сёньня пачуваюцца творцы з апальнага СБП? Госьцем перадачы — празаік Віктар Казько.
— Віктар Апанасавіч, як вы паставіліся да таго, што Міністэрства культуры залічыла вас і яшчэ 470 вашых калегаў у дармаеды?
— Гэта нагадвае мне сытуацыю, калі голы гвалціць голага, а той крычыць: «Сарочку не парві!» Мы ўжо неаднойчы чулі ад улады, як можна хутка разбагацець. На чым мы толькі ні багацелі — на вытворчасьці зубачыстак, на вытворчасьці малака, якім зьбіраліся заліць усю Амэрыку, на вытворчасьці цыбулі — усяго не пералічыш. Вось нагадуем цыбулі, прадамо і станем багатымі. Усё ўзводзілася ў ранг палітыкі — нават наш дабрабыт. Цяпер Мінкульт шукае дармаедаў, каб за іх кошт узбагаціцца... Адбываецца тое, ад чаго і брыдка, і сумна, і абсурдна. Пісьменьнікаў залічылі ў дармаеды! Думаю, што гэта проста злапомнасьць улады. Здавалася б, толькі што адбылася сустрэча кіраўніка краіны з рэдактарам «Народнай волі» Іосіфам Сярэдзічам, нехта пачаў спадзявацца, што ўлада нарэшце павернецца да нацыянальнай культуры. І тут выйшаў сьпіс Мінкульту, і ў краіне пабольшала дармаедаў. Колькі ж у нас бязглузьдзіцы на самым версе! Адтуль жа ўсё ідзе, там спачатку робіцца. Неяк я прачытаў у інтэрнэце: «Аляксандар Рыгоравіч адчуў с..й дно». Вось ён цяпер і круціцца на тым дне, але галоўнае — у яго няма адчуваньня краіны, адчуваньня народу.
— Здаецца, вы «дармаед» са стажам, паколькі яшчэ ў 70-я і ў 80-я гады нідзе не служылі — тады гэта называлася «творчай працай». А як тады грамадзтва і дзяржава ставіліся да вольных мастакоў?
І ў гэтай свабодзе амаль усе адчулі сябе геніямі. А гэта — простая дарога ў Навінкі.
— Як ставілася дзяржава? Тады працоўны стаж пачынаўся зь першай публікацыі, зь першага заробленага мастацкай працай рубля. Ужо з аднаго гэтага можна зразумець, якое стаўленьне было да пісьменьнікаў, да сваёй культуры. І адносіны паміж пісьменьнікамі былі другімі. Нас, маладзейшых, як бы вялі старэйшыя. Ведалі і Быкаў, і Шамякін, і іншыя, хто ідзе за імі. Цяпер жа мы падзеленыя стараньнем тае ж улады, мы ня бачым і ня чуем адзін аднаго. І гэта наша бяда. Сёньня пра што хочаш пішы, любыя кнігі выдавай — свабода творчасьці. І ў гэтай свабодзе амаль усе адчулі сябе геніямі. А гэта — простая дарога ў Навінкі.
— Мяне яшчэ зьдзівіла, што спачуваньне «дармаедам» з СБП выказаў кіраўнік прыўладнага Саюзу пісьменьнікаў Мікалай Чаргінец. Здавалася б, ён якраз і зацікаўлены ў паніжэньні аўтарытэту альтэрнатыўнага саюзу. Сумняваюся, каб той мінкультаўскі сьпіс быў складзены безь яго ўдзелу.
— Стоадсоткава. Пра Чаргінца я скажу словамі адной бабулі, жыхаркі вёскі Пціч, якая скардзілася, што мой кот бегае да яе коткі. Я ёй кажу: «Як ён можа бегаць, ён жа кастраваны!» А бабуля: «Кастраваны то кастраваны, а пачуцьці засталіся». Вось нейкія «пачуцьці» і ў Чаргінца засталіся. Ён, як і кожны чалавек прыканцы жыцьця, падводзіць вынікі. Я ведаю, што ён зь ініцыятывай больш-менш нармальнага жыцьця для пісьменьнікаў зьвяртаўся на самы верх. Я потым запытаўся ў сакратара таго саюзу Георгія Марчука: «Ну і што?» — «Хадзілі. Нам было сказана — у краіне на пісьменьнікаў няма сродкаў». Аднак усе мы, асабліва старэйшае пакаленьне, кінутае, разьдзертае, залічанае ў дармаеды, адчуваем, што жыцьцё заканчваецца, і хочацца расстацца з гэтай зямлёй, з тымі, хто застаецца, прыстойна.
— Зьезд, які неўзабаве адбудзецца, — справаздачна-выбарчы. Як вы ацэньваеце працу цяперашняга кіраўніцтва Саюзу беларускіх пісьменьнікаў?
— Мне тут прыходзіць у галаву аб’ява ў старых кінатэатрах: «Не страляйце ў піяніста, ён грае так, як можа». Нараканьні, вядома ж, ёсьць. Але мяне больш цікавіць часопіс «Дзеяслоў». Галоўнае, каб ён застаўся, каб ён захаваў свае міжнародныя сувязі, якія наладзіліся зь пісьменьнікамі іншых краінаў.
— Вы гаварылі пра ўвагу да вашага пакаленьня з боку старэйшых. Сёлета вы ўваходзіце ў журы прэміі «Дэбют», якою адзначаюцца найлепшыя першыя кнігі. Хто з маладых вам запомніўся? Якія кнігі мінулага году вы прачыталі зь цікавасьцю?
— «Радзіва Прудок» Андрэя Горвата. І ня толькі таму, што гэта мой зямляк з Калінкавіцкага раёну. Для мяне ён — зьява. Зьява ў тым сэнсе, што ў ягонай кнізе праявіліся і інтэлект, і культура пісьма. Ужо ў самім назове «Радзіва Прудок» утрымліваецца такі народны намёк на бабскае, «сарафаннае радзіва». Што да маладой паэзіі, то тут сытуацыя больш сумная. Уладзімер Някляеў калісьці сказаў: «Усе мы школьнікамі пісалі вершыкі, але далёка ня ўсе мы паэты». Маладыя вершапісцы зацыкленыя толькі на сваім унутраным, у іх творах — адсутнасьць усякага грамадзкага пачатку, яны лёгка прыроўніваюць сябе да вялікіх. Ня хочацца называць імя паэткі, якая прымерыла да сябе лёс Марыны Цьвятаевай. Лёс лёсам, а творчасьць, а талент? Да яго не прыладзісься, не прымерысься. А ўвогуле, што засмучае, — лёгкасьць выданьня кніг і адсутнасьць інстытуту рэдактараў. У сувязі з гэтым мне ўзгадваецца старая-старая показка. На завод прыяжджаюць замежнікі. Дырэктар заводу выклікае сьлесара Іванова і просіць, каб заўтра, калі яны будуць хадзіць па заводзе, ён ня еў сваю звычайную сьмярдзючую кільку. Назаўтра ідзе дэлегацыя, а Іваноў наварочвае бутэрброды з чорнай ікрой. Дырэктар пасьля пацікавіўся: «Адкуль?» А сьлесар і прызнаўся, што жонка цэлую ноч з кількі вочкі выкалупвала, што на ікру падобныя... Так і рэдактура сёньняшняя скіраваная на выкалупваньне з тэксту нейкіх «вочак», а галоўнага сэнсу ў напісаным ня бачыць. Кнігавыданьне цяпер пастаўлена на канвэер, у нас багата выдавецтваў, лёгка выдацца, але ж — трэба пазьбягаць выданьня макулятуры.
— Паўмесяца ўжо ідзе чарговая абарона Курапатаў, дзе ізноў плянуецца будаўніцтва. Чаму гарадзкія ўлады так упарта туды лезуць — на магілы, на людзкія косьці?
Столькі Курапатаў паўсюль, па ўсёй Беларусі! І такое стаўленьне да іх — гэта злачынства.
— Галоўная прычына — адсутнасьць у галовах чыноўнікаў культуры, паважлівага стаўленьня да продкаў, сваёй гісторыі, ад якой мы нікуды ня дзенемся. Ім больш падабаюцца міты, яны нібы жывуць у Савецкім Саюзе, чые злачынныя дзеяньні заслугоўваюць свайго Нюрнбэргу. Столькі Курапатаў паўсюль, па ўсёй Беларусі! І такое стаўленьне да іх — гэта злачынства. Нас сёньня ізноў спрабуюць карміць ілжывай гісторыяй, як у савецкія часы. Неяк мы зь Някляевым яшчэ ў часы застою былі ў Мурманску, на дэкадзе беларускага мастацтва. І адзін з тамтэйшых беларусаў спытаўся ў нас: «А як там, на нашай радзіме, справы зь беларускай мовай, зь беларускай культурай?» Я нешта няўцямнае адказаў, але ён сам вобразна падвёў вынік: «Адным словам, пусты агурок — мякіш выелі, насеньне выкінулі, засталася адна шкарлупіна». І цяпер, у незалежнай нібыта Беларусі, ідзе выкарчоўваньне нацыянальнай памяці. У чыноўнікаў у галовах няма беларускай дзяржаўнасьці, няма культуры. Не хапае «культуркі».
— У Беларусі па-ранейшаму прымаюцца ўсе расейскія фэдэральныя каналы. Гэта вельмі агрэсіўнае тэлебачаньне, асабліва ў адносінах да Ўкраіны. Безьліч палітычных ток-шоў, якія «такуюць» ледзь не штодзень да позьняй начы. Прычым адчуваецца, што ім мала ўжо адной Украіны ў вобразе ворага. Ці не пагражае і Беларусі тая самая доля?
За імпэрыю, дарэчы, стаяў і Аляксандар Рыгоравіч, калі езьдзіў па дабраславеньне да патрыярха Алексія.
— Я не магу глядзець ні беларускае, ні расейскае тэлебачаньне. Проста закіпаю, калі бачу тыя ток-шоў. Гэта ж як просьценька сёньня стала хлусіць, гледзячы ў вочы! Увогуле, такое адчуваньне, што ўсе мы жывем у чаканьні нейкага апакаліпсысу. І асабліва гэтае адчуваньне нагнятаецца з тэлеэкрану. Я раней аддаваў перавагу розным містычным перадачам — пра нейкія невытлумачальныя зьявы, пра НЛА. Цяпер жа і там пачалі гнаць ідэалёгію. Да чаго даходзіць! Ангельцы — гэта тыя самыя расейцы! І італьянцы спрадвеку расейцамі былі, і кітайцы... Гэта так па-гэбэльсаўску — чым большая хлусьня, тым яна больш застаецца ў галовах. Я ня ведаю, да чаго прывядзе гэткая агрэсіўнасьць, хлусьня, уменьне балбатаць ні пра што. Цяпер расейскае тэлебачаньне варожыць, якая будзе ў Беларусі рэвалюцыя — памаранчавая, джынсавая, ружаў? Я ня ведаю, што яшчэ прыдумае Пуцін, але сёньня Крэмль спрабуе сабраць былую імпэрыю. За імпэрыю, дарэчы, стаяў і Аляксандар Рыгоравіч, калі езьдзіў па дабраславеньне да патрыярха Алексія.
— Напярэдадні 500-годзьдзя беларускага кнігадрукаваньня як ня ўспомніць словы Францішка Скарыны пра пчолаў, якія бароняць вульлі свае. Ці блізкі нашым суйчыньнікам гэты скарынаўскі наказ? Ці за паўтысячы гадоў ён страціў сваю прыцягальнасьць?
— «Бараніць вульлі свае» — якія прыгожыя словы! Пры тым, што ва ўсім сьвеце сёньня ідзе зьнікненьне пчолаў. А калі зьнікнуць пчолы, зьнікнуць і людзі. На пчолах усё трымаецца — тут і мёд жыцьця, і сьвечка разьвітальная. Нягледзячы на ўсе выпрабаваньні, мы карэніста трымаемся сваіх вульляў. У якасьці прыкладу я хачу прыгадаць свайго сына, які зь сям’ёй кінуў Менск, прадаў кватэру і пабудаваў хату ў вёсцы. І гэтак сёньня робіцца паўсюль. Што заўсёды вызначала беларуса? Калі ён усё ж пайшоў, то — адрэзаў сабе шляхі для адступленьня. Ён упарты, зацяты, ён ідзе да канца. І ён гатовы бараніць свой вулей на сваёй зямлі, каб яму не перашкаджалі жыць.