РС: Калі мы гаварылі з табою чатыры зь лішкам гады таму, ты сказаў, што ў чалавека ў эміграцыі зьнікае пачуцьцё дому. А як з гэтым у цябе сёньня? Ты ўсё яшчэ адчуваеш сябе эмігрантам, і пачуцьцё дому ў цябе так і не зьявілася? Ці, можа, Швэцыя ўжо стала тваім домам?
Дзьмітры Плакс: Не, не зьявілася. Такое пачуцьцё, як мне здаецца, зьвязанае і з канкрэтным месцам, і з адпаведнай атмасфэрай у гэтым месцы. У мяне такога месца няма. No direction home, як кажа нядаўні нобэлеўскі ляўрэат Боб Дылан.
РС: А калі не гаварыць пра дом, а толькі пра месца, дзе жывеш — дык дзе? Я не пытаю пра канкрэтны адрас, а так больш-менш — у цэнтры Стакгольму, на яго ўскраіне?
Дзьмітры Плакс: Я жыву ў блізкім прыгарадзе Стакгольму, каля апошняй станцыі мэтро «чырвонай лініі». Стакгольм — ня надта вялікі горад, ад майго прыпынку да самага цэнтру цягнік мэтро ідзе няшмат больш за 10 хвілін. Калі мераць па менскіх мерках, дык я жыву недзе каля станцыі мэтро «Ўсход».
РС: Давай нагадаем нашым чытачам, якія не чыталі нашай ранейшай размовы, чым ты займаесься ў Швэцыі?
Дзьмітры Плакс: Маё асноўнае месца працы — Швэдзкае радыё. Я займаюся радыётэатрам, радыёдрамай ці як яшчэ гэта назваць... Гукавым мастацтвам?
РС: У Польшчы некалі называлі гэты від тэатру słuchowisko radiowe, але я даўно ўжо нічога такога ня чуў па Польскім радыё, так што ня ведаю, як гэта называюць цяпер... А ты працуеш як аўтар радыёп’есаў ці як рэжысэр?
Дзьмітры Плакс: Да нядаўняга часу ў мяне былі тры функцыі. Я працаваў як драматург, як рэжысэр-пастаноўшчык і як прадусар. Апошні год я ў асноўным працаваў як прадусар. Я не працую на радыё на поўную стаўку, я займаюся яшчэ шмат чым іншым. Мне гэткая сытуацыя больш пасуе, бо ў мяне ёсьць час займацца іншымі цікавымі рэчамі, не зьвязанымі з радыёдраматургіяй: пісаць, перакладаць, рабіць нейкія мастацкія праекты.
Дзьмітры Плакс, Віктар Марціновіч і Марыя Сёдэрбэрг. Кніжны кірмаш у Гётэборгу, верасень 2016. Фота: Надзея Кандрусевіч-Шыдлоўская
РС: Калі ты кажаш, што працаваў як драматург, дык гэта значыць, што ты пісаў п’есы?
Дзьмітры Плакс: Так, я пісаў п’есы. І яшчэ ў ролю драматурга у тутэйшых тэатрах таксама ўваходзіць праца з тэкстамі іншых аўтараў. Калісьці за савецкім часам гэтая функцыя называлася «супрацоўнік літаратурнай часткі». Тэкст у аўдыёпастаноўках функцыянуе па-іншаму, чым на паперы, і я працую з аўтарамі дзеля таго, каб іх тэкст можна было пусьціць у вытворчасьць на радыё.
РС: Як табе, чалавеку, які выхаваўся ў іншай мове і швэдзкую мову вывучыў ужо ў сьпелым узросьце, удалося атрымаць працу ў радыё, дзе трэба гаварыць па-швэдзку, і да таго стаць драматургам, які ўдасканальвае тэксты аўтараў-швэдаў?
Дзьмітры Плакс: Па-першае, швэдзкую мову да канца я ня вывучыў, бо вывучыць мову да канца немагчыма... Вывучэньне мовы — гэта працэс. Я наогул прыхільнік мэтаду learning by doing — то бок, вучыцца, робячы нешта канкрэтнае.
Як мне казалі старэйшыя калегі на працы, я — першы імігрант, які стаў працаваць на Швэдзкім радыё ў такой якраз якасьці. Не ведаю, так гэта ці не, але як бы там ні было, ніхто ня робіць мне скідку на тое, што швэдзкая мова — не мая родная. Бо ні ў каго няма часу, каб вычытваць мае тэксты і вышукваць, ці ёсьць у мяне памылкі. Зразумела, калі я ў нечым ня ўпэўнены, я даю паглядзець адпаведны ўрывак калегу-швэду. Я таксама часта даю пачытаць свае тэксты людзям, ацэнка якіх для мяне важная, але гэта я раблю з тэкстамі на любых мовах, на якіх пішу, ня толькі на швэдзкай, але і на расейскай і беларускай.
Дзьмітры Плакс, Бахар Парс і Мікаэль Юхансан у студыі. Швэдзкае радыё, верасень 2016. Фота: Кайса Стоп
РС: Хто наогул слухае радыёп’есы сёньня? Мне здаецца, што гэтая форма мастацтва была папулярная ў нас у 1960-я ці 1970-я гады, калі яшчэ тэлевізія не была такая папулярная. А як з гэтым у Швэцыі? Людзі там у вас слухаюць радыё, і да таго яшчэ тэатар па радыё?
Дзьмітры Плакс: У Швэцыі з гэтым добра. Літаральна перад нашай размовай я быў на сустрэчы, дзе нам прадстаўлялі новыя лічбы па аўдыторыі. Першы радыёканал, для якога я ў асноўным працую, мае больш за два мільёны слухачоў за тыдзень. У краіне, дзе жывуць дзевяць мільёнаў чалавек, як сам разумееш, гэта вельмі добрыя лічбы. Ды радыё ўвесь час мяняецца, і нашы п’есы слухаюць ня толькі ў наўпроставым эфіры, але і на іншых плятформах. У інтэрнэце, з аплікацый на мабільных тэлефонах, і таму падобнае... Я магу сказаць, што адну зь п’есаў, якую я напісаў колькі год таму (паставіў яе ня я, а іншы рэжысэр), загрузілі амаль 80 тысяч чалавек. Гэта, калі ня ўлічваць ФМ, а на ФМ слухачоў, як я разумею, у разы больш...
РС: Дык назаві гэтую п’есу, чаго ўжо хавацца...
Дзьмітры Плакс: Па-беларуску гэта напэўна будзе «Путч», яна распавядае пра так званы «жнівеньскі путч» у Маскве ў 1991 годзе...
РС: А як выглядае профіль вашага слухача? Хто вас найбольш слухае — хатнія гаспадыні, якія ня ходзяць на працу ў горад, бо занятыя на кухні, і якраз пры гэтым занятку ўключаюць радыё?
Дзьмітры Плакс: Роскід па ўзросьце слухачоў вельмі вялікі: ад 12 да 82 гадоў, дакладней гэта ўзроставая выбарка аўдыторыі, якую дасьледуюць. У гэтым дыяпазоне радыёдраму слухаюць па-рознаму, розная колькасьць слухачоў. Але гэта ня ўся аўдыторыя, бо ў нас, напрыклад, ёсьць і сэкцыя, якая працуе з радыёдрамай для дзяцей, ад 9 год, дый доля насельніцтва ва ўзросьце старэйшым за 82 гады ў Швэцыі не малая, але чамусьці дыяпазон дасьледаваньня вось такі. Але большасьць слухачоў, калі я правільна разумею — гэта жанчыны і асобы старэйшыя за 50 гадоў...
Дзьмітры Строцаў, Дзьмітры Плакс, Марыя Сёдэрбэрг. Кніжны кірмаш у Гётэборгу, верасень 2015. Фота: Арцём Норынг
РС: А што ты рабіў на пачатку лютага ў Празе, дзе ты быў настолькі заняты, што нам не ўдалося дамовіцца і схадзіць на піва?
Дзьмітры Плакс: У Празе я працаваў на Чэскім радыё, дзе ставіў кароткую п’есу, дыялёг, які сам і напісаў. То бок, спачатку яны набылі п’есу, а потым запрасілі мяне паставіць яе.
РС: Цяпер вось тэхнічнае пытаньне: колькі ў сярэднім трывае радыёп’еса? Ёсьць нейкі стандарт працягласьці?
Дзьмітры Плакс: Гэта па-рознаму. На Чэскім радыё мы працавалі над пастаноўкай у фармаце 15-20 хвілін. У нас у Швэцыі іншыя фарматы: на ФМ — паўгадзіны або гадзіна, а калі маюцца на ўвазе сэрыялы, дык адна сэрыя трывае да 15 хвілін. Наогул на Чэскім радыё болей часавых фарматаў, чым на Швэдзкім. У нас іх калісьці таксама было больш, але іх колькасьць паменшылі, калі мы сталі ставіць падкасты. Бо пры падкастах час насамрэч ня мае значэньня, паколькі гэта не эфірнае вяшчаньне. А ў Чэхіі радыёп’есы пакуль яшчэ не існуюць у фармаце падкасту...
РС: Скажы цяпер колькі словаў пра свае заняткі па-за радыё. Ты сказаў, што на радыё не працуеш на поўную стаўку і маеш час на іншае. На што, менавіта?
Дзьмітры Плакс: Часам пішу артыкулы. Я супрацоўнічаю з газэтай Expressen, адной з чатырох агульнанацыянальных штодзённых газэтаў у Швэцыі.
Што яшчэ? У пазамінулым годзе выйшла па-швэдзку ў маім перакладзе кніга вершаў беларускага расейскамоўнага паэта Дзьмітрыя Строцава. Я працаваў над гэтым праектам доўга, амаль два гады. Кніга была вельмі цяпла ўспрынятая крытыкай, было шмат добрых водгукаў.
На беларускую мову я пераклаў швэдзкую паэтку Атэну Фарухсад. Гэтая кніжка выйшла ў выдавецтве «Крок» у Тэрнопалі ва Ўкраіне. Я так разумею, што зь яе дыстрыбуцыяй узьніклі праблемы і яна толкам да Беларусі не даехала...
З апошняга, я яшчэ пераклаў на беларускую дзіцячую кніжку вядомай швэдзкай пісьменьніцы Эвы Сусы «Сьнежны чалавек у Менску». Яна, можна сказаць, напісала гэтую кніжку спэцыяльна для беларускіх дзетак.
РС: Калісьці, калі мы гаварылі пра выданьні беларускай літаратуры ў Швэцыі, ты згадваў імя Нільса Хокансана, швэда, які ўзяўся вывучаць беларускую мову. Ён яе ўжо вывучыў? Магчыма, нешта пераклаў зь беларускай?
Дзьмітры Плакс: Не, пакуль. Апошнім часам ён засяродзіўся на ўласнай літаратурнай працы. Літаральна днямі ў яго выйшаў другі раман у буйным швэдзкім выдавецтве «Albert Bonniers». Тут я магу пахваліцца, што калі яму прыйшла ў галаву думка напісаць гэтую кнігу, ён абмяркоўваў ідэі, якія ўклаў у яе, са мной.
Акрамя таго, што ён пісьменьнік і перакладчык, ён і яшчэ некалькі чалавек маюць невялікае выдавецтва. Нейкі час таму яны перавыдалі стары пераклад «Кар’еру» Васіля Быкава — гэта была першая кніжка Быкава, якая выйшла ў Швэцыі, недзе напрыканцы 1980-х. Яны перагледзелі той пераклад і зрабілі новае выданьне. Наколькі мне вядома, гэта апошняе, што Нільс рабіў у беларускім кірунку ў Швэцыі.
РС: Давай на заканчэньне пра агульналітаратурнае. Што ты думаеш пра Нобэлеўскую прэмію Бобу Дылану?
Дзьмітры Плакс: Я вельмі рады. Я лічу, гэта вельмі добра, што Швэдзкая акадэмія спрабуе нейкім чынам пашырыць межы разуменьня таго, што такое літаратура сёньня. Усе мы маем у памяці вельмі прыкры выпадак з Астрыд Ліндгрэн, якая не атрымала «нобэля» ў свой час не таму, што не была яго вартая, а таму, што займалася дзіцячай літаратурай. А дзіцячая літаратура лічылася тады чымсьці прыкладным, так сказаць. Цяпер, як выглядае, Швэдзкая акадэмія ўзялася сьвядома пашыраць паняцьці мастацкай літаратуры ці паэзіі, калі мець на ўвазе прэміяваньне Сьвятланы Алексіевіч і Боба Дылана. Я зусім не зьдзіўлюся, калі сёлета Нобэлеўскую прэмію атрымае дзіцячы пісьменьнік. Гэта было б вельмі лягічна.
РС: А такі Хэнінг Манкель, які пісаў вельмі добрыя дэтэктывы, таксама меў бы шанец атрымаць «нобэля» за іх, паводле гэтых новых крытэраў?
Дзьмітры Плакс: Ты не перабольшваеш маю здольнасьць разумець крытэры Швэдзкай акадэміі? Пра іх мы даведаемся толькі праз 50 гадоў. Тое, што я кажу цяпер, ня больш як маё трызьненьне...
РС: Вядома, тут мы толькі трызьнім пра крытэры Нобэлеўскай прэміі. Кожнаму ж зразумела, што нічога ў ёй не зразумела...
Дзьмітры Плакс: А што тычыцца таго, ці дэтэктывы зьяўляюцца літаратурай вартай Нобэлеўскай прэміі, я асабіста лічу, што не...
РС: Ня буду з табою спрачацца пра дэтэктывы, але вось калі падумаю пра шпіёнскія раманы Джона Ле Карэ, дык я б яму даў таго нобэля...
Дзьмітры Плакс: А я — не...