Зінаіда Сямёнаўна амаль штодня на лавачцы ля пад’езду. Я заўсёды вітаюся. Мы некалі суседзямі па дачы былі. Я даволі часта хаджу міма лавачкі, дзе Зінаіда Сямёнаўна. Бо сяброўка пераехала ў дом, дзе лавачка, і нават ў той жа пад’езд. Аднойчы кажа сяброўка:
— Ці ведаеш ты, што кватэру твая знаёмая атрымала дзякуючы самому Шамякіну?
— Ніколі ня чула!
Я, канешне, літаральна назаўтра ўжо размаўляла з былой дачнай суседкай.
— Толькі называйце мяне Зінаіда Сымонаўна, калі ласка. Мне так больш падабаецца, дый бацьку хрысьцілі Сымонам. Бацька мой рабіў сыраварам пры пані. Таму ў нас заўсёды і сыр, і масла, і мёд былі. Памёр ад завароту кішак. Яму 39 было. І перад сьмерцю маме прасьпяваў: «Положи свою бледную руку на мою исхудалую грудь». Ён болей прасьпяваў, але я толькі гэта запомніла. Малая была, 7 гадоў усяго.
Зіна ў Карэліцкай школе першая справа.
— Прыгожыя радкі, але я, Зінаіда Сымонаўна, хацела запытацца пра іншае. Ці праўда, што кватэра ў вас ад Шамякіна?
— Праўда-праўда! Муж маёй роднай сястры зь ім дружыў. Аркадзь Марціновіч. Ён не такі вядомы пісьменьнік быў, як Шамякін. Яны ўдвох прыехалі да нас раз. Мы тады жылі ля маленькага базарчыку. Кватэрка наша была малая. І яны прыйшлі да нас.
— Калі гэта было?
— Ня помню.
— Ну, прыкладна, колькі вам год тады было?
— Маладзейшая, чым цяпер.
— А колькі вам цяпер?
— 84.
— Ого! Не выглядаеце!
— Дзякуй! Я самая маладая ў сям’і. Нас васьмёра было, тры браты і пяць сясьцёр. Няма нікога ўжо. Старэйшая сястра пражыла 100 гадоў і два месяцы. Люба. Вельмі добра пяяла. Як засьпявае «Темно-вишневую шаль», дальбог, уся вёска сходзілася! Гітару возьме і на гітары іграе, і на мандаліне. Аднойчы прыехаў да іх Шырма, калі ўжо яе ўнукі былі вялікія.
— Хто гэта?
— Рыгор Шырма гэта быў кіраўнік беларускага хору самага галоўнага, зьбіраў народныя песьні. Ён папрасіў вясковую самадзейнасьць паслухаць. Сястра мая, як засьпявала, ды як зайграла. Сьпявае і грае. Ён проста ледзь не на калені станавіўся перад ёй: «Паедзем у мой ансамбаль! Дам кватэру ў Мінску, усіх дзяцей тваіх уладкую, толькі паехалі!»
У Менскім пэдінстытуце.
— А яна што?
— Не паехала, бо старая ўжо была.
— Шкада. Адмовілася ад кватэры ў сталіцы, але я ўсё ж хачу ўдакладніць пра вашу кватэру ад Шамякіна ў Смаргонях. Ці памятаеце вы хоць прыкладна час, калі Шамякін да вас прыходзіў?
— Ну, дзеці ў нас ужо былі, два сыны. І ў нас многа кніг было. Паўсюль кнігі ляжалі, там ляжалі, тут ляжалі. Мы з мужам абодва філёлягі. Я настаўніца рускай і беларускай мовы. Шамякін паглядзеў, што кругом у нас кнігі, газэты, часопісы. Дзеці малыя. Шамякін паахкаў-паахкаў бедны, кажа: «Што гэта такое? Вучні да вас прыходзяць, а тут няма дзе жыць! Настаўнікі туляцца без умоваў аніякіх!» Гэта праўда, ні газу, ні сьвятла, ні ванны не было, ні прыбіральні. Печка толькі. А потым яны паехалі ў Мінск, і тут жа ён пазваніў сюды начальству: «Як гэта так, каб настаўнікі жылі ў такіх умовах? Гэта не работа!» І вы знаеце, у той дзень, як пазваніў Шамякін ў выканкам, тут жа нас пазвалі: «Ідзіце кватэру атрымлівайце!» У той жа дзень.
— Вось так адразу?
— Чэснае слова!
З мужам Эдмондам у вышыванцы. Падчас уласнага вясельля.
— Вы ад іх даведаліся, што гэта Шамякін тэлефанаваў?
— Па-мойму, не. Па-мойму, Аркадзь сказаў, сястры муж. Ага. Ну, пайшлі мы. І якраз тут жа з гэтай кватэры выехалі ў Гродна нейкія Клімовічы. І вызвалілася кватэра, нас сюды адразу. А хутка ў Аркадзя быў дзень нараджэньня. Ён называў маю сястру «Лілушачка», яна на яго «Аркашочак». Настолькі яна жылі добра. Ён быў такі чалавек файны. І помню яго, калі ад’яжджала я працаваць ужо пасьля пэдінстытута на Браслаўшчыну, дык даў мне 100 рублёў. Я там 71 рубель зарплату атрымоўвала на месяц. Вось і параўнайце. Ну вось. А тут паехала да яго на дзень нараджэньня. У Мінск. І Шамякін там быў. Сядзіць за сталом. А сястра мая такая была сьмелая, праворная.
— Жонка Марціновіча?
— Не, яшчэ адна сястра, зь Вільнюсу прыехала. Яна таксама настаўніца. Ангельскую мову выкладала. Вера. І значыць, Вера камандуе: «Станавіся перад Шамякіным на калені!» І прымусіла мяне стаць на калені. Падзякаваць. Я не хацела, але стала. Ён бедны: «Ды ня трэба! Ня трэба! Да што вы! Што вы!»
— Значыцца, вы два разы яго бачылі?
— Так. А Якуба Коласа тры разы бачыла.
Сястра Леаніла і Аркадзь Марціновіч.
А я ўжо збірался сыходзіць. Вядомая справа, засталася на лавачцы. Пра Якуба Коласа паслухаць — гэта як паслухаць пра тое, што нехта бачыў Геракла, напрыклад. Альбо нават самога Зэўса.
— Вы што?! Не ўяўляю!
— Так. Тры разы! Першы раз яшчэ ў школу я хадзіла. Я з Карэліцкага раёну. Можа ў клас сёмы які. І значыць, ён быў дэпутатам Вярхоўнага Савета. І ўсе: «Якуб Колас прыедзе! Якуб Колас! Там людзей было шмат, а мы ж такія падшыванцы, дзе хочаш прабяромся. І я прабралася наперад. Так ужо яго чакалі, так чакалі, калі выступіць Якуб Колас. І вось выступае Якуб Колас. Выступае так: «Вы знаеце, я гаварыць ня ўмею». Не, па-мойму ён сказаў не «гаварыць», а «размаўляць». «Я размаўляць ня ўмею. Я пісаць умею, а так не. Таму я коратка. Знаеце, адно скажу вам. Што раней пры паляках, пры панах мы жылі вельмі дрэнна, але змагаліся, як маглі. І прагналі іх к чортавай мацеры ўсіх!» Усё. Пакланіўся і пайшоў.
— Ёмка.
— Чэснае слова! Гэта яго такое выступленьне было.
— І больш нічога не сказаў?
— Нічога не сказаў. «Прагналі ўсіх ворагаў, і цяпер нам ужо добра. Толькі жывіце».
— Якуб Колас высокага быў росту?
— Колас нічога быў, крэпкі. Але пануры такі, суровы... Потым вучылася я ў інстытуце ўжо, і сказалі, што Колас прыедзе на сустрэчу са студэнтамі. Мне даручылі выступіць перад ім. Вывучыла я верш «Мой родны кут, як ты мне мілы», з «Новай зямлі» ўрывак. А я вучылася толькі на выдатна. У мяне за ўвесь інстытут адна чацьвёрка. З чырвоным дыплёмам скончыла. І вось ужо Колас зараз кончыць выступаць, мяне піргаюць: «Ідзі, скажы там пару слоў, і верш чытай!» Выйшла я і стала чытаць, і вы знаеце, забыла. Так разгубілася, забыла абсалютна. Ён падказвае-падказвае мне, а я нічога не магу ўспомніць. Пыкала-мыкала, расплакалася і зьбегла са сцэны.
— Сумна.
— Ой-ой! Я так плакала, так плакала. Усе думалі, што я прачытаю вельмі добра, спадзяваліся на мяне, а я ня спраўдзіла надзеі. Мне і цяпер за гэта сорамна. І апошні раз я праводзіла яго ўжо мёртвага. За труной ішла. Вось так.
Сястра Вера з дачкой у Вільні.
Я пасунулася дахаты пераасэнсоўваць размову. І толькі дома зразумела, што не папрасіла здымкі паглядзець, каб уявіць больш-менш праўдападобна неверагодную гісторыю. А калі пачала пісаць, заўважыла, што і пытаньняў удакладняльных патрабуецца нейкую колькасьць задаць. Пайшла зноўку па здымкі і ўдакладненьні.
***
Альбомы пыльныя, даўно імі не цікавіліся. Гартаю даўгія старонкі з выразанымі куткамі. Пытаюся заадно:
— Зінаіда Сымонаўна, а як звалі вашу сястру, каторая жонка Марціновіча?
— Леаніла. Ліла мы называлі. Сястра канчала два інстытуты. Тэатральны і замежных моваў.
— Адначасова?
— Два гады адначасова вучылася ў абодвух. Да абеду ў адным, пасьля абеду — у другім. Моцна стамлялася, а каб не заснуць і ўсё вывучыць, гаварыла, ставіла тазік з халоднай вадой і ногі ў яго апускала. А два гады: адзін дзень у адзін інстытут, адзін дзень — у другі.
— Нашто ёй гэта было патрэбна?
— Так хацелася ёй. Прарочылі ёй: «Ты будзеш граць Паўлінку!» А чаму яна ня стала артысткай? — бо муж раўнівы быў.
— Марціновіч?
— Так. Сказаў: «Я не змагу вытрываць, што цябе будзе нехта цалаваць на сцэне, а я буду сядзець і лыпаць вачыма». І не пайшла ў артысткі. Саступіла. Але так яны вельмі добра жылі. Ня помню, каб хоць раз пасварыліся.
***
Потым я адносіла фотакарткі Зінаідзе Сымонаўне. І, канешне, не адразу пайшла ад яе. Размаўлялі доўга. І пра сястру Веру, што прымусіла на каленях аддзякаваць Шамякіну, пачула надзвычайны выпадак:
***
«Я пра Веру раскажу вам гісторыю, калі цікава. Спачатку яны з мужам ў Лідзе жылі. Яе муж быў дырэктар школы. І вы знаеце што, ноччу, гэта падчас вайны было, нехта ў дзьверы пагрукаў да іх. Сястра выйшла, а там яўрэй з яўрэйкай. Муж з жонкай. І просяць:
— Ой, ловяць нас, гоняцца за намі, спасіце!
А ў Веры маленькая дзевачка. Гэтая дзевачка цяпер жыве ў Маямі, у Амэрыцы. І вы ўяўляеце, яны ўпусьцілі іх. Мужа і жонку, яўрэя з яўрэйкай. Што рабіць, дзе хаваць? Тут тыя стукаюць ужо. Немцы. Іх тады ў геаграфічны кабінэт. А там такая сьцяна, дзе карты вісяць. Не стаяць, а менавіта вісяць. Вось так разгорнутыя. І яны ўзялі і ўсунулі гэтага яўрэя з яўрэйкай у гэныя карты. Гаварыла потым сястра, божа, колькі яны страху перанесьлі. Немцы ўвайшлі ў хату. Глядзелі ў гэтых картах, але не знайшлі. Там шмат картаў было. Бо калі б знайшлі, усіх бы расстралялі. Колькі там, я ня помню, у сястры хаваліся яўрэй з яўрэйкай, але сышлі. І вось кончылася вайна ўжо, значыцца, яны прыехалі ў Ліду, знайшлі маю сястру з мужам. І ўяўляеце, падарылі ім кватэру ў Вільнюсе! А каля Вільнюсу ў іх была харошая дача, 17 кілямэтраў ад гораду. Падарылі разам з кватэрай дачу».
На чыгунцы ля дачы з сям’ёй сястры Веры. Літва, Сантака.
На дачным літоўскім здымку памерам з цыгарэтны пачак — лета 1953 году. Ззаду падпісана і што Літва, і што дача, і год. Трэба пільна ўглядацца, каб разабраць дзе хто, дзе Зіна, яшчэ зусім дзяўчо, босая, у стракатай паркалёвай сукенцы, шырака ўсьміхаецца на ўвесь твар. Малыя, па эканомных законах пасьляваеннага часу, фотакарткі сама Зінаіда Сымонаўна разглядаць ужо ня ў стане. Нават акуляры не дапамагаюць. Глядзіць прама перад сабой:
— Старасьць гэта такая гадасьць. Усё баліць.
Я моўчкі перабіраю здымкі. Хоць і нагледзелася, але можа каторы прапусьціла. Раптам Зінаіда Сямёнаўна зьвяртаецца да мяне:
— Не старэйце!
Хай бы гэта быў загад, якому немагчыма пярэчыць. Накшталт загаду сястры Веры, калі прымусіла стаць на калені перад Шамякіным сястру Зіну. І ўжо не адкруцісься.