Хто павінен рэагаваць на парушэньне правоў ушчэмленых людзей, або Ці патрэбны Беларусі амбудсмэн?

У архіве нашай праграмы ёсьць запіс тэлефанаваньня тады яшчэ асуджанага ПК-5 Міколы Аўтуховіча на волю, на Свабоду. Ён расказвае, што скаргі ЗК застаюцца без увагі мясцовай адміністрацыі, а да дзяржаўных структураў не даходзяць.

Мікола Аўтуховіч: Нашы скаргі ў дзяржаўныя інстанцыі не даходзяць (архіўны запіс, восень 2011)

Былы палітвязень сёньня лістуецца зь людзьмі за кратамі і кажа, што за час яго вызваленьня мала што зьмянілася. Калі ж турмы ды папраўчыя ўстановы наведвае праверка з Дэпартамэнту выкананьня пакараньняў ці пракуратуры, то «адміністрацыя ведае, каго можна дапусьціць да кантралёраў, а каго ізаляваць».

Мікалай Аўтуховіч, адразу па вызваленьні з турмы, 8 красавіка 2014 году

Сусьветная практыка

У сусьветнай практыцы апошніх дзесяцігодзьдзяў поруч з традыцыйнымі, клясычнымі мэханізмамі кантролю (судовым, парлямэнцкім ды грамадзкім) за дзейнасьцю дзяржаўнай адміністрацыі і забесьпячэньня выкананьня ёю правоў грамадзян атрымаў значнае распаўсюджваньне новы інстытут, які раней быў невядомы большасьці краін з разьвітымі дэмакратычнымі і прававымі традыцыямі. Гэта інстытут амбудсмэна, або ўпаўнаважанага ў пытаньнях правоў чалавека. Упершыню амбудсмэны як асобы, законам упаўнаважаныя кантраляваць дзейнасьць уладаў, зьявіліся ў Швэцыі на пачатку XIX стагодзьдзя і доўгі час заставаліся выключна швэдзкім прававым фэномэнам.

Згодна з Канстытуцыяй Швэдзкага каралеўства, амбудсмэн мае права падаць у суд на службовую асобу, накіраваць ёй прапановы пра паляпшэньне працы, зьвяртацца ў дзяржаўныя органы з прапановамі аб удасканаленьні заканадаўства. Амбудсмэн рыхтуе штогадовы даклад парлямэнту пра сваю дзейнасьць, які друкуецца ў СМІ (уключна з інтэрнэтам), рассылаецца ва ўсе суды ды ўрадавыя службы.

У сваю чаргу любы чалавек, чые правы парушаныя дзеяньнямі адміністрацыі або які мае скаргу на яе дзеяньні, можа бесьперашкодна зьвярнуцца да амбудсмэна. Што тычыцца асобаў у месцах зьняволеньня, то, як паведаміла Свабодзе юрыстка ўпаўнаважанага ў пытаньнях правоў чалавека швэдзкага Рыксдагу Шарлёт Эклюнд Рымстэн, то і ў гэтым выпадку ўсе скаргі даходзяць да адрасату — або ў час візыту ўпаўнаважанага ў турму, або ў лістах, у тым ліку ў электронным выглядзе. Паводле закону, адміністрацыі нельга чытаць лісты вязьняў у дзяржаўныя ўстановы, а таксама лісты да амбудсмэна. Спадарыня Эклюнд Рымстэн таксама адзначае, што ў шэрагу турмаў Швэцыі адміністрацыя нават дапамагае сваім вязьням раздрукаваць фармуляры для скаргаў упаўнаважанаму ў пытаньнях правоў чалавека.

Інстытут амбудсмэна дзейнічае сёньня ў сотні дзяржаваў сьвету. У тым ліку ў многіх былых савецкіх рэспубліках, як эўрапейскіх, так азіяцкіх. У Беларусі такой структуры няма, хоць дыскусіі наконт яе ўвядзеньня вядуцца, час ад часу на абмеркаваньне прапануюцца розныя яе канцэпцыі.

«Словы „правы чалавека“ у нас амаль што лаянкавыя»

З чым зьвязаная адсутнасьць службы ўпаўнаважанага па правах чалавека ў Беларусі? Ці неабходная яна ў цяперашніх беларускіх умовах?

Тацяна Равяка

У размове з нашым карэспандэнтам дырэктарка Беларускага дому правоў чалавека ў Вільні Тацяна Равяка выказала наступнае меркаваньне: няма ўпаўнаважанага, бо словы «правы чалавека» ў нас «амаль што лаянкавыя».

Тацяна Равяка: Словы «правы чалавека» у нас амаль што лаянкавыя

Паводле Тацяны Равяка, вядома шмат будзе залежаць ад пэрсоны, аднак цяжка ўявіць, што ўлада прызначыць на гэтую пасаду кагосьці з праваабаронцаў.

«Ані былы палітвязень, ані былы турэмнік амбудсмэнам быць ня зможа»

Былы начальнік «Валадаркі», палкоўнік міліцыі Алег Алкаеў жыве цяпер у Бэрліне. Ён кажа, што проста не цікавіўся пытаньнем амбудсмэна, які ў Нямеччыне, як вядома, існуе. З размоў з былымі рускамоўнымі вязьнямі нямецкіх турмаў у яго склалася ўражаньне, што ў гэтай краіне вельмі вялікую ролю мае адвакат. Спадар Алкаеў мяркуе, што там, дзе нармальна працуе судовая і пэнітэнцыярная сыстэмы, пасада амбудсмэна не зьяўляецца крытычна важнай. Увогуле ён ня супраць такога інстытуту, каб людзі, ушчэмленыя ў правах, ведалі, што ёсьць такі чалавек, які можа паўплываць на нешта.

Алег Алкаеў

«З другога боку, — працягвае спадар Алкаеў, — што можа амбудсмэн у Расеі? Што? Ды нічога. Ён ня можа паўплываць на рашэньне суду, на рашэньне начальніка калёніі ці турмы. Ён можа толькі зрабіць заяву. А як да гэтай заявы паставяцца — іншае пытаньне.

Галоўнае, каб пра гэтага чалавека, калі ён зьявіцца ў Беларусі, ведалі людзі — менавіта вязьні, арыштаваныя. Але ён адзін будзе ня ў стане, таму што яго закапаюць у паперах са сваімі праблемамі. І якія ў яго павінны быць правы і паўнамоцтвы — я ня ведаю. І як вызначыць — трэба дапамагаць чалавеку ці не? Таму што крымінальнікі хапаюцца за любую саломінку. А што датычыць комплекснага падыходу да ўсёй сыстэмы, то ў яго сілы ня хопіць. Гэта трэба нешта ў заканадаўчым парадку вырашаць».

Паводле Алега Алкаева, «гэтае пытаньне не такое і простае... Амбудсмэн — гэта не адвакат. Гэта чалавек з паўнамоцтвамі, якія атрымлівае ад першай пэрсоны дзяржавы. Што гэта за правы і паўнамоцтвы? Але ж ад канкрэтнай асобы таксама шмат што залежыць.

«Я прыехаў у Беларусь у 1991 годзе, — працягвае колішні начальнік „Валадаркі“. — І мяне калегі палохалі ведаеце кім? Пазьняком. Зянон Пазьняк неяк прыйшоў у турму. І перад ім прабег пацук. Чым закончылася, ня ведаю, але яго ўсе баяліся. „Пазьняк, Пазьняк прыйдзе!“ — гэта ўсё. Супрацоўнікі баяліся Пазьняка, і гэта хутка адчулі зьняволеныя. „Я Пазьняку напішу!..“ Гэта значыць, калі чалавек аўтарытэтны, то вынік будзе.

Між іншым, прыходзілі праваабаронцы. Штодня „даставаў“ мяне на „Валадарцы“ Гары Паганяйла. Ён літаральна вымаў зь мяне душу. Вадзіў яго па камэрах. Мы зь ім крычалі адзін на аднаго, а потым гарэлку пілі. Але я ў выніку нямала чаго вынес з нашых дыскусіяў. Перадавайце яму прывітаньне ад мяне!

Прыходзілі на „Валадарку“ з Кансультатыўнай назіральнай групы АБСЭ ў Менску. Амбасадар Ханс-Георг Вік прыходзіў. Не скажу, што ўсе гэтыя візытэры перашкаджалі мне: наадварот, дапамагалі. Бывала, паспрачаемся, пасварымся. Але нешта я зрабіў. Жанчынам-адвакатам не хапала сьледчых кабінэтаў. Я зрабіў рамонт, павялічыў у два разы. Было васямнаццаць, стала трыццаць шэсьць такіх кабінэтаў. Дагэтуль лічылася, што гэта немагчыма, але я зрабіў, таму што яны мелі рацыю. Нельга ўціскаць правы, людзі чакалі гадзінамі на гутарку ці допыт. А каб не турбавалі, то, можа, і не рабіў бы. А так знайшоў архітэктурнае рашэньне. Таму я за такое супрацоўніцтва, якое дапамагае.

Кантакты патрэбныя, калі такі амбудсмэн будзе глядзець. Гэта даволі нармальная зьява. Але павінен быць чалавек вельмі кампэтэнтны, граматны, без папроку. Бяз плямкі на біяграфіі. Якому можна давяраць. Тады будзе толк. Я згодны, што ён павінен быць. Таму што мы ня ўсё бачым, ня ўсё заўважаем. А чалавеку збоку лепей відаць, як зрабіць. Спрэчкі будуць, рознагалосьсі, але тэма будзе ўзьнятая. А вось на які ўзровень — гэта залежыць ад яго».

— Калі гіпатэтычна, вы самі маглі б уявіць сябе на гэтай пасадзе?

«Хоць я спэцыяліст у сваёй справе, разумею, што да чаго, але адкажу: не, бо я суб’ектыўны, прадузяты. Напіша нехта скаргу, я пагляджу, за што арыштаваны, парву і выкіну, чытаць нават ня стану. Тут трэба, каб чалавек быў нэўтральны, талерантны. Не «заточаны» пад нейкую праблему.

Таксама, ці можа быць амбудсмэнам чалавек, у якога нехта забіў сваяка? Ды вядома, не. Ён проста будзе помсьціць, тупа помсьціць. Таму гэта таксама трэба ўлічваць. Патрэбен чалавек з моцным унутраным бар’ерам».

— А ці можа быць амбудсмэнам былы палітвязень?

Не, лічыць Алег Алкаеў: як яму нельга даваць такую пасаду, так і ім. Чаму? Таму што «яны мянтоў ненавідзяць», ахову, таму будуць пытаньні вырашаць «з гэтай званіцы».

Альбо іншы прыклад... Спадар Алкаеў успамінае:

«Быў у Менску намесьнік абласнога пракурора. На ягонага сына напалі. Гэта было ў пад’езьдзе дома. Ён выкарыстаў зброю, але не забіў нікога. Іх затрымалі. Гэта быў выпадак рэкету. Заходзіць да мяне: а чаму яны перадачу атрымліваюць, ядуць? Я кажу: так належыць. А ён: ды яны павінны з голаду здохнуць! Што гэта — размова дзяржаўнага чалавека? Прычым чалавек сам па сабе быў нармальны Як такое магчыма? Проста ў ім прачнуўся тата. Ці можна яму даверыць такую пасаду? Яго, дарэчы, потым звольнілі. Здаецца, з прычыны няправільнага выкарыстаньня зброі».

Дзе ж узяць таго, максымальна нэўтральнага, які б адпавядаў пасадзе амбудсмэна? Алег Алкаеў на сэкунду задумваецца: напэўна, у сьвятара гэта магло б атрымацца, але калі чалавек па-сапраўднаму верыць у Бога.

«За ўвядзеньне інстытуту я выступала падчас майго дэпутацтва»

Палітоляг Вольга Абрамава, у мінулым дэпутатка Палаты прадстаўнікоў другога і трэцяга скліканьняў, як і праваабаронца Тацяна Равяка, перакананая, што ў цяперашніх беларускіх умовах бязь зьмены формы кіраваньня фігура амбудсмэна ў любой галіне можа быць чыста дэкаратыўнай. Быў, аднак, час, калі яна думала інакш, лічыла, што ў асобных сэгмэнтах беларускага жыцьця, там, дзе правы чалавека парушаюцца найбольш адчувальна ды відавочна, інстытут амбудсмэна патрэбен хаця б для стварэньня каналаў хуткага рэагаваньня і такога ж хуткага вынясеньня праблемы на разгляд грамадзкасьці. Бо яно павінна ведаць пра найбольш абуральныя выпадкі парушэньня правоў асобы і пра адпаведнае пакараньне вінаватых; ведаць, што падобныя эпізоды не паўтарацца.

Вольга Абрамава

Вольга Абрамава: «Падчас майго дэпутацтва я выступала за ўвядзеньне інстытуту ўпаўнаважанага ў пытаньнях правоў дзіцяці. Галоўнай мэтай яго дзейнасьці я бачыла спыненьне гвалту ў сям’і. На маю думку, такая структура магла б садзейнічаць зьяўленьню інстытуту амбудсмэна па правах чалавека ў цэлым.. Я была намесьніцай старшыні Нацыянальнай камісіі па правах дзіцяці. Гэтая камісія, дарэчы, праз мае настойлівыя патрабаваньні была хай не інстытутам упаўнаважанага па правах дзіцяці, аднак ягоным аналягам. Усе функцыі былі прапісаныя, не прапісаныя толькі паўнамоцтвы.

Праз мае рукі праходзілі справы страшныя ды абуральныя. Напрыклад, пэдафіл атрымлівае ад сацыяльных службаў выканкаму дазвол на ўсынаўленьне хлопчыка. Калі хлопчык падрастае, ён ужо не задавальняе гвалтаўніка, і ён піша заяву на ўсынаўленьне іншага малога. Камісіі апекі ўжо ў іншым выканкаме, куды паступае заява, удаецца сабраць дасье на гэтага чалавека, у якім зьмяшчаюцца факты ягонай сэксуальнай распусты ў дачыненьні дзяцей. Я ня ведаю, чаму чальцы камісіі, якія сабралі ўсю гэтую фактуру, не агучылі яе, чаму яны не прыцягнулі пэдафіла да крымінальнай адказнасьці, чаго яны спужаліся... Адзінае, што без паўнамоцтваў магчыма было тады зрабіць, гэта пазбавіць гэтага нелюдзя магчымасьці ўзяць да сябе яшчэ адно дзіця...

За гэты час гвалту менш ня стала. Напрыклад, выпадак у Століне, калі міліцыянт, які знаходзіўся на добрым рахунку ў кіраўніцтва, быў абвінавачаны ў зьбіваньні дзевяцігадовага хлопчыка як роднымі пацярпелага, так і самім дзіцём. Гэты адзін з шматлікіх доказаў таго, што пасада амбудсмэна магла б быць ключавой у аднаўленьні кантролю грамадзтва над падобнага роду злачынствамі ды спрыяць адэкватнаму іх пакараньню».

Грамадзтву неабходна пераадолець ціск рэпрэсіўнага мінулага

Вольга Абрамава ўспамінае, як падчас яе працы ў парлямэнце ёй разам зь некаторымі калегамі даводзілася неаднойчы бываць у месцах зьняволеньня, таксама шмат былых асуджаных прыходзілі са сваімі праблемамі да яе на ўчастак.

«Па меры магчымасьці я разам з калегамі наведвала турмы і калёніі, і мне проста немагчыма ўявіць сабе, каб нехта зь іх сказаў: тут ежа лепшая за рэстаранную. Наадварот, мы дамагаліся таго, і нам гэта ўдалося, каб павялічылі фінансаваньне гэтых устаноў. У мяне тады, на пачатку 2000-х, была ідэя, якую я абмяркоўвала з кіраўнікамі моладзевых калёніяў — увядзеньне кампутарнага навучаньня сярод зьняволенай моладзі з тым, каб тыя набылі запатрабаваную прафэсію і такім чынам пераарыентаваць іх на нармальную легальную сфэру дзейнасьці. У гэтыя калёніі я таксама накіроўвала кнігі і аднойчы нават пераканала калегаў зрабіць такую дабрачынную акцыю. Гэта было пад Новы год. Мы сабралі грошы і потым куплялі кнігі на розных кірмашах. Аднак недзе працэнтаў 15 з нашага дэпутацкага корпусу рэзка адмовіліся здаваць грошы: навошта нешта дарыць гэтым злачынцам?

На жаль, у нашым грамадзтве, якое мае рэпрэсіўнае мінулае, сфармавалася такое стаўленьне да людзей за кратамі, і гэта ня можа не адкладацца на масавай сьвядомасьці. На жаль, пераадольваць гэта вельмі ня проста. Каб зьмяніць агульнае стаўленьне, павінен быць цэнтар, які ўздымае адпаведныя хвалі, які бяз боязі ўздымае гэтыя пытаньні. Нават калі гэтыя праблемы палохаюць ды шакуюць грамадзтва».

Што могуць зрабіць у гэтай сувязі правабаронцы?

Абрамава: «Праваабаронцы робяць шмат. Але вынік іх працы даволі невысокі. Гэта, на мой погляд, зьвязана з эксклюзыўнасьцю іх дзейнасьці. Яна разьлічаная ў асноўным на абарону палітычных актывістаў. А таму іншыя людзі, чые правы жорстка парушаюцца, ня надта разьлічваюць на атрыманьне такой дапамогі. Прынамсі ў нашай краіне. Што тычыцца палітычных, то сапраўды — гэта асобы сэгмэнт, якому надаецца вялікая ўвага».

Як удалося дамагчыся адмены аднаго сьмяротнага пакараньня

Абрамава: «Я дазволю сабе прыгадаць выпадак, калі ў 2003-м, толькі аднойчы за ўсю гісторыю найноўшай Беларусі, удалося дамагчыся адмены сьмяротнага пакараньня. Тады праваабаронцы пачалі сьцьвярджаць, што гэта зрабілі яны. Але ў мяне захоўваецца дакумэнт ад камісіі па памілаваньні пры прэзыдэнце на маё імя, дзе дакладна сфармулявана, што паводле звароту дэпутата Абрамавай была разгледжаная і перагледжаная справа Зьмітра Хархаля.

Гэты асуджаны сам напісаў мне ліст. Ад свайго адваката ён даведаўся, што я выступаю супраць сьмяротнага пакараньня. Я вывучыла справу, у якой было шмат пытаньняў і нестыковак, пра што сьведчыла і тое, што сам вырак, насуперак распаўсюджанай беларускай практыцы, доўга не выконваўся. Таксама да разгляду, паводле адваката, не былі далучаныя дадзеныя экспэрта па балістыцы з 30-гадовым стажам, які дакладна ўказваў на тое, што зь месца, дзе знаходзіўся абвінавачаны ў забойстве, проста фізычна было немагчыма зрабіць тыя стрэлы, якія прывялі да сьмерці дваіх людзей. Іншымі словамі, абвінавачаны не ўчыняў забойства, хоць і прысутнічаў пры гэтым. І гэтыя зьвесткі суд да справы не далучыў. Я наведала зьняволенага ў ягонай камэры, пагутарыла зь ім. Гэта быў не анёл і ён сам гэта ўсьведамляў, але крыві на яго руках не было. Я накіравала зварот у камісію памілаваньня, хоць многія лічылі, што прысуд вось-вось будзе ажыцьцёўлены. Аднак прэзыдэнт усё ж перагледзеў вырак...

Праваабаронцы спрабавалі дзейнічаць у гэтым кірунку, аднак іх дзеяньні вынікаў не далі. Гэта адказ на пытаньне адносна магчымасьцяў праваабаронцаў у нашай краіне. Дарэчы, пытаньне пра ўвядзеньне мараторыю на сьмяротнае пакараньне, насуперак распаўсюджанаму меркаваньню ў недзяржаўных СМІ і ў асяродку праваабаронцаў, выносілася на шырокі разгляд яшчэ ў Палаце прадстаўнікоў другога скліканьня. Я першая паставіла гэтае пытаньне падчас парлямэнцкіх слуханьняў пра замежную палітыку. Потым былі праведзеныя слуханьні з удзелам дэлегацыі з ПАРЭ. Гэтыя слуханьні атрымалі тады шырокі рэзананс. Не разумею, чаму цяпер скажаецца палітычная гісторыя і ідзе гаворка пра тое, што ледзь не ўпершыню ставіцца пытаньне ў парлямэнцкіх сьценах. Мы, па сутнасьці, ходзім па коле, паўтараючы тыя дзеяньні, які былі ўжо зробленыя».

Калектыўны амбудсмэн як спосаб вяртаньня асобных небажыхароў зь нябёсаў на зямлю

Сёньня Вольга Абрамава перакананая, што бязь зьменаў асноўных грамадзкіх інстытутаў розныя намаганьні ў стварэньні структуры амбудсмэна ў Беларусі бессэнсоўныя. Аднак пасада такая ўсё ж ёсьць — упаўнаважаны ў справах нацыянальнасьцяў ды рэлігіі. Галіна, дзе праблемаў няма або амаль няма. Хто ў такім выпадку можа неяк заняць гэтую нішу, кантраляваць праблемныя зоны грамадзтва ды рэагаваць на выпадкі несправядлівасьці з боку людзей, надзеленых уладай? Вольга Абрамава выкарыстоўвае тэрмін «калектыўны амбудсмэн».

Абрамава: «Улада страціла зваротную сувязь з народам. Сёньня мы бачым адчужэньне народу ад улады. І для таго, каб вярнуць зь нябёсаў на зямлю некаторых небажыхароў, неабходная масавая грамадзкая рэакцыя. Улада рэагуе толькі на масавую шырокую рэакцыю. Вось ёсьць сайт грамадзкіх пэтыцыяў, свайго роду канал наданьня галоснасьці канкрэтным выпадкам парушэньня правоў чалавека ды збору подпісаў з адпаведнымі прапановамі. Тут трэба зьвяртаць увагу грамадзтва і далучаць людзей да канкрэтных дзеяньняў. Гэта свайго роду такі калектыўны амбудсмэн у выглядзе грамадзкіх пэтыцыяў. Хаця б на гэтым узроўні. Людзі не павінны баяцца ставіць свой подпіс, калі іх нешта абурае».