Ніхто зь сясьцёр ня помніў пра касьцюм.
— Ня помню, — адказала мама, калі я запыталася пра касьцюм, з-за якога памёр Болюсь, мамін старэйшы брат. А я была ўпэўненая, што пра тое, як Болюсь выкраў зь мяшка нарабаваных партызанамі рэчаў касьцюм татуся, расказвала менавіта яна. Пра тое, як зьдзекаваліся над ім, калі схапілі з касьцюмам. А неўзабаве Болюсь памёр.
— Гэта табе Янка, наверна, казала. Яна старшая за мяне, і магла знаць. А я табе раскажу, як помню сама пра Болюсеву сьмерць.
*
І я прыгатавалася слухаць пра роднага брата ўспамін. Нічога асаблівага ў маміных простых гісторыях, але з маленства неаслабна цікаўлюся ўспамінамі пра вёску Перавозы на беразе Вільлі. Як ехаць на Вілейку на правы бок перад мостам.
— Мы паехалі ў лес на Дзень кансьцітуцыі, 5 дзекабра быў тады гэты дзень. Грабілі на прызьбу калюшкі. Цёця Геня, я і он. Болюсь, — пачала з гатоўнасьцю мама. Я адразу ўявіла і зімны сьнежаньскі лес. І маленькіх людзей пад высокімі дрэвамі. Але пра што яны размаўлялі? Ува што былі апранутыя? Нават мама зь яе ўнікальнай памяцьцю да дэталяў ня ўспомніць ніколі.
— Прызьба праз «з»? — пытаюся. Гэтае слова чую ўпершыню.
— Да. Ізба, прызьба. Пры ізьбе.
— А калюшкі гэта што?
— Хвоя. Сыпалась пад хату, доскамі збоку прыкрывалі. На ураўне фундамента.
— Гэта нешта давала?
— Ну, наверна ж давала. А чаму ня дасьць.
— Усе так рабілі?
— Пачці, ня ўсе, но пачці. Хто ня мог. Не было каму можа там.
— Болюсю ўжо тады было ў лесе блага?
— Нічэво яму ў лесе не было. А як прыехалі, селі ужынаць.
— Колькі табе год было?
— 12, у нас з ім 6 лет разьніцы. Уся сям’я села ужынаць, усе.
*
Мамін татусь
А гэта 10 чалавек на той час было. Сямёра дзяцей, мамуся, татусь і татусева сястра цёця Геня з імі жыла. Генуэфа поўнае імя.
— Он гаварыт: «Не знаю, так баліт шэя. Я не магу галавой шэвеліць, так баліт». Адзежда ў яго шынэль была, я помню. Можа ён з танцаў ішоў з горада перад гэтым, і яго прадула. Гаварыт, што такой сільны вецер быў. Ну сказаў, што шэя. Шэя і шэя. Ляглі з братам Эдзяй спаць. Мы ўсе па двое спалі. Утрам цёця ўвідзела, што яму плоха.
— Цёця ўвідзела, што памёр?
— Не умер! Цёця бульбу драла на бабку. І вот гаварыт: «Я гляжу, яго падкінула». А мамуся што-та бельё сцірала ў хаце, і ана тожэ эта ўвідзела. Яшчэ ўзяла мокрае палаценца, гавора: «Зара палучыце. Што вы тут вытвараеце?» А тады будзіць на работу яго, і не ўстае.
*
Болюсь рабіў шаўцом у арцелі «Красный пищевик».
*
— А эта сударагі былі ў яго сьмертныя, — тлумачыць мама, — мамуся тады чуць с ума не сашла, кажух схваціла і пабегла па вёсцы, кажух цягне па сьнегу за сабой. Бегла не адзетая, нічэво.
— Куды яна пабегла?
— Ну... Бежала. Проста бежала.
— У бальніцу не забіралі, каб там ускрыцьцё якое?
Болюсь
— Не. Памёр, і пахавалі... Болюсь быў очэнь красівы. Выпраўка. Стрыжка, вот помню, і волас такі пакладзісты чуць віўся. А пра касьцюм ня помню. Помню толькі на лашадзях прыехалі раз, пад канец ужо вайны, ва двор да нас браты з Калпяі. Было іх семера брацьеў, дзевак не было, і ані былі ў парцізанах старшыя. І, знаеш, вярхом, а коні скачуць. Такія з рэвальверамі у руках. Героі! І што-та да Болюся адзін падскакаў і рэвальверам яго па ліцу. Вот эта помню. Вот эта очень-очень помню!
— А Болюсь што?
— А што Болюсь? Паскакалі-паскакалі конна па двару і папёрлі вон.
— Чаго яны хацелі?
— Ну, панімаеш, заканчывалася парцізаншчына. Канчалася іхняя белетрысьціка. Немцы ўходзят. Скора вабшчэ Беларусь асвабадзілась, і канец ужэ ім. Няма што рабіць. Заканчываўся грабёж гэты іхны. Што яны балявалі, самагонка лілася ракой у прытонах іхных, асобенна дзе Трылесіна, там хутара, Калпяя, Чарняты. А як мы баяліся Лысую гару па дароге на Чарняты. Там Кізікі жылі, радня па татусю. Міма гары бягом ляцім, аж дым. Даходзім да Франуся, ужо адтуль страшна. Бо Франусевых сям’ю, 8 чалавек, як бульбу капалі, усіх пастралялі. За тое, што прыходзілі грабіць ночай, а ў Франуся вінтоўка была. Дык забілі ўсіх днём. Там посьле болей ніхто ня жыў. А за Франусевым хутарам сразу Лысая гара. Усе зналі, што на Лысай гары закапывалі парцізаны, каго забівалі. І вот пад канец выдзелывалі сваё, што ім хацелася. Прыйдуць, забяруць у таго карову, у каго-та праз Вільлю пагналі там каня.
Дзед сяброўкі А.
— Якія ж гэта партызаны? Бандыты яны.
— Канешна, бандзіты. Яны ж пад відам парцізан сваё рабілі. Але называла гэта свора парцізанамі сябе. Іх посьле вайны лавілі па лясах, судзілі. Іваноў такі кгбіст быў, у парку яму памятнік. Яго ж забілі бандзіты гэтыя. Жонка Іванова рабіла ў Райфо. Очэнь красівая жэншчына.
— Што такое Райфо?
— Раённы фінансавы аддзел. Вот. Убілі яго. І патом яна начала встрэчацца з сынам первага секратара райкома. Он маложэ быў, але яна ухожанная, атлічалася ад прастых. І жаніўся ён, яна радзіла яму, — мама адыходзіла ўсё далей ад Болюся. — Значыцца, ня ты расказвала, што партызаны, калі прыходзілі раз, дык Болюсь выкраў з мяшка, што накралі, касьцюм татуся?
— Не, я ня помню гэта. Гэта табе Яня магла гаварыць.
*
Амэрыканскі дзядзя
Тады я запыталася ў цёці Іры, малодшай зь сясьцёр, ці памятае яна пра касьцюм, з-за якога памёр Болюсь, калі яна паклікала па цыбулю і кабачок.
— Не, — упэўнена, як і мама, адказала Іра. — Гэта толькі Яня магла знаць. Калі ён памёр, я зусім была малая. Я ад крыка праснулася, села есьці. Мне зь печы давалі пюрэ нейкае. Плачуць там у краваці ўсе, а мне налажылі яды на кухне. — Вы разумелі, што брат памёр?
— Ну чаму не? Ляжаў жа Болюсь мёртвы. Але ў 5 гадоў надта там разьбіраесься, што гора. Я толькі магу расказаць, што татуся к сьценке парцізаны ставілі. Яны прышлі па кабана, а татусь не даваў, тады яго піргнулі на краваць, і адзін шомпалам як даў. І тут жа выстрал снаружы. Яны ісчэзлі, а татусь пайшоў глядзець. Не было кабана. А гэта перад калядамі. Кармілі ж к этаму врэмені, к празднікам, каб ужо калоць. І «каза» стаяла, такія санкі бальшыя. То кабана на санкі і павязьлі, і ўсё. Бальшой быў кабан, да. І вот сям’я. Жыві, як хочаш. А ім бяда?
*
І тады я запытала трэцяю, сярэднюю сястру Марыю празь некаторы час, калі па бульбу да яе хадзіла.
— Не помню ні пра які касьцюм, — катэгарычна ў сваёй манеры адказала Марыя.
— Гэта было ноччу, — дапамагаю цёці ўспомніць, — прыйшлі да вас партызаны і вынясьлі з хаты мяшкі з адзеньнем, — пачынаю каторы ўжо раз.
— Таня, яны каждую ноч прыходзілі. Я толькі помню, Янка казала, што посьле вайны хадзіла на танцы ў Трылесіна, раней у хатах бывалі танцы, і там відзела наш розавы абажур з бахрамой, а на краваці пакрывала, на ім мамусі нашай рукой вышыта імя і фамілія мамусіны дзевіч’і «Марыя Янчуковіч». А пра Болюся ня знаю, гэта толькі Янка магла знаць.
*
Але Янка памерла ў сакавіку. Я за ўсімі гісторыямі, што зьбіраю пачкамі, ніяк не магла ўспомніць, хоць трэсьні, хто казаў пра Болюся. І вось сёньня, калі цьвёрда вырашыла пісаць пра касьцюмы, гартаю без усялякай надзеі дробна сьпісаны алоўкам нататнік, адвольна выцягнуты з гары нататнікаў, у мяне гэтых нататнікаў сьпісаных процьма. І дзіўная рэч, трапляю на запіс пра касьцюм Болюся — ад цёці Яні пачуты ўспамін:
*
«Кагда прышлі да нас парцізаны ноччу адзін раз і ўсё з хаты павынясьлі, дык Болюсь пракраўся ў сенцы і выцягнуў з мяшка татаў касьцюм. Замецілі яго. Білі моцна, патом да каня прывязалі і цягалі па вёсцы. Ён тады недзе ўзяў нямецкі аўтамат і чакаў у кустах каля рэчкі. Доўга іх старажыў, але болей іменна тыя не прышлі, хто біў яго. Ён надта перажываў. І ад гордасьці, я думаю, памёр.
— Дык гэта ж у вайну было, а Болюсь памёр у 47-м? — пытаюся.
— А ён сільна перажываў усё. Так і не прасьціў ім. Я думаю, памёр ад уніжэньня гэтага».
*
Сяброўку А. ўразіла гісторыя сьмерці майго дзядзі, які нават не дажыў да 18-ці, якога я ніколі не бачыла. Толькі на здымках. На здымках ён заўсёды ў сьветлым касьцюме. У амэрыканскага фасону кепцы. Уважліва глядзіць з-пад брыля ледзь усьмешлівым позіркам блакітных вачэй. Пра колер вачэй я ведаю, канешне ж, па расказах. Сяброўка А. таксама мела гісторыю пра касьцюм. Вот люблю такое, калі ўласная гісторыя рэхам адгукваецца ў суразмоўцах.
— Я раскажу пра пінжак дзеда. Мне папа расказаў. Пачалася вайна, і сталі хадзіць па вёсцы парцізаны. Па вёсцы Угляны Смаргонскага раёна, як на Войстам ехаць. Пачалі зьбіраць адзеньне, ежу. Усё, што можна. Прышлі, кажуць дзеду: «Давайце адзежу!» Дзед кажа: «Дык вашыя ж ўжо пабралі ўсё. Нічога ўжо няма». Бо да гэтага дзед схаваў усё лепшае адзеньне. Быў такі хлеў з ямай зацэмэнціраванай, там картошку складалі на зіму. А тады накідалі туды адзежу харошую зімнюю. Картошку зьверху. Засьцялілі посьцілкамі, потым салому. І ўсё. Салома і салома. Нічога ня бачна, і прызнакаў нікакіх. Але гэтыя хітрыя, бляха, прышлі. У іх вінтоўкі са штыкамі. Яны штыкамі патыкалі-патыкалі. І абнаружылі адзежу. Усю забралі. Кажухі там, усё пазабіралі. Дзеда прыставілі да сьценкі, што не хацеў даваць, чуць не забілі, але бабуля з дзецьмі кінулася да іх у ногі, і пакінулі. А тут зноў прышлі. Быў там адзін маленькі, тожа са штыком, кажа: «Так, дзед, здымай пінжак!» Дзед кажа: «Што ты, дзетка, гэта мой пасьледні пінжак». Дзед!.. Яму 40-а не было яшчэ. Кажа дзед: «Ён жа табе завялікі. Ты ж худы, малы». А дзед такі нармальны быў, відны мужчына. «Здымай каму, б.., сказаў, а то заб’ю нахер!» — малы той гавора. І, карацей, так яго прыставіў да сьцяны. Вымушаны быў зьдзець, а што рабіць? Малое, худое стаіць перад табой, але з вінтоўкай. Адзеў ён гэта пінжак, а пінжак вісіць, як у папандопалы. Ён такі рукавы падкатаў: «Ты гаварыў малы. Во, как раз мне твой пінжак».
*
Ну і пайшло-паехала. З кім не загавару, усякая размова да гісторый мужчынскага адзеньня зводзіцца. Вось і добрая знаёмая, былая настаўніца, пра касьцюм свайго таты стала казаць, калі я зайшлася ў госьці. Пілі чай. Як звычайна, я папрасіла, ці можна паглядзець старыя фотакарткі. На адной малады ў фарсістым строі мужчына. І бачна, што даваеннае фота, і замежнае.
«Гэта родны дзядзя мой, — настаўніца прыехала ў Смаргонь з Віцебшчыны, і адчуваецца, што гаворка іншая адразу, — яшчэ да 1914 году дзядзя адправіўся ў Амэрыку. І паэтаму нам прысылаў з Вашынгтона і пальто атцу, і рубашкі, і бацінкі, і касьцюм. І вот касьцюм гэты быў схаваны падчас вайны. Быў закопаны. Чорны касьцюм і палосачка беленькая. Ну і дзе хавалася гэта? І пальто, і касьцюм, і рубашачкі. Дзе? У куфар усё было зложана, а патом у гумно, дзе сена. Там выкапалі яму, патаму што на адкрытым месьце дождж прамочыць. І вот у яму апусьцілі тады куфар. Даскамі зьверху залажылі і, каб не было падазрэньня, вазок паставілі. Знаеце, такі вазок зімой ехаць. Сядзеньня ззаду, уперадзе сядзеньня. Сам на палозьзях. І гэты вазок паставілі зьверху. І не было падазрэньня, што там яма ўнутры. І паэтаму і пальто, і касьцюм, і бацінкі ў атца асталіся. Посьле вайны, як дастаў ён касьцюм, дык хадзіў па ўсёй вёсцы касьцюм. Хто жаніўся, і жаніхі адалжалі. Ілі хто ў свадзьбе гуляў. Напрымер, мой дваюрадны брат у свадзьбе гуляў. Прыхадзіў: «Дзядзя, пазыч касцюма». Даваў ацец. І брат вытанцовываў у гэтым касьцюме ў амэрыканскім.
— Дык, а людзі ж рознага памеру?
— Па размеру катораму падыхадзіў, канешна. Каторы высокі, ня мог адзець касьцюм. Ацец быў срэдняга роста. Вот касьцюм так шпацыраваў. А посьле вайны мы баяліся прызнацца, што дзядзя ў Амэрыцы. Я паступала калі вучыцца, і на работу анкету запаўняеш: «Ці ёсьць родственьнікі за граніцай?», і вынуждзена была пісаць: «Нет».
— А калі б праверылі?
— Хто мог праверыць? Адрасу ня мелі. Сувязі перарваліся, як Саветы прыйшлі. А патом ужо можа ў 1967 прыслалі саседзі, каторыя жылі з ім у Амэрыке, газету. У газеце маленькая такая была картачка і сабалезнаваніе, што умер такой-та і адпяваць яго будуць у такім-та касьцёле. І чысло ўказана. Вот так мы ўзналі, што яго няма жывога. Да вайны яшчэ пісаў ён бацькам, а посьле вайны не. Знаў, што такое тут тварыцца, і каб не навадзіць цень на брата, на яго сям’ю, паэтаму не пісаў.
— У вас не захавалася газэта?
— Не. Мне асталася адна толькі запаначка ад яго.
*
Былая настаўніца — імя не называю, яна прасіла, бо і па сёньня людзі многія баяцца абнародаваць тое, што за сталінскім часам страшнае адбывалася — прынесла на кухню запінку. Жоўты кругляшок, цьмяна ледзь бачны каменьчык у цэнтры кругляшка паблісквае.
— Яна просьценькая, — кажа настаўніца. А я нават у рукі баюся ўзяць апошні кавалачак сямейнай чужой спадчыны. Штучна бадзёрым голасам запытваюся:
— А з касьцюмам што?
— Тату пахавалі ў ім.
Бацька настаўніцы ў амэрыканскім касьцюме
І калі настаўніца паказала здымак таты ў дамавіне, у касьцюме з беленькай палосачкай, мне натуральна горла перахапіла. Да таго ж і здымак высокамастацкі, кампазыцыйна нават крыху нагадаў «Мёртвага Хрыста ў дамавіне» Ганса Гольбэйна. Ляжыць на белым прасьцірадле хударлявая фігура, ні кветак, ні радні побач. Я не адважылася папрасіць адсканаваць. Але затаіла мару. Праз тыдзень ужо трываць болей не магла. Схадзіла папрасіць здымак. І мне не адмовілі. Дзядзі амэрыканскага здымак таксама далі ў касьцюме фарсістым па модзе 20-х гадоў 20-га стагодзьдзя.
*
А потым я пайшла па позьнюю маліну на апусьцелы пасьля сьмерці цёці Яні (якая адзіная ведала праўду пра Болюсеву сьмерць) двор. Галінкі аблепленыя ягадамі, цяжка калышуцца ад сьцюдзёнага, амаль зімовага ветру, а ягады малінавеюць, быццам лета. Зьбіраю праз адну. Адну ем, другую кладу ў слоік літровы. Бачу за плотам суседку цёці Яні — калісьці знакамітую на ўвесь горад закройшчыцу Марыю. Цёці Марыі пад 90, але спрытна ў градах завіхаецца. Я паклікала:
— Цёця Марыя, ці скажаце, хто шыў у Смаргонях касьцюмы мужчынскія? — пытаньне само па сабе ўзьнікла раптоўна. Калі я клікала, дык нават і не здагадвалася, пра што менавіта запытаюся. І тым больш не чакала, што атрымаю такі шыкоўны адказ.
— Іх многа было, усе яны паўміралі даўно. Павел Броўка ў атэлье рабіў у брыгадзе. Альбін Хацілоўскі. Ён можа і дома шыў на заказ, ня толькі ў атэлье. Гейба быў закройшчык. Надта бедна жыў, бо шмат дзяцей. Аскірку брыгадзіра помню. Сечынскі закройшчык тожа ў нас рабіў. Коля Ўсьціновіч.
— Толькі адны мужчыны шылі мужчынскія касьцюмы?
— Толькі мужчыны.
— Харошыя касьцюмы яны шылі?
— Як удавалася.
Сьмяюся, а сэрцы мімаволі сьціскаецца ад пераклічкі краўцоў-нябожчыкаў.
*
Ад усіх касьцюмных гісторый нарэшце сасьніла, быццам прыходжу заказваць мужчынскі касьцюм у нейкі ангар са столю ледзь не пад неба, што ракету можна паставіць. Мяне кладуць у празрыстую капсулу накшталт баракамэры. Хутка-хутка мноства сталёвых ручак сустаўчатых прымаецца здымаць меркі і з касьмічнай хуткасьцю кроіць і шыць наўпрост на мне мужчынскі касьцюм. Ён не зусім белы, не сказаць, што шэры, проста сьветлы, як у Болюся на чорна-белым здымку. Крыху «навыраст», але ўтульны. Пачуцьцё абароненасьці даваў касьцюм. Нібыта памерлыя мужчыны нашага роду перадавалі празь яго ўласны вопыт, моц. І любоў.