Ільдар Дадзін стаў першым грамадзянінам Расеі, асуджаным паводле закону, які прадугледжвае крымінальную адказнасьць за неаднаразовыя парушэньні правілаў правядзеньня грамадзкіх мерапрыемстваў. У 2015 годзе Басманны суд Масквы прысудзіў яго да трох гадоў пазбаўленьня волі. Вясной 2016 году Масгарсуд зьмякчыў прысуд да двух з паловай гадоў. Цяпер Дадзін адбывае пакараньне ў папраўчай калёніі № 7 у Сегежы, у паўночна-заходняй Карэліі. Тыдзень таму Дадзін перадаў праз адваката ліст на волю, у якім паведаміў пра катаваньні.
Анастасія Зотава: Якраз цяпер яго наведваюць праваабаронцы з прэзыдэнцкай рады ў правах чалавека — Ігар Каляпін, заснавальнік Камітэту супраць катаваньняў, і Павел Чыкаў, кіраўнік праваабарончай асацыяцыі «Агора». Літаральна некалькі хвілін таму я атрымала ад іх паведамленьне, што яны дзьве гадзіны былі з Ільдарам, размаўлялі зь ім. Ільдар па-ранейшаму ў той самай калёніі, куды яго вярнулі пасьля абсьледаваньня ў шпіталі.
Заўтра да яго мае прыехаць адвакат Ксенія Кастраміна. Ад пачатку ягоную справу вялі два адвакаты — Ксенія Кастраміна і Аляксей Ліпцэр. Аляксей якраз перадаў ліст пра катаваньні. У сераду мы зь сястрой Ільдара, Ліліяй Дадзінай, паедзем у калёнію, паспрабуем разам атрымаць спатканьне, каб пагутарыць зь ім. А ў чацьвер да яго мае прыехаць яшчэ адзін доктар.
Рэч у тым, што супрацоўнікі Фэдэральнай службы выкананьня пакараньняў (ФСВП) усяляк спрабавалі схаваць, што Ільдар мае праблемы са здароўем. Яны выкладалі фотаздымкі, дзе Ільдар стаіць далонямі долу. Пры гэтым, паводле адвакатаў, ён меў кровападцёкі на прыдалоньнях зьнізу, то бок на фота іх не было відаць. І калі дактары ФСВП аглядалі яго пад відэазапіс, яны сказалі, што зь ім нічога дрэннага не адбылося, ніякіх пашкоджаньняў няма. Потым прыехалі дактары зь мясцовай бальніцы, таксама яго агледзелі і сказалі, што ўсё добра. У той жа дзень да яго прыехалі праваабаронцы, якія, па-першае, пабачылі кровападцёкі, якіх нібыта не знайшлі дактары, а акрамя таго падчас размовы ў Ільдара здарыўся эпілептычны прыпадак. Ён упаў на падлогу, прыкусіў язык, у яго з роту ішла пена. Усё гэта мне расказаў адзін з праваабаронцаў, зь якім я ў кантакце. Супрацоўнікі ФСВП пачалі казаць, што ў Ільдара і раней былі нейкія прыпадкі, і ў дзяцінстве. Але гэта ўсё абсалютная няпраўда, бо я пасьля пагутарыла і зь ягонай мамай, і зь ягонымі братам і сястрой — ніякіх праблем у дзяцінстве не было. І апошнія два гады, калі ён жыў са мной, не было ніякіх праблем ці адхіленьняў.
Палохае пазыцыя чыноўнікаў, якія накіроўваюць журналістаў, каб тыя рабілі рэпартажы, што ў калёніі ўсё цудоўна, там нікога ня б’юць, кормяць як у рэстаране, і ўвогуле гэта не калёнія, а санаторый.
Пасьля прыпадку Ільдара накіравалі ў Петразаводзкую бальніцу, дзе яму зрабілі МРТ. Дактары сказалі, што ня могуць вызначыць, што стала прычынай прыпадку. Паводле маскоўскіх спэцыялістаў, гэта магло здарыцца таму што яго білі па галаве, і маглі адбыцца нейкія зьмены праз страсеньне мозгу. Я ня ведаю, што рабіць у гэтай сытуацыі. Я ня доктар, але мне здаецца, што страсеньне мозгу трэба лячыць, што трэба дадатковыя абсьледаваньні. Калі гэта не лячыць, раптам потым будуць незваротныя наступствы? Трэба нейкім чынам выцягнуць яго з калёніі, перавесьці ў бальніцу, але я ня ведаю як гэта зрабіць, бо ўлады спрабуюць замаўчаць гэтую сытуацыю.
Са мной зьвязаліся людзі, якія маюць сваякоў у той самай калёніі. Яны таксама кажуць, што людзей у гэтай калёніі катуюць. Мужчына, у якога там сядзіць брат, сказаў, што гатовы расказаць ўсё журналістам, бо ім ужо няма чаго губляць — ягоны брат нейкі час сядзіць у штрафным ізалятары і загіне, калі нічога ня зьменіцца. Іншая жанчына кажа, што яе мужу адбілі ныркі. Таму я спрабую прыцягнуць як мага болей праваабаронцаў, каб уратаваць ня толькі Ільдара, але і гэтых людзей.
Ільдар Дадзін і Анастастасія Зотава пабраліся шлюбам у сьледчым ізалятары ў лютым 2016 году.
РС: Мне казалі, што вы з Ільдарам пазнаёміліся на пікеце ў падтрымку грамадзянскай супольнасьці Беларусі. Вы там былі як журналістка?
Зотава: Не. Я скончыла факультэт журналістыкі Маскоўскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту імя Ламаносава і потым пайшла ў праваабарончую школу правоў чалавека. Гэтая структура аб’ядноўвае некалькі краінаў — у тым ліку Ўкраіну і Беларусь. У ёй удзельнічаюць актывісты зь беларускай арганізацыі «Вясна». Я мела зь імі кантакты і ведаю, што 4 жніўня — Міжнародны дзень салідарнасьці з грамадзянскай супольнасьцю Беларусі. Напрыклад, калі праваабаронца Алесь Бяляцкі быў за кратамі, у Маскве ладзілі пікеты салідарнасьці каля амбасады Беларусі. На той момант у 2014 годзе Бяляцкага ужо вызвалілі, але мы зь сябрамі ў любым выпадку вырашылі, што такая акцыя патрэбная, бо грамадзянскай супольнасьці Беларусі цяжэй, чым расейскай. Мы паспрабавалі наладзіць пікеты ў цэнтры Масквы каля помніка Грыбаедаву. Я раскідала інфармацыю па розных групах у фэйсбуку, у іншых сацыяльных сетках, і на акцыю прыйшлі людзі, якіх мы яшчэ ня ведалі. Там я ўпершыню пабачыла Ільдара.
Ён фанат гурту «Ляпис Трубеской», гурту «Brutto», чытаў Якуба Коласа, Янку Купалу. «Будзь сьмелым» — адзін зь яго любімых вершаў.
Ільдар мне потым расказваў, што тады я яму зусім не спадабалася, бо паліцыя нам казала: «Вось, вы са сваёй Беларусьсю, са сваёй Украінай муціце, гайдаеце лодку — мы вас усіх пасадзім». А я спрабавала наладзіць кантакт з паліцыяй і казала: «Ой, ня трэба нас саджаць, мы ж нічога не парушаем». Ільдар тады падумаў: «Вось, нейкая дзіўная дзяўчына, не адстойвае свае правы, не апэлюе да закону, а просіць паліцыю аб нечым, калі яны пагражаюць парушыць закон». Сам ён пайшоў на гэтае мерапрыемства, бо спадзяваўся пазнаёміцца зь беларускімі праваабаронцамі. Ён фанат гурту «Ляпис Трубеской», гурту «Brutto», чытаў Якуба Коласа, Янку Купалу. «Будзь сьмелым» — адзін зь яго любімых вершаў.
РС: А чытаў у арыгінале ці ў перакладзе?
Зотава: У арыгінале. Там шмат зразумела, мовы падобныя. У яго дома ляжыць кніжка Якуба Коласа, толькі ня памятаю яе назвы. Ён паважаў беларускіх актывістаў, бо яны здольныя нешта рабіць у цяжкіх умовах. Таму ён расчараваўся, што там былі людзі ў асноўным з Масквы, якія проста хацелі падтрымаць беларусаў.
Сама я двойчы езьдзіла ў Менск.
Калі Ільдар ужо сядзеў пад хатнім арыштам, да нас прыехаў хлопец зь «Вясны». Яны пазнаёміліся, і гэты хлопец спрабаваў неяк дапамагаць. Мы ўжо жартавалі, што раней мы рабілі акцыі салідарнасьці з грамадзянскай супольнасьцю Беларусі, а хутка ў Беларусі давядзецца ладзіць акцыі салідарнасьці з грамадзянскай супольнасьцю Расеі, бо ў Расеі робіцца горш, чым у Беларусі.
Сама я двойчы езьдзіла ў Менск. Гэта было летась на прэзыдэнцкія выбары. Першы раз я езьдзіла ў жніўні перад выбарамі — пісала рэпартажы. А другі раз я прыехала ўжо за дзень да выбараў. Мне меліся зрабіць журналісцкую акрэдытацыю пры Міністэрстве замежных спраў Беларусі ад маскоўскага выданьня «Голос», якое сочыць за выбарамі, замовіць гатэль. Але калі я прыехала, то даведалася, што акрэдытацыі ня будзе і нічога не замоўлена. Я была ў шоку і якраз пайшла да людзей зь «Вясны»...
Анастастасія Зотава на пікеце ў Маскве.
РС: А Вам патлумачылі, чаму было адмоўлена ў акрэдытацыі?
Зотава: Не. Людзі зь «Вясны» мяне прытулілі, і на наступны дзень я паехала па выбарчых участках, бо мне трэба было пісаць рэпартаж. Разам зь іншым чалавекам, якога не акрэдытавалі, мы прыходзілі на розныя ўчасткі і казалі, што мы расейскія турысты і нам цікава, як адбываюцца выбары. Нас не асабліва выганялі, толькі не дазвалялі фатаграфаваць. На ўчастак, дзе галасаваў Лукашэнка, нас, вядома ж, без акрэдытацыі не пусьцілі. Але я прыехала на ўчастак, дзе галасавала Тацяна Караткевіч. Спачатку мне там казалі прыбраць фотаапарат і не фатаграфаваць, але калі прыйшла Караткевіч і зь ёй агромністая колькасьць журналістаў, дык міліцыя ўжо нават не зьвяртала ўвагі, хто фатаграфуе, а хто не.
Калі пачынаеш разумець, што Беларусь ледзьве не лібэральнейшая, чым Расея, дык думаеш: «Божа, у якой жа краіне я жыву».
На мяне найбольшае ўражаньне зрабіла шэсьце ў суботу перад днём выбараў і пасьля выбараў, у нядзелю. Людзі зьбіраліся на Кастрычніцкай плошчы і потым ішлі да Плошчы незалежнасьці. Калі б ў Маскве былі такія шэсьці, дык павязалі б ўсіх абсалютна. Вядома ж я чула пра падзеі 2010 году і ад знаёмых, і ў кніжцы Сьвятланы Алексіевіч «Час second-hand» пра гэта напісана. Таму я чакала, што зараз на гэтую плошчу ўварвецца аналяг нашага расейскага АМОНу. Тым больш, што мы з актывістамі «Вясны» бачылі, што ў дварах стаяць аўтобусы, у аўтобусах сядзяць людзі ў шлемах. Таму для мяне было шокам, што людзей не затрымлівалі, бо калі пачынаеш разумець, што Беларусь ледзьве не лібэральнейшая, чым Расея, дык думаеш: «Божа, у якой жа краіне я жыву».
РС: А каму, на Вашую думку, цяпер цяжэй адстойваць свае правы — людзям у Беларусі ці ў Расеі? І ці бачыце вы нейкія адрозьненьні?
Зотава: Шчыра кажучы, калі я думала, што ў Беларусі цяжэй, дык ведала пра сытуацыю ў Беларусі, але ня ведала пра сытуацыю ў Расеі. Напрыклад мы з Ільдарам чыталі кнігу Ігара Аліневіча «Еду в Магадан», і там было пра катаваньні, як людзей у ізалятары ставілі «на расьцяжку», прымушалі бегаць па прыступках. І мы жахаліся як такое можа быць у 21-м стагодзьдзі. Але мы проста на той момант ня ведалі, што адбываецца ў расейскіх турмах. Цяпер я бачу, што ў Расеі ёсьць усё тое ж самае: людзей ставяць «на расьцяжку», абліваюць халоднай вадой на марозе, зьбіваюць, падвешваюць на наручніках.
Выглядае, што гэтыя дыктатары пры ўладзе перазвоньваюцца, вучацца адзін у аднаго.
Мне здаецца, што сытуацыя паступова ўраўноўваецца. Лукашэнка можа выпускаць палітвязьняў, каб потым пасадзіць іншых. Пуцін таксама выпускае некаторых палітвязьняў — Надзею Саўчанку, Генадзя Афанасьева, раней некаторых удзельнікаў пратэсту на Балотнай плошчы ў Маскве, да таго Міхаіла Хадаркоўскага... Лукашэнка спрабуе гуляцца з Эўропай і паказаць, што ён ужо не такі дыктатар. У Расеі сытуацыя наадварот пагаршаецца, бо мы ж не гуляем з Эропай, а кажам, што там адны кепскія людзі і гомасэксуалісты, а мы самая цудоўная краіна, і нам на меркаваньне Эўропы пляваць. Часам здаецца, што ўсе постсавецкія краіны праходзяць адзін і той жа шлях. Спачатку нешта адбываецца, напрыклад, ва Ўзбэкістане, потым у Беларусі, потым у Расеі. Вашы пратэсты супраць фальсыфікацыі выбараў 2010 году — гэта нашыя пратэсты 2012 году. Гэтаксама людзей хапалі, білі, палохалі. У вас прынялі закон аб дармаедзтве, і ў нас таксама прапанавалі. Выглядае, што гэтыя дыктатары пры ўладзе перазвоньваюцца, вучацца адзін у аднаго. Толькі ва Ўкраіне ў 2014-м гэта павярнулася крыху ня так, як у Расеі і Беларусі.
Ільдар такі чалавек, які вельмі крытычна ставіцца да інфармацыі.
Ільдар такі чалавек, які вельмі крытычна ставіцца да інфармацыі. Калі яму нешта кажуць, то ён не паверыць, пакуль сам не праверыць, ня знойдзе пераканаўчых доказаў. Так ён і стаў актывістам — калі пачуў у 2011 годзе, што выбары нячэсныя, ён вырашыў праверыць сам і пайшоў у 2012 годзе на прэзыдэнцкія выбары назіральнікам. Ён пабачыў укіды, няправільны падлік галасоў і паспрабаваў на гэта паскардзіцца ў паліцыю. Яго затрымалі проста ў паліцэйскім пастарунку, куды ён паехаў скардзіцца, вывезьлі ў прамысловую зону і сказалі: «Калі будзеш скардзіцца, дык табе будзе вельмі кепска». Пасьля гэтага ён ужо дакладна ведаў, што выбары нячэсныя і пачаў хадзіць на акцыі за чэсныя выбары.
Па сутнасьці гэтаксама ў яго атрымалася з Украінай. Ён пачуў па тэлевізары, што на Майдане незразумелыя людзі, якім заплаціў Дзярждэп ЗША, і вырашыў праверыць — купіў квіток у Кіеў і паехаў туды. Ён пабачыў, што гэта добрыя, сьветлыя, перакананыя ў сваёй праваце людзі, якія абараняюць свае ідэі, абараняюць дэмакратыю, як яны яе бачаць. Ён быў там у лютым, калі пачалі расстрэльваць людзей. Ён расказваў, як дапамагаў перавязваць параненых, ён бачыў забітых. Я сама не была на Майдане ў 2014-м, але я абсалютна веру яму. Ён расказваў, што там былі добрыя і сьмелыя людзі, якія былі гатовыя аддаць сваё жыцьцё, каб супрацьстаяць дыктатуры. І калі пачалася вайна на Данбасе, ён пратэставаў супраць гэтай вайны. Мне здаецца гэта ня дзіўна, бо любы адэкватны чалавек будзе пратэставаць супраць вайны.
РС: Але ж расейскія ўлады кажуць, што гэта грамадзянская вайна, якую пачаў Кіеў, што Расея там не пры чым.
Зотава: У нас шмат журналістаў рабілі расьсьледаваньні і размаўлялі з вайскоўцамі, якія прызнаваліся, што іх паўафіцыйна перакідвалі туды. Расейскія вайскоўцы былі там. У любым выпадку, калі нават гаворка пра добраахвотнікаў, у нас ў Расеі шмат дзейнічала лягераў, адкуль туды накіроўвалі людзей.
Трэба разумець, што добраахвотнікі, якія едуць ваяваць на Данбас, гэта ня нейкія зьвяры. Гэта нармальныя хлопцы, магчыма ідэйныя, але іх папросту падманулі. Ім сказалі, што зло спрабуе захапіць Расею. І яны паверылі, адчулі сябе рыцарамі, паехалі ваяваць. А потым, калі яны рабіліся інвалідамі, дык пачыналі разумець, што па сутнасьці іх скарысталі, і за іх раненьні ці сьмерць ніхто не заплаціць іх бацькам ці ўдовам. І супраць гэтага варта пратэставаць, трэба спыняць вайну.
Анастасія Зотава каля сьледчага ізалятара ў дзень шлюбу.
РС: Вы расьпісаліся з Ільдарам сёлета ў лютым, калі ён быў ужо ў сьледчым ізалятары. У вас была нейкая папярэдняя дамова?
Зотава: Калі мы пачалі сустракацца, мы жылі спачатку ў здымнай кватэры, а потым па месцы ягонай прапіскі ў Падмаскоўі, калі яго пасадзілі пад хатні арышт. Нам было абсалютна нармальна бяз штампаў у пашпарце. Мы жылі разам, я гулялася зь ягонымі пляменьнікамі, дапамагала рабіць урокі яго пляменьніцы. Але калі Ільдар сядзіць у ізалятары ці ў калёніі, і я прыяжджаю яго наведаць, я для іх ніхто, дзяўчына з вуліцы. Таму гэты шлюб быў патрэбны проста для таго, каб нам давалі спатканьні. Таксама вельмі важна, што я, як жонка, маю права рабіць заявы ад імя мужа. Цяпер, калі высьветлілася гэтая гісторыя пра катаваньні, я б не магла гэтага рабіць, калі б не была ягонай афіцыйнай жонкай. Насамрэч варта было браць шлюб раней, калі б мы ведалі, што яго пасадзяць у турму. Але я была абсалютна ўпэўненая да прысуду 7 сьнежня летась, што гэта вар’яцтва — саджаць чалавека за адзіночныя пікеты з плякатамі, за выказваньне сваёй думкі. Ён каля году сядзеў пад хатнім арыштам, і я думала, што гэты год яму і дадуць, і выпусьцяць у залі суду... Цяпер мы спрабуем аспрэчваць у Кастытуцыйным судзе сам гэты артыкул, паводле якога сядзіць Ільдар. Ён першы і адзіны чалавек у Расеі, які сядзіць за адзіночныя пікеты.
РС: Вы сказалі, што варта было браць шлюб раней, калі б ведалі, што яго пасадзяць у турму. А варыянт зьбегчы з Расеі вы разглядалі?
Зотава: Ільдар казаў, што ня зьедзе, бо інакш сам сябе лічыў бы баязьліўцам. Яму ў паліцыі казалі: «Зьяжджай з гэтай краіны, інакш завядзем на цябе крымінальную справу». Мы тады сур’ёзна гэта абмяркоўвалі і ён сказаў: «Калі я зараз зьеду, дык кіну ўсіх тых людзей, якія цяпер у Расеі спрабуюць змагацца.
Ён рабіў гэта, каб не адчуваць сябе баязьліўцам.
Я спрабавала яму казаць, што можа ён паспрабуе дзейнічаць па-іншаму. Можа вывучыцца на юрыста і паспрабуе дапамагаць людзям як юрыст. Але для яго гэта пытаньне выказваньня свайго меркаваньня. Ён рабіў гэта, каб не адчуваць сябе баязьліўцам. «Калі ідзе вайна на Данбасе, дык я пад ёй не падпісваюся, я супраць гэтай вайны. Калі саджаюць Надзею Саўчанку, дык я, як расеец, пад гэтым не падпісваюся, я супраць гэтага суду і гэтых фальшывых абвінавачаньняў». Яму гэта важна, каб самога сябе адчуваць чалавекам.
Калі б я ведала, што яго пасадзяць, дык сама зьвязала б яму рукі, паклала ў чамадан і вывезла б у цягніку некуды. Ільдар вельмі моцны, вельмі сьмелы чалавек, ён гатовы ахвяраваць сваім жыцьцём дзеля іншых. Але я не такая моцная і не такая сьмелая. Я гатовая на ўсё, каб яго ўратаваць.