Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць кіраўнік праваабарончага цэнтру «Вясна» Алесь Бяляцкі, рэдактар выданьня Mediakritika Яніна Мельнікава і палітык і пісьменьнік Павал Севярынец. Вядзе перадачу Юры Дракахруст.
Чаму суд не пагадзіўся з пракурорам?
Дракахруст: 28 кастрычніка быў абвешчаны прысуд блогеру, журналісту Эдуарду Пальчысу — адзін год і 9 месяцаў абмежаваньня волі без накіраваньня ў выпраўленчую ўстанову. Пальчыс быў вызвалены ў залі суду.
Нагадаю, што ягоны сайт 1863х. com, які ён асабіста вёў пад нікам Джон Сільвэр, у свой час быў папулярнейшы за многія інтэрнэт-СМІ. Ён быў арыштаваны ў Расеі, экстрадзіраваны ў Беларусь і цяпер асуджаны па абвінавачваньні «ў распальваньні варожасьці» і «ў распаўсюдзе парнаграфіі празь інтэрнэт».
Напярэдадні абвяшчэньня прысуду зьявілася інфармацыя, што пракурор запатрабаваў 3.5 гады зьняволеньня. Пасьля вынясеньня выраку было пацьверджана, што гэта сапраўды так. Магчыма, яна была і небеспадстаўная. Дык чаму ж прысуд быў іншы, без зьняволеньня? Ці не адлюстроўвае гэтая сытуацыя нейкую барацьбу «галубоў» і «ястрабаў» ва ўладнай сыстэме Беларусі?
Бяляцкі: Я мяркую, што агульная сытуацыя ў краіне паўплывала на такі прысуд. З аднаго боку, суд пацьвердзіў вось тыя абвінавачваньні, якія былі вылучаныя супраць яго, яго ні ў чым не апраўдалі, і 9 месяцаў, якія ён адсядзеў у СІЗА, яны застаюцца за плячыма Эдуарда Пальчыса. З другога боку, проста разьлічылі дзень за два, дзень у СІЗА — за два дні ўмоўнага зьняволеньня, і такім чынам ён фактычна вызвалены быў у зале суду без далейшага адбываньня тэрміну, яму залічылі яшчэ невялічкі кавалачак затрыманьня ў 2015 годзе.
Я думаю, што нам удалося дагрукацца да міжнародных структураў, да Эўрапейскага Зьвязу, да амбасадаў іншых краінаў, якія, у сваю чаргу, я мяркую, выказвалі свае думкі па гэтым пытаньні беларускаму МЗС.
Чаму так атрымалася, чаму ўлады захавалі твар, з аднаго боку, з другога, вымушаныя былі адрэагаваць на рэакцыю беларускай грамадзянскай супольнасьці? Усё ж такі гэта была дастаткова салідарная пазыцыя і беларускіх грамадзкіх актывістаў, і праваабаронцаў, і журналістаў, якія асьвятлялі гэтую падзею, якія пісалі пра яе, якія выступалі ў абарону Эдуарда Пальчыса. І я думаю, што нам удалося дагрукацца да міжнародных структураў, да Эўрапейскага Зьвязу, да амбасадаў іншых краінаў, якія, у сваю чаргу, я мяркую, выказвалі свае думкі па гэтым пытаньні беларускаму МЗС.
І на сёньняшні дзень атрымліваецца так, што беларускія ўлады не зацікаўлены ў зьяўленьні яшчэ аднаго палітычнага зьняволенага. Таму Эдуард Пальчыс быў сёньня вызвалены.
Дракахруст: Павал, а як вы трактуеце менавіта гэтую акалічнасьць? Усе, што сказаў Алесь, магло б мець месца пры тым, што пракурор запатрабаваў бы ўмоўнага пакараньня і яго бы Пальчысу і далі. Але яшчэ заўчора пракурор запатрабаваў тры з паловай гады рэальнага зьняволеньня.
Ці не атрымалася так, што фактычна рашэньне прымалася літаральна ўчора, учора нехта сказаў, магчыма, у нейкіх уладных калідорах: «хлопцы, так нельга»?
У вас ёсьць уласны досьвед зьняволеньня, вы, магчыма, лепш за мяне памятаеце і ведаеце практыку. Я ня памятаю прэцэдэнту, калі б пракурор казаў — «рэальна пасадзіць», а суд казаў — «не, умоўнае». Мне здаецца, па справе Плошчы такога не было. Каму прасіў пракурор ўмоўнае, напрыклад, Ірыне Халіп, Аляксандру Фядуту — тым і давалі ўмоўнае, каму прасілі турму, краты — тым і давалі краты.
Севярынец: Думаю, вы маеце рацыю, і тут ёсьць сыгнал. Судовае пасяджэньне скончылася ў аўторак. Калі б гэтая справа была цалкам падрыхтаваная, то маглі б і выносіць прысуд у аўторак ці ў сераду. Але два дні паўзы, ўзятыя прычым да дня народзінаў Эдуарда, паказваюць, што тут была пэўная гульня, можа быць, больш тонкая, чым тая, да якой мы прызвычаіліся ў выкананьні гэтага рэжыму.
І, на мой погляд, гэтая тонкая гульня не была разьлічаная на кагосьці ўнутры Беларусі (няма там ні «галубоў», ні «ястрабаў», там усе «крумкачы» ў рознай форме), яна была разьлічаная для зьнешняга карыстаньня, для эўрапейцаў і, магчыма, для расейцаў пэўныя сыгналы маглі быць.
Зьмест сыгналу: мы можам і пасадзіць гэтага хлопца, 3.5 гады патрабуем, абвінавачваньне лічыць, што ягоныя «злачынствы» таго вартыя, а вось мы яго выпускаем — гэта сыгнал, яшчэ на дзень народзінаў, прыгожа, пры людзях, адкрыта і так далей. Гэта, мне здаецца, такі эфэктны жэст, разьлічаны на ўражлівых і сэнтымэнтальных эўрапейцаў, магчыма, эўрапейцы гэта ацэняць.
Гэта гандаль палітзьняволенымі ў чыстым выглядзе.
Цяпер якраз ідзе гаворка пра атрыманьне крэдыту Міжнароднага валютнага фонду, дзе Эўропа і Злучаныя Штаты маюць ільвіную долю галасоў. На мой погляд, гэта гандаль палітзьняволенымі ў чыстым выглядзе. Пра юрыспрудэнцыю, беларускі народ альбо інтарэсы таго ж самага Эдуарда Пальчыса тут нават мовы няма.
Дракахруст: Яніна, як вы ацэньваеце гэтую інтрыгу? Пракурор патрабуе адно, а суд дае іншы вырак. Ці гэта сапраўды стварэньне карцінкі, уражаньня, што ў нас ва ўладзе ёсьць «галубы» і ёсьць «ястрабы»?
А можа і сапраўды гэты працэс лібэралізацыі адносінаў, збліжэньня з Захадам, спарадзіў розныя ўстаноўкі ў розных людзей ва ўладзе? А можа наадварот, Павал мае рацыю, што ўсе гэта гульня, складаная «пацёмкінская вёска»?
Мельнікава: У гэтым пытаньні хутчэй пагаджуся з Паўлам, бо мне вельмі цяжка ўявіць, што пракурор проста па ўласнай ініцыятыве прасіў адно, а судзьдзя па ўласнай ініцыятыве даў іншае. Мне вельмі цяжка ўявіць, што ў Беларусі адбылася сапраўдная лібэралізацыя. Мы ўжо гэта бачылі, мы прахадзілі ўжо некалькі такіх «лібэралізацыяў», усе гэта сканчалася ня вельмі добра. Гэтым разам хацелася б, каб насамрэч Беларусь крочыла ў правільным кірунку.
З выракам Пальчысу мне падаецца, што сапраўды гэта такая гульня, якая разьлічаная на вонкавага назіральніка, бо ў самой краіне асаблівых ілюзіяў на гэты конт няма, мне падаецца.
Дракахруст: Яніна, я Вам хачу нагадаць (справа, праўда, даўняя) сытуацыю, калі спэцназ МУС арыштоўваў [камандзіра брыгады спэцназу Дзьмітрыя] Паўлічэнку. Наўрад ці ў той час гэта было складанай гульнёй з Захадам, гэта было адлюстраваньне рэальных супярэчнасьцяў ва ўладнай сыстэме. Вось гэтая сытуацыя зь патрабаваньнем пракурора і выракам ня можа быць нечым падобным?
Мельнікава: Безумоўна, ўлада не аднародная, безумоўна, там працуюць розныя людзі з рознымі поглядамі, і хтосьці больш скіраваны на прытрымліваньне законаў, хтосьці — менш. Я думаю, што параўноўваць сытуацыю Паўлічэнкі і Пальчыса не даводзіцца, бо Паўлічэнка быў часткаю гэтай сыстэмы і ўся тая драма разварочвалася ў межах сыстэмы. Пальчыс — проста блогер, які можа і рабіў папулярны блог, але ў прынцыпе яго хутчэй зрабілі папулярным, калі арыштавалі, калі пачалася ўся гэтая справа.
Улады тады яшчэ не вырашылі, ці насамрэч яны хочуць кінуць гэтага хлопца за краты.
Той факт, што блог Пальчыса, пакуль яго трымалі за кратамі, быў адкрыты, яго можна было чытаць, кажа на карысьць таго, што ўлады тады яшчэ не вырашылі, ці насамрэч яны хочуць кінуць гэтага хлопца за краты.
Так, абвінавачваньні засталіся і вынікі такія, якія ёсьць, але тое, што Пальчыс на свабодзе, тое, што ягоны сайт працуе, кажа, што гэтую магчымасьць улады пакідалі сабе ад пачатку.
Справа Пальчыса і нармалізацыя адносінаў з Захадам
Дракахруст: Калегі, вы ўжо сказалі пра кантэкст, у якім адбываўся гэты суд, а менавіта — ён адбываўся на фоне нармалізацыі стасункаў у Беларусі з Захадам. Вось літаральна ў гэтыя дні, калі адбываўся суд над Пальчысам, у Менску праходзіў беларуска-польскі эканамічны форум з удзелам віцэ-прэм’ера Польшчы.
І вось тое, што Пальчысу далі ўмоўнае пакараньне — ці ня вынік гэта той самай нармалізацыі, таго, што беларускія ўлады так ці інакш выконваюць сваю частку негалоснай «джэнтэльмэнскай угоды»: палітвязьняў, прынамсі гучных палітвязьняў, быць не павінна? Іншымі словамі, якім быў бы прысуд, калі б не гэтая нармалізацыя?
Севярынец: Рэжыму для сёньняшніх гульняў з Захадам гучныя палітвязьні не патрэбныя, але згадаем, што хлопец і так адсядзеў колькі месяцаў. Які мог бы быць прысуд маладому герою? Ну такім жа, якімі былі прысуды маладым героям дагэтуль, напрыклад, Зьмітру Дашкевічу ў 2006-м ці 2010-м гадах — жорсткая турма. Сапраўды тут ёсьць ўплыў гэтай каньюнктуры, але гэтая фаза можа зьмяніцца, калі Расея зробіць свой ход.
Дракахруст: Яніна, цяперашнюю палітыку Захаду шмат хто крытыкуе, называе яе беспрынцыповай, цынічнай, гандлярскай. Але калі разважаць адносна канкрэтнага выпадку, напрыклад, справы Пальчыса... Хацелася б, каб такіх справаў не было ўвогуле — у дэмакратычнай краіне ня судзяць за слова — але ці можна сапраўды сказаць, што тое, што ён атрымаў ўмоўнае пакараньне, а ня сеў на рэальны тэрмін — гэта вынік нармалізацыі?
Мельнікава: Вельмі складанае пытаньне. Што да крытыкі Захаду, то параўноўваючы тыя абставіны, ў якіх Пальчыс знаходзіўся 9 месяцаў, і ў тыя, у якіх ён будзе сёньня, не паварочваецца язык зараз сказаць пра тое, што нешта зрабілі ня так.
Калі такім чынам Беларусь выконвае тыя джэнтэльмэнскія пагадненьні, то я за тое, каб прынамсі з такім вынікам гэта адбывалася. Хлопец дома сьвяткаваў дзень народзінаў, сьвяткаваў волю разам з жонкай і гэта таго вартае, на маю думку. Што датычыцца таго, што наколькі гэтыя джэнтэльмэнскія пагадненьні насамрэч джэнтэльмэнскія і колькі яны пратрымаюцца, я зноў магу сказаць, што вялікіх ілюзіяў у мяне асабіста няма, але калі такім чынам мы будзем крочыць кудысьці наперад да пэўных рэальных зьменаў, то толькі застанецца сказаць дзякуй Захаду за тое, што гэта робіцца.
Дракахруст: Алесь, Вы адзін з тых самых крытыкаў цяперашняй палітыкі Захаду. Але вось як з пункту гледжаньня вашай крытыкі выглядае цяперашняя справа і якая ёй альтэрнатыва? Умоўна кажучы, калі б Захад працягваў санкцыі, а можа і ўзмацніў, прынамсі справа Пальчыса вырашалася бы лепш? Ці ўвогуле так нельга разважаць, а варта разважаць наконт таго, што калі б былі санкцыі, то ўрэшце рэжым лібэралізаваўся б і такіх справаў наагул не было б?
Бяляцкі: Трэба сказаць, што гэтая справа мае карані яшчэ з тых часоў, калі санкцыі былі. У 2015 годзе, калі была распачатая крымінальная справа і калі ён вымушаны быў уцякаць ва Ўкраіну, пацяпленьня адносінаў, актывізацыі адносінаў з Захадам яшчэ не было. Мы фактычна разьбіраемся з гэтымі шлейфамі, з гэтымі «хвастамі», якія цягнуцца яшчэ з таго пэрыяду.
Дракахруст: Я не зразумеў Вашую лёгіку. Яго цяпер вызвалілі таму, што калі арыштоўвалі, то санкцыі былі? Ці яго тады пасадзілі, таму што санкцыі былі, а зараз вызвалілі таму, што іх няма?
Бяляцкі: Таму што тады агульная сытуацыя была значна больш напружаная і беларускія ўлады былі больш схільныя да падаўленьня грамадзянскай супольнасьці, вось такіх актывістаў, як Эдуард Пальчыс, шукаючы любыя магчымасьці ў крымінальным кодэксе. Зараз аддадзены іншы загад, яны паслухмяна яго выконваюць, але гэта ня значыць, што ў нас нешта зьмянілася карэнным чынам, што зьмянілася стаўленьне да свабоды слова, што павялічылася разуменьне каштоўнасьці свабоды слова. Гэта тактычныя хады, ў выніку якіх ён апынуўся на свабодзе.
Што бы было, калі б сытуацыя засталася такой, якой яна была? Па-першае, ён ўжо адсядзеў 9 месяцаў, гэта немалы тэрмін і ўсе абвінавачваньні супраць яго, якія былі высунутыя, яны пацьверджаныя ў прысудзе. Гэта сьведчыць пра тое, што ўлады не апраўдалі яго, не перагледзелі абвінавачваньні, не адступіліся ад іх.
А кажучы пра суд, адназначна трэба заўважаць, што ён ў нас несвабодны, ён залежны ад выканаўчай улады, і безумоўна гэты прысуд мае палітычны кантэкст, як і ўся справа. З самага пачатку і да канца гэта ёсьць палітычная справа. І тое, што ён выйшаў на волю, ёсьць вынікам актывізацыі гэтых адносінаў з Захадам, з Эўрапейскім Зьвязам. Але гэта не гаворыць пра нейкія зьмены адносінаў беларускіх уладаў да грамадзянскай супольнасьці, да дэмакратычнай супольнасьці ў краіне.
Дракахруст: Алесь, я мяркую, многія пагодзяцца з вамі, што інстытуцыйных зьменаў у Беларусі не адбылося. Але я хацеў удакладніць: калі б палітыка Захаду была б іншай, то сытуацыя з Пальчысам была б лепшай у параўнаньні з той, што ёсьць? Ці не?
Бяляцкі: Цяжка сказаць. Былі розныя выпадкі, былі ў нас выпадкі, што людзі сядзелі і іх выпускалі да суду. І пасьля 2010 году былі такія выпадкі. Гэта ўсе непрадказальна.
Тысячы чытачоў — дзесяткі салідарных
Дракахруст: Сайт Эдуарда Пальчыса рэгулярна чыталі тысячы, калі не дзесяткі тысячаў людзей. Але на акцыі салідарнасьці зь ім пад будынак суду прыходзілі ня больш за некалькі дзесяткаў. Чаму? Інфармацыя і пра працэс, і пра акцыі была шырока распаўсюджаная, па цяперашнім часе за ўдзел у падобных акцыях не саджаюць. На палітычныя акцыі, скажам, на тыя, якія ладзіць Мікола Статкевіч, прыходзіла ўсё ж некалькі соцень чалавек. А тут значна менш. Чаму?
Візуальна было бачна некалькі дзесяткаў, але рэальна працавала значна больш людзей.
Бяляцкі: Па-першае, візуальна было бачна некалькі дзесяткаў, але рэальна працавала значна больш людзей. І дыскусія ў прэсе, і рашэньне праваабарончых арганізацыяў аб прызнаньні яго палітычным зьняволеным, нашыя размовы з міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі і рашэньні міжнародных праваабарончых арганізацый па ягонай справе — гэта дастаткова вялікі комплекс дзеяньняў, гэта не была такая справа, якая выскачыла, як чорт з табакеркі. Дастаткова доўга ёй займаліся, і ня толькі мы.
А чаму няшмат людзей прыходзіла да будынку суду? Можа, таму што будзённыя дні, фактычна быў толькі першы дзень і апошні, калі людзі маглі быць больш-менш бачныя. Можа быць таму, што ягоная асоба не ўпісаная ні ў якія структуры палітычныя ці грамадзкія, ён — блогер-адзіночка, журналіст-адзіночка. Тым не менш, што маем, то і маем.
Дракахруст: Яніна, Ваш адказ, чаму так няшмат людзей было каля будынка суду? Алесь сказаў, што можа ён не такі вядомы. Але ён якраз вельмі вядомы, прынамсі, ў інтэрнэце. Блог Пальчыса быў вельмі папулярны. А чаму тут няма «перадачы» зь інтэрнэту ў рэальнасьць, чаму чытаньне блога не трансфармуецца ў падтрымку яго ў судзе?
Мельнікава: Нашыя тэксты, нашыя блогі могуць чытаць тысячы асобаў, камэнтаваць сотні, а прыйсьці падтрымаць, салідарызавацца з чалавекам ці з мэдыя гатовыя насамрэч адзінкі. Так было, калі зачынялі газэты ў Беларусі, так атрымалася і з Пальчысам.
Магчымасьць выпусьціць пару ў інтэрнэце... трохі замяняе рэальныя крокі ў жыцьці.
Насамрэч тая самая магчымасьць выпусьціць пару ў інтэрнэце, зрабіць крок салідарнасьці ў інтэрнэце, напісаць камэнтар у падтрымку Пальчыса — яна трохі замяняе рэальныя крокі ў жыцьці. Многія людзі, калі вы запытаецеся, ці зрабілі што-небудзь дзеля таго, каб Пальчыса вызвалілі, яны адкажуць станоўча, менавіта таму што ў сацыяльных сетках яны абмяркоўвалі і казалі, што так нельга, яны падпісвалі нейкія звароты і пісалі камэнтары, яны распаўсюджвалі інфармацыю, яны камэнтавалі тое, што пісалі журналісты. І зь іх пункту гледжаньня яны зрабілі калі не максымум, то істотныя крокі.
Гэтага не было бачна ў рэале, але тое, што гэтая тэма абмяркоўвалася, хай і ў сацыяльных сетках, недзе паміж сабой у прыватных чатах — для людзей гэта ўжо азначала, што яны падтрымліваюць, рэальна нешта робяць на карыць Эдуарда. І тыя дзеяньні, пра якія казаў Алесь, рабілі плён куды большы, чым дзесятак чалавек, якія стаялі пад судом. Безумоўна, гэта так і было і гэта трэба ўлічваць.
Дракахруст: Павал, на гэту сытуацыю можна паглядзець з боку ўлады. Нам з вамі гэтая лібэралізацыя падаецца несапраўднай, непасьлядоўнай, але я не выключаю, што там, у сыстэме ідуць спрэчкі. Адны людзі, хардлайнэры, гавораць, што гэтага нельга рабіць, нельга адпускаць лейцы, а іх апанэнты ў сыстэме ўлады кажуць: «Не пераймайцеся, тое, што мы адпусьцім лейцы, не азначае, што тысячы людзей выйдуць на плошчу. Як выходзяць некалькі дзясяткаў ці соцень чалавек, так яны і будуць выходзіць, нічога іншага ня будзе.» Акцыі каля будынку суду пацьвярджаюць чый пункт гледжаньня?
Севярынец: Трэба падзякаваць тым, хто выходзіў: я вельмі ўдзячны і Алесю Макаеву, і Зьмітру Дашкевічу, і Максіму Вінярскаму, і Вользе Мікалайчык, і іншым людзям, якія там былі. Такіх людзей, якія выходзяць і адгукаюцца на кожны боль — і на працэс Саўчанкі, і на працэс Паліенкі, і на бел-чырвона-белы сьцяг — іх насамрэч ня так шмат.
Чаму было мала людзей? Гэта таксама пытаньне да фармату, бо працоўныя дні, бо іншыя акцыі апазыцыі праводзяцца ўвечары ці ў выходныя і там прыходзяць сотні людзей. Акрамя таго, моцны фактар — штрафы, яны вялізныя і пачынаюць адбіраць маёмасьць у тых, хто гэтыя штрафы не сплачвае.
Беларусы — партызанская нацыя, у нейкі момант яны могуць выйсьці зь лесу і досыць дружна.
Наконт таго, чыю лінію пацьвярджаюць падзеі, ня браўся бы адказаць. Беларусы — партызанская нацыя, у нейкі момант яны могуць выйсьці зь лесу і досыць дружна. Я такое бачыў за 20 гадоў змаганьня і таму я веру, што гэта ў нейкі момант адбудзецца. Таму тут пытаньне хутчэй не да тых людзей ва ўладзе, якія спрачаюцца паміж сабой, а пытаньне да тых беларусаў, якія яшчэ не рашаюцца зрабіць крок зь інтэрнэту на вуліцу. На мой погляд, Бог дасьць перамогу ў гэтай краіне тады, калі мы самі будзем гатовыя. Пакуль мы сядзім у кустах і гэта можа дзесяць ці дваццаць гадоў працягвацца далей, калі мы будзем гатовыя адкрыта выйсьці, ахвяраваць. Ахвяравалі сабой палякі, ахвяравалі ўкраінцы. Свабода вартая таго. Значыць, трэба выходзіць. Я думаю, што гэта сыгнал для многіх людзей, якія назіралі за працэсам праз экран кампутара.
Рэзкая крытыка і мова нянавісьці
Дракахруст: Нехта ў сувязі з прысудам Пальчысу прыгадаў судзейскі анэкдот: — Ты мог бы пасадзіць невінаватага чалавека? — Не, даў бы ўмоўнае.
Абвінавачваньне ў распаўсюдзе парнаграфіі было відавочна прыцягнутае за вушы, а вось наконт варожасьці — Пальчыс-Сільвэр у сваіх артыкулах выказваўся наконт палітыкі Расеі і самой Расеі даволі жорстка.
Дзе мяжа паміж рэзка крытычнай пазыцыяй і hate speech — мовай нянавісьці, тым самым распальваньнем варожасьці? Суд над Пальчысам быў закрыты, але ягоныя тэксты — ў адкрытым доступе. Ці ўтрымліваюць яны мову нянавісьці?
Севярынец: Паслухайце, Расея вядзе агрэсіўную, захопніцкую вайну супраць астатняга сьвету, у тым ліку супраць Украіны і супраць Беларусі, супраць дзяржаўнасьці, супраць народу. На гэтай вайне забіваюць людзей, панятак «мова нянавісьці» тут у нечым губляе сэнс.
Дракахруст: Чаму?
Севярынец: Таму, што гэта вайна, а на вайне як на вайне. Ці пісаў бы настолькі рэзка я сам? Не, я так не пішу. Ці асуджаю я Эдуарда за тое, што ён так пісаў? Не.
Мельнікава: Для мяне адказ на пытаньне, дзе палягае мяжа паміж мовай варожасьці і рэзкай крытыкай ляжыць больш у прававым, чым у этычным полі. Калі мы кажам пра мову варожасьці, мы кажам пра заклікі да забойства, заклікі да гвалту, заклікі да дыскрымінацыі пэўнай групы людзей. Калі мы кажам пра тэксты Пальчыса, безумоўна, яны рэзка крытычныя, безумоўна, ў іх ёсьць пэўны градус эмоцыяў, але я не бяруся сьцьвярджаць, што яны выкарыстоўваюць мову варожасьці.
Нам ня трэба гэтая вайна і нам ня трэба яе штучна распальваць.
Так, могуць быць нейкія прыкметы таго. Я не пагаджуся з Паўлам, што мы цяпер на вайне і што нам трэба вось такімі мэтадамі ваяваць, выкарыстоўваючы мову варожасьці ці заклікаючы да гвалту. Нам ня трэба гэтая вайна і нам ня трэба яе штучна распальваць. Тым больш калі мы кажам пра Расею і Украіну — гэта адно, а калі мы пачынаем пераходзіць на расейцаў, на людзей, то гэта трошачкі іншае.
І нам варта думаць пра адказнасьць, пра тое, як гэтыя словы адгукаюцца ў сэрцах тых, хто іх чытае, і на што яны могуць іх падштурхнуць. Бо калі заўтра мы зь лёгкім сэрцам возьмем на сябе адказнасьць за забойствы, то гэта адна справа, а калі заўтра мы скажам, што не, мы ні пры чым (я маю на увазе мэдыі, блогі і палітычныя структуры) — маўляў, гэта самі па сабе нейкія людзі вырашылі забіваць іншых — то гэта іншая справа.
І тут я заклікаю калегаў быць вельмі асьцярожнымі са словамі, бо гэтыя словы могуць вельмі непрыемна ўдарыць і па нас у тым ліку, і па тых людзях, дзеля каго мы працуем і з кім мы размаўляем.
Севярынец: Я пагаджаюся з тым, што трэба несьці адказнасьць за свае словы. І падкрэсьлю яшчэ раз: сам я так не пішу і так не пісаў. Але не гатовы гэта асуджаць, як не гатовы асуджаць тых хлопцаў, якія едуць цяпер ва Украіну добраахвотнікамі і бяруць у рукі зброю. Я іх не асуджаю. Я так не зрабіў і не зраблю, але я іх разумею. Бо не яны нападаюць, яны абараняюць сваю краіну. Таму я абмяжуюся гэтымі дзьвюма сьцвярджэньнямі: сам бы я так не рабіў, але не буду асуджаць.