Цікавага ў хатніх справах мала, ды сказалі, што фарш па зьніжках у далёкай краме.
Каб цалкам не ўключацца ў бытавыя працэсы, слухаю, ідучы ў крамы, пераважна крамы прадуктовыя, усякія аўдыёкнігі. Апошнім часам — лекцыі па рускай літаратуры Ўладзіміра Набокава. Сёньня па дарозе ў супэрмаркет Набокаў аналізаваў «Ганну Карэніну». І ў той момант, калі я замовіла фарш, Ганна кінулася пад цягнік. Звычайна падчас перамоваў з прадавачкамі я выцягваю навушнік, а тут не пасьпела. Збунтавалася, бо падышла чарга нечакана хутка. Прадавачка пытаецца:
— Што вам?
У гэты самы момант, калі прадавачка чакае адказу, Набокаў у вуху цытуе Льва Талстога голасам дыктара Яўгена Цярноўскага:
«Она хотела упасть под поравнявшийся с ней серединою первый вагон. Но красный мешочек, который она стала снимать с руки, задержал ее, и было уже поздно: середина миновала ее. Надо было ждать следующего вагона. Чувство, подобное тому, которое она испытывала, когда, купаясь, готовилась войти в воду, охватило ее, и она перекрестилась. Привычный жест крестного знамения вызвал в душе ее целый ряд девичьих и детских воспоминаний, и вдруг мрак, покрывавший для нее все, разорвался, и жизнь предстала ей на мгновение со всеми ее светлыми прошедшими радостями».
Я кажу:
— Фаршу кілю.
А сама прыслухоўваюся, што там далей, хоць і ведаю — нічога добрага:
«Но она не спускала глаз с колес подходящего второго вагона. И ровно в ту минуту, как середина между колесами поравнялась с нею, она откинула красный мешочек и, вжав в плечи голову, упала под вагон на руки и легким движением, как бы готовясь тотчас же встать, опустилась на колена».
Прадавачка нават у самых адчайных фантазіях не ўяўляе, што адбываецца ў вушах іншых пакупнікоў, калі яны з абыякавымі тварамі млеюць у чарзе мяснога аддзелу. На выхадзе сустракаю Андрэя П. Пытаецца, ківаючы на навушнік:
— Музычку слухаеш?
— Лекцыі.
— Я таксама слухаю лекцыі кожны дзень.
— Падвучыцца вырашыў дзе?
— Жонка лекцыі чытае. А ў цябе што за яны?
— Набокаў. Лекцыі па рускай літаратуры. Уяві, купляю фарш. І ў вуху тым часам Ганна Карэніна кідаецца пад цягнік.
Андрэй дасьціпна заўважае:
— Дык і Ганна ў нейкім сэнсе зрабілася фаршам.
Андрэй П. — настаўнік гісторыі. Майстар абагульняць і рабіць высновы. Зь ім заўсёды цікава і весела. На жаль размову згортваем нязвыклымі для нас хуткімі тэмпамі. Крама на ўзвышшы, мы назіраем з Андрэем П., як з вантробным гурчаньнем безразьмерная хмара заглынае блакіт нябесны, адрыгваючы маланкамі. Андрэю П. добра, ён жыве адразу за супэрмаркетам. А мне праз увесь горад. Чаму не ўзяла з сабой парасон? Чаму самастойна не заўважыла, што чырвоны мяшочак Ганны павялічваўся ў працэсе разгортваньня падзей раману? Ганьба мне — прыхільніцы торбачак і торбаў. Вучыцца і вучыцца ў Набокава ўспрымаць літаратурны тэкст дэталёва і падрабязна. Набокаў «свайму» мяшочку выдзяліў нават асобны разьдзел у лекцыях. Здаецца, ён вельмі ганарыўся адкрыцьцём мяшочка Ганны, нібы адкрыцьцём новай зоркі. Не, ён жа энтамоляг быў. Тады — адкрыцьцём новага віду матылька:
Ганна Карэніна (Тацьцяна Самойлава) з чырвоным мяшочкам. Кадр з фільму Аляксандра Зархі 1967 г.
1. Чырвоны мяшочак
«Красный мешочек Анны приготовлен Толстым в 28-й главе первой части. Он описан как „игрушечный“, „крошечный“, но позднее он вырастет. Собираясь покинуть московский дом Долли, Анна, борясь с внезапно подступившими слезами, склоняет свое раскрасневшееся лицо над маленьким мешочком, в который она кладет ночной чепчик и батистовые платки. Она откроет этот красный мешочек, когда устроится в вагоне, чтобы вынуть подушечку, английский роман и нож для разрезания бумаги, а затем красный мешочек переходит в руки ее служанки, зевающей перед нею. Это последняя вещь, которую она роняет, бросаясь под поезд, через четыре с половиной года (в мае 1876-го), когда мешочек, который она старается отвязать, на минуту задерживает ее».
Атрымліваецца, сёлета 140-я гадавіна па Ганьне. І яшчэ атрымліваецца, што мяшочак ня проста так вырастаў, а набіраўся, як бы мовіць, моцы, каб адцягнуць гаспадыню ад сьмяротнага ўчынку. Не атрымалася.
2. Торба з кракадзіла
У маёй аднаклясьніцы І. не атрымалася купіць торбу ў Мэксыцы. Сабраліся з дзяўчатамі на сустрэчу з амэрыканкай, босыя хадзілі па двары цёплым вечарам. Стол на вуліцы накрылі. У мамы аднаклясьніцы І. свой дом на Чырвонаармейскай. Аднаклясьніца ў Маямі жыве. Я кажу:
— Дык гэта ад Мэксікі не сказаць што далёка. Ці была ты?
— Была. Тры дні. У Канкуне.
Пагугліла: Канкун — буйны курортны горад на паўвысьпе Юкатан, славуты помнікам Юрыю Кнарозаву, які дэшыфраваў пісьменнасьць мая і майскай жа пірамідай Чычэн-Іца, якая уваходзіць у сямёрку новых цудаў сьвету.
— Насамрэч там ярка ўсё, — працягвае аднаклясьніца, — але вельмі dangerous.
— Чаму?
— Краіна бедная, выходзіць куды-небудзь небясьпечна.
— А чаго туды езьдзіла?
— Па торбу з кракадзілавай скуры. Але на рынак мы зь сяброўкай, якая склала мне кампанію, не рызыкнулі зьезьдзіць.
— Што з вамі здарыцца магло?
— Ну, Танюша, краіна, якая жыве па сваіх законах, невядома якіх.
— Але ж вы паехалі.
— Ну, паехалі, а нас адразу напужалі. І мы знаходзіліся ў рамках, дзе нам сказалі быць. У гатэлі на амэрыканскай тэрыторыі. Калі хочаш паглядзець, што гэта за краіна, дык можна ахову наняць за грошы, нам казалі. Але паколькі наш trip быў кароткі вельмі, мы і не паехалі нікуды. Толькі дзеля торбачак ня сталі напружвацца. Але ўсё роўна добра выходныя правялі, набалбаталіся ад душы. У Мэксыку чаго ўсе лётаюць? Глядзець на гістарычныя прыгажосьці, мясцовы калярыт, а мы паехалі адпачыць і торбачкі купіць з кракадзілавай скуры.
— У Амэрыцы такія не прадаюцца?
— Іх вырабляюць менавіта ў гэтым горадзе. Ручная работа. І каштуюць 150 даляраў на месцы. А ў Маямі такія ўжо пад 800. Я пабачыла ў адной знаёмай аб’ёмную, мяккую торбу скураную. Адразу ўлюбілася і запыталася, што за яна, дзе купляла. Недзе запісаны брэнд, пашукаю скажу табе, калі цікавісься.
— Я цікаўлюся, ці не шкада табе, што не купіла торбу?
— Шкада крыху, але я не адступлюся.
— Абяцай!
— Дакладна набуду! Слухай, раскажу яшчэ пра кракадзіла гісторыю. Муж мой вайсковец, і калісьці з вайсковай часткай стаяў ў Анголе. Ні ў якіх ваенных дзеяньнях яны ўдзелу ня бралі, а была толькі іх прысутнасьць ў Анголе падчас грамадзянскай вайны ў савецкія часы. Карацей, пайшоў ён у ангольскі заапарк. Даўно гэта было, гадоў 35 таму. Гавора, ляжыць кракадзілішча здаровы. «Гляджу, мухі па ім поўзаюць, вочы закрытыя. Я думаю, здох, напэўна, кракадзіл. Знаходжу нейкую палачку. Прасоўваю руку ў клетку, і давай мух адганяць. А кракадзіл адкрывае адно вока і вокамгненна хапае паветра здаравеннай сваёй пашчай паўмілімэтра ад рукі». Муж казаў, што ледзь пасьпеў руку забраць. Казаў, во стыдуха была б — паехаў на вайну, і кракадзіл руку адкусіў!
Мы ледзь з табурэтак не паваліліся ад рогату.
— Усе б думалі, што адстрэлілі руку, — задыхаючыся ад сьмеху, кажа аднаклясьніца І.
— Але якая хуткасьць рэакцыі ў кракадзіла! — кажу скрозь рогат.
— Імгненная! Ляжаць гадзінамі, як бярвёны, ня рухаюцца, чакаюць ахвяру і — хоп!
3. Цэляфанавы пакет і мядзьведзіца
Калі Г. пачула пра кракадзіла, то не пасьпела я дыктафон ўключыць, як ужо слухала пра «ахотхазяйства» ў Гавуцях. Гэта вёска недалёка ад нас у раёне.
— Я таксама магу расказаць нешта падобнае. Мы з мужам былі неяк там у паляўнічага, — пачала яна скорагаворкай, бо малое дзіцё быў час карміць, — там у вальерах кабаны, а ў клетках мядзьведзі. Два мядзьведзі. Дакладней, мядзьведзь і мядзьведзіца.
— Нашто яму?
— Паляваньне ладзіць. Не сапраўднае, а спаборніцтвы. Хоць і з сабакамі, але ў пробным сэнсе.
— То бок мядзьведзяў не забіваюць?
— Не-не-не. Сабакі іх знаходзілі, гаўкалі. Настаўлялі такім чынам сабак на мядзьведзяў. А мы тады паехалі, былі спаборніцтвы. Я дык адышлася ад клеткі, а муж блізка ля самых прутоў зазяваўся. Мядзьведзіца лапу прасунула са сваімі кіпцюрамі. Бачыла, якія кіпцюры ў мядзьведзя?
— Велізарныя!
— І яна такая — шарах па пакеце! У яго пакет ў руцэ быў. А каб не пакет, то ўсё. Кіпцюры па пакеце — джжж — наскрозь прайшліся. Я кажу яму: «Ну ты даёш, блін, стаіш ля мядзьведзяў! Гэта ж не заапарк табе!» А там няма, як у заапарках, бясьпечнай адлегласьці. Клеткі стаяць проста на зямлі, нібы сабачыя будкі. Не ўяўляю, што было б, каб не пакет. Во якая гісторыя.
— Я ўжо ведаю, дзе выкарыстаю тваю мядзьведзіцу. Дзякуй! Але слухай, у мяне да цябе просьба ёсьць, вось каб ты паразмаўляла са сваім бацькам, Францішкам Казіміравічам. Ён жа цікавы чалавек. І жыцьцё пражыў, упэўнена, цікавае.
— Жыцьцё цікавае, але ў апошнія гады ён страціў, як Гамлет, усю сваю весялосьць. Нават з хаты не выходзіць. Толькі крывяны ціск сто разоў на дзень мерае. Не размаўляе ні з кім. Бо баіцца, што ціск ад размовы падымецца.
— Шкада. Але, можа, усё ж паспрабуеш?
Францішак К. з мамай Францішкай.
4. Фанэрны чамадан Францішка К.
Праз колькі дзён Г. тэлефануе. Разгаварыла бацьку. Але перад гэтым вымерала яму ціск тры разы, выслухала скаргі на здароўе, рукі-ногі хворыя абгледзела. І бацька зьлітаваўся. Г. запрасіла мяне паслухаць запіс. Я ўпершыню так праводзіла час. Каб сядзець і слухаць запісаны маналёг чужога бацькі. Бацька выгаварыўся і таленавіта, і па справе. Бо ў тым ліку расказаў пра чамадан.
— Як ты дазнаўся пра тэхнікум? — запытала ў таты сяброўка Г. ужо запісаным голасам.
— Адкуль я пра цехнікум узнаў, я ня помню. Каб сказаць, што аб’яўленьні якія былі, ці газеты. Нічога ж не было. А ў трактар мы ўлюбіліся, дзеці. Матка боская! Гэты ж трактар быў як бог нам. Машы-ына на шыпа-ах. Нешта там едзе. А трактарысты ж палучалі грошы. Больш ніхто не палучаў, тока трактрысты. Самыя багатыя людзі гэта былі трактарысты, таму што яны рабілі ад МТСа, а МТС — гасударственнае. Калхоз за гэта плаціў МТСу грошы, што яны там пахалі. Яны больш нічога не рабілі, толька пахалі і ўсё. Бо сеялі рукамі, убіралі рукамі, малацілі рукамі. Вот і панравіліся трактары́. Паслаў дакументы, і паслалі здаваць экзамены. 15 гадоў дзіцяці. Нідзе ня быўшы кроме Войстама. Раз яшчэ быў у Вішневе. Трэба ісьці пяшком шукаць гэную Ліду і гэнае прочае. Матка боская! Матка падвяла мяне тут да За́балацьця. Яшчык дзеравянны. У дзеравянным яшчыке паўбуханкі хлеба, кусок сала, кніжкі. На плечы гэтаму дзіцяці. Там кілаграм з 20 пэўне.
— А ты ж малы быў, худы.
— Малы! Я вырас патом, а 7 класаў канчаў паўтара метра ростам. Я ішоў-ішоў, у Міцкавічах папытаўся, як тут на За́лесьсе. Сказалі во сюды. Як зайшоў у лес! А бо-жа мой! І лес, і лес. І нікога ж няма, ты ж адзін ідзеш. Ніхто ж ні ходзіць. Ішоў-ішоў. Тады Ардзяя гэта. Але там прама і прама. Дарогі няма ні направа, ні налева. Ізноў лес. Прыйшоў да рэчкі. Маста ж няма. Нічога няма. Сяджу. Што рабіць? Што чыніць? Вільля шыро-окая. Як пераплыць? Сядзеў-сядзеў, нейкая баба падышла: «Што ты хлопчык хочаш?» «Праз рэчку». «Давай рубель». Дорага, цэлы рубель сарвала. Маста ж не было, пораму не было. Прыйшоў, а тут шаша. Куды? Направа, налева? Чорт яго знаець. Стаяў-стаяў. Нейкія людзі паявіліся: «Налева, а потым дарога будзе направа». Пайшоў направа. Сеў у вакзал. Людзі нейкія сядзяць. Дзіця гэта села чакаць...
Вельмі кранальна, што бацька сяброўкі, як прафэсійны апавядальнік, гавора пра сябе ад імя трэцяй асобы. Я тэлефаную сяброўцы, каб падзяліцца ўражаньнямі ад бацькавага гутарковага таленту. А яна кажа: «Ён не заўсёды так умее. Гэта на яго натхненьне раптоўнае надышло. Столькі маўчаў перад гэтым, і прарвала. Нам з табой пашчасціла». Насамрэч, дзіўнае адчуваньне выкарыстоўваць для ўласнага тэксту інтэрвію, якое браў ня ты сам. У кухні пахне скошанай травой, вецер ледзь калыша фіранку, я зноў уключаю маналёг былога вясковага хлопчыка, які прайшоў 23 кілямэтры да смаргонскай чыгункі. Адзін, ня ведаючы дарогі, з непад’ёмным чамаданам.
— Дзіця гэта села чакаць зь яшчыкам на Маладзечна.
— Дзед яшчык збіў?
— З фанеры. Там хлеб, кніжкі, сала. А сала кусок — во! Кілаграмы тры пэўна. Можа і болей. І хлеба паўбулкі хатняй з кілаграма чатыры можа. Тады ж булка вялікая была. Даехаў да Маладзечна, а там трэба чакаць аж да часу ночы. Прасіў, каб мне дзецкі білет далі. «Ты ж ужо вялікі» — касірша мне. Як уплакаўся: «Я малы яшчэ!» Трасавалася-трасавалася, дала дзецкі білет. Так білет 30 рублей быў, а тут 6. Каля нейкага дзядзькі гавару: «Як тут на поезд?» Паказалі, узьлез на поезд, вагон пусты, пачці няма, тры ці чатыры чалавекі толька і праваднік. Гэта быў «Масква-Гродна» поезд. Прыехалі ў Палачаны, а там як началі грузіцца цыганы́. Цэлы вагон цыганоў! І з тэчкамі, і з сумкамі, і крычаць, і крычаць. Я ўжо баюся, да правадніка: «Дзядзька, я баюся!» Гавора: «І я баюся». Я ў яго будцы сяджу, галаву высунуў. Тады мусі тры астаноўкі праехалі і сышлі. Прыехаў у Ліду на вакзал. А да таго цехнікума 6 кілометраў. Ісьці пяшком нада праз увесь горад. Горад разьбіты-разьбіты. Страшнае дзела! Савецкая уліца ўся разьбіта. Леніна уліца ўся разьбіта.
— Пасьля вайны?
— Да. Прыйшоў у цехнікум. Заявіўся, што я такі. Ідзі, гавораць, у абшчэжыціе, пажалуйста. У комнаце 23 чалавекі. Койка з сеткай — усё, больш нічаго. Хочаш разьдзявайся, хочаш не разьдзявайся, як хочаш так і лажысь. Я, праўда, разьдзеўся, палажыў на сетку пінжачок, кніжкі пад галаву. Паспаў там троха. Тады пісьменнае рускае. Чаго я баяўся.
— І што не далі ні падушкі, ні адзеяла?
— Якое там! Адна койка на сетке. Былі мы там дней 10, наверна. Рускі дзіктант. А дзіктант я пішу слабавата. Не напішу дзіктант — дамоў. Напішу дзіктант — астаюся. Чатыры ашыбкі зрабіў. Дзьве такія і дзьве такія. Дзве грамацічэскія і дзве сінтэцічэскія.
— Сінтаксічэскія.
— Паставілі крэпкую тройку. Я такі давольны! А 50 працэнтаў сразу паехала. 120 чалавек первы быў паток, 60 асталося. Было тры чалавекі на места. Ну і ўсё. Мацемаціка на 5 пісьменна. Вусная на 5. Кансцітуцыя на 5. Беларуская ліцература на 5. І вот я палучыў тады 18 балаў. Сабралі і сказалі, у каго 20, 19 і 18 балаў эта гаранція паступленія. Ну і вот. Прыйшоў вызаў і ўсё ізноў — яшчык на плечы і абратна па таму самаму маршруту. Гэты раз было весялей. Дарогу знаў. Прышоў у абшчажыціе: далі сяннік і салому. 13 чалавек у комнаце, ні многа, ні мала. Стол пасярэдзіне, шафа, печка. І койкі. На койку сесці — бронь божа нельзя! Засьцелена, як струна. Толькі на табурэтцы. Гэта не вучоба была, а мука. Як у арміі. Ты што запісвала?
— Ну.
— Можа, я што ня так казаў?
— Нармальна-нармальна.
Дзядуля Іосіф (Юзук па-вясковаму) на пярэднім пляне зь ледзь бачнай самакруткай і нябачным кісетам побач з суседам Бронюсем.
5. Кісет з натуральнага матэрыялу
Можна было ў прынцыпе закругляцца, але нечага не хапала. Не хапала так званай «клубнічкі». Я вырашыла пачакаць. І вось яно. Сабраліся зь цётачкамі на гадавіну па адным зь дзядзечак. Чаго толькі не парасказвалі цётачкі, што мы зь сёстрамі і плакалі, і сьмяяліся. Я нават не спадзявалася, што атрымаю фінальны сюрпрыз з разраду торбаў-чамаданаў, калі цётачкі наперабой пачалі казаць пра гарод пры хаце ў Перавозах:
«Гарод быў дагледжаны ў нас. Буракі расьлі, цыбуля, маркоўка, часнок садзілі, табака многа садзіў татусь. На гары падвешываў лісты для прасушкі. Быў у татуся мяшочак для табака. Там храніўся табак з газетай, каб круціць і курыць. Кісет з мудоў барана. Татусь сам рабіў. Сушыў, расьціраў гэту кожу барана залой. Разрабатываў, каб мягенькая была». Сярэдняя цёця пакрывілася ад «мудоў», а малодшая настойліва паўтарыла некалькі разоў: «З мудоў барана». Мы зь сёстрамі ўпершыню чулі пра кісет і добра запомнілі, дзякуючы малодшай цётачцы.