1
Васіль Быкаў прыгадваў, што памятае сябе «позна, можа, гадоў зь пяці. Абодва мае самыя першыя ўражаньні аб сьвеце зьвязаныя з возерам» (гутарка з Алесем Адамовічам).
2
У шостай клясе Быкаў знайшоў дарэвалюцыйнае выданьне «З гарматы на Месяц» Жуля Вэрна і пераклаў яе на беларускую мову. «Сьпісаў дзесятак вучнёўскіх сшыткаў. А пасьля даслаў ліст у „Піянер Беларусі“ з пытаньнем, куды мне паслаць пераклад. Атрымаў адказ з тлумачэньнем, што калі ёсьць тэкст расейскі, дык навошта беларускі, у нас вывучаюць расейскую мову, таму прачытаюць і па-расейску» («Пункціры жыцьця»).
3
У Віцебскай мастацкай вучэльні Быкаў вывучаў жывапіс, затым скульптуру, а ў 1940 годзе, калі скасавалі стыпэндыі, быў вымушаны сысьці. У анкетах у графе «адукацыя» Быкаў пісаў — «сярэдняя».
Аднак гэта толькі фармальны бок. Быкаў скончваў розныя вайсковыя афіцэрскія курсы, дзе, як артылерыст, вывучаў прынамсі вышэйшую матэматыку. Ягоная хатняя бібліятэка складаецца з некалькіх тысяч тамоў – беларуская, расейская, сусьветная клясыка, сучасная літаратура, і кожную кнігу ён прачытаў. Гэта – значна больш, чым праграма філялягічнага факультэту ўнівэрсытэта.
4
Паводле прызнаньня Быкава, першай дзяўчынай, у якую ён закахаўся (гэта было ў гады вайны) была ўкраінка.
Васіль Быкаў у часы вайны.
5
На вайне некалькі разоў выпадковасьць уратоўвала яго ад сьмерці. У самым пачатку вайны ён трапіўся камэнданцкаму патрулю, яго хацелі расстраляць, і нават вывелі ў двор, але чырвонаамеец пашкадаваў юнака, загадаў уцякаць: «І я рвануў праз бульбоўнік да блізкай праломіны ў плоце, чакаючы, што ён зараз у мяне стрэліць. Ён і сапраўды стрэліў, але ўгару, як я зразумеў бегучы, хоць і не азірнуўся нават». («Пункціры жыцьця»).
6
У часе службы на Далёкім Усходзе Быкаў вельмі сумаваў па беларускіх пэйзажах, у прыватнасьці – лясах.
7
Першая кніга Васіля Быкава была зборнікам фэльетонаў і выйшла ў бібліятэцы сатырычнага часопіса «Вожык».
Выступ на V зьезьдзе СП БССР, на якім улада чакала ад Быкава пакаяньня і прызнаньня аповесьці “Мёртвым не баліць” ідэалягічнай памылкай. 1966 г. Здымак Уладзімера Крука
8
У часе выступу Васіля Быкава на V зьезьдзе саюза пісьменьнікаў БССР (травень 1966), калі ён сказаў пра права мастака на сваё бачаньне жыцьця і заявіў, што пакаяньня ад яго ня будзе, 1-шы сакратар ЦК КПБ Пётра Машэраў пакінуў прэзыдыюм. («...галоўная цяжкасьць для мастака заключаецца ў тым, што законы мастацтва часта не супадаюць зь дзеючымі на кожным пэўным этапе законамі грамадзкага жыцьця. Больш за тое, яны амаль заўсёды ў супярэчнасьці. У жыцьці ідэальнае мастацтва тое, дзе як мага меней канфліктаў, а мастацтва патрабуе наадварот. Для жыцьця найлепш характары роўныя, ясныя, а для мастацтва — складаныя і супярэчлівыя» (з прамовы Васіля Быкава на V зьезьдзе саюза пісьменьнікаў БССР).
Фрагмэнт машынапісу “Мёртвым не баліць” з рэдактарскай праўкай. Дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва.
9
Пасьля выхаду аповесьці «Мёртвым не баліць», дзе ў якасьці «адмоўнага героя» быў выведзены афіцэр СМЕРШу (падразьдзяленьне НКВД), у Горадні на вуліцы Энгельса (цяпер - Вялікая Траецкая) позна ўвечары на Быкава і ягонага сябра Барыса Клейна напалі невядомыя і зьбілі. Білі прафэсійна. Але перад тым, як сысьці, адзін зь іх сказаў: «Извините, ребята!»10
Быкаў казаў, што «твор Аляксандра Салжаніцына „Адзін дзень Івана Дзянісавіча“... дужа ўразіў некаторых жахам падняволенага існаваньня, бяспраўем, нявольніцкай працай і г.д. Мяне ж ён ня ўразіў ніколькі, бо тое, што мы ў вучылішчы прымалі як нармальнае, было больш цяжкім і бяспраўным» («Пункціры жыцьця»).
11
Быкаў асабіста пазнаёміўся з Андрэем Сахаравым на зьезьдзе народных дэпутатаў СССР у Маскве, за дзень да сьмерці акадэміка, прычым Сахараў сказаў, што ў часы горкаўскай ссылкі чытаў творы Быкава і, паводле жонкі, франтавічкі Алены Бонэр, у іх адлюстраваная сапраўдная праўда вайны.
12
У 1989 годзе на прапанову нібыта парыскага выдавецтва надрукваць ягоны поўны непадцэнзурны збор твораў (але пры умове прадстаўленьня арыгіналаў рукапісаў), Быкаў, карыстаючыся дыпляматычным пашпартам народнагна дэпутата СССР, вывез за мяжу і адаслаў у Парыж чамадан сваіх рукапісаў. Ніякай рэакцыі не было. Сябрам Быкаў казаў, што не выключае, што ад пачатку тое была акцыя савецкіх спэцслужбаў.
Васіль Быкаў прамаўляе на Сойме БНФ, за сталом - Зянон Пазьняк. 1995, Менск, сядзіба БНФ
13
Менавіта Васіль Быкаў напісаў уступнае слова да артыкула Зянона Пазьняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты – дарога сьмерці» («Літаратура і мастацтва», 3 чэрвеня 1988 г). Быкаў быў адным з трох чалавек (разам зь Зянонам Пазьняком і Міхасём Дубянецкім), які за некалькі тыдняў да пасяджэньня ў Чырвоным касьцёле 19 лістапада 1988 года ведаў пра мяркуемае стварэньне Народнага Фпронту. У момант, калі супрацоўнік ЦК КПБ Расьціслаў Бузук спрабаваў сарваць галасаваньне за Пазьняка, Быкаў узяў мікрафон і сам правёў гэтае галасаваньне. У пачатку 90-ых Быкаў быў сябрам Сойму БНФ, прысутнічаў на большасьці паседжаньняў і выступаў.
14
У сярэдзіне 90-ых на лецішчы Быкаў спаліў чамадан лістоў, не жадаючы, каб яны патрапілі ў рукі ворганаў бясьпекі.
15
Дзесяцігодзьдзямі Васіль Быкаў увечары слухаў перадачы беларускай рэдакцыі Радыё Свабода . Да гэтага часу прымач стаіць у ягонай спальні ў менскай кватэры ва вуліцы Танкавай (цяпер – Танка).
Віншавальны ліст Аляксандра Твардоўскага да Васіля Быкава. Красавік 1966 г
16
Насупраць пісьмовага стала Быкава былі партрэты і фотаздымкі Льва Талстога і Аляксандра Твардоўскага (галоўнага рэдактара «Нового мира»).
17
Увосень 1991 года праз аўтара гэтых радкоў Васіль Быкаў перадаў у Вярхоўны Савет ліст, які таксама быў падпісаны Алесем Адамовічавм і Рыгорам Барадуліным, з прапановай прыняць у якасьці дзяржаўнага гімну Беларусі «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» (словы Макара Краўцова, музыка Ўладзімера Тэраўскага): «...гэта велічная мелёдыя і выдатны тэкст. І ня так важна, што некаторыя моманты яго не адэкватныя сучаснай палітыцы Беларусі, што яны, можа, палітычна састарэлыя. Гэта зусім ня той выпадак, калі патрэбная злабадзённасьць. Тэксты гімнаў цывілізаваных краінаў звчайна архаічныя, але яны нязьменна кананічныя, ахрышчаныя крывавай гісторыяй, і ў гэтым іх мастацкая і духоўная сіла»).
18
Быкаў быў зацятым аўтааматарам, меў спачатку «Жыгулі», потым «Волгу» і любіў рэмантаваць аўтамабілі – прычым прапаноўваў гэта і сябрам.
19
Любімым віном Быкава было італьянскае «Кьяньці», з гарэлкі аддаваў перавагу «Абсалюту» і «Фінляндыі». У Нямеччыне ўлюбёнай ежай Быкава была піца.
20
На пачатак 90-ых, паводле Бібліятэкі Кангрэсу ЗША, творы Васіля Быкава былі перакладзеныя на 52 мовы.
Літаратура:
Васіль Быкаў, «Доўгая дарога дадому», Кініга, Менск, 2003
Васіль Быкаў, «Пункціры жыцьця», Дзеяслоў, 2005, нумар 3.
«Наш Быкаў. Кніга ўспамінаў», укладальнік Генадзь Бураўкін. Кніга, Менск, 2004
«Быкаў на Свабодзе», другое выданьне, Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе. 2005
Галіна Пазьняк. «Беларусь у сэрцы», «Беларускія ведамасьці», Таварыства беларускай культуры ў Вільні. Варшава-Нью-Ёрк-Вільня, 2007
«Дажыць да зялёнай травы...» Ліставаньне і аўтографы Васіля Быкава і Рыгора Барадуліна (1960-2003). Укладальнік Сяргей Шапран, «ВолЯ», Львоў, 2008.
Сяргей Шапран. «Васіль Быкаў. Гісторыя жыцьця ў дакумэнтах, публікацыях, успамінах, лістах», у двух частках. Бібліятэка Бацькаўшчыны. Гарадзенская бібліятэка. Людзі Беларусі. Менск — Горадня, 2009.
Сяргей Навумчык, Зянон Пазьняк. «Дэпутаты Незалежнасьці». «Беларускія ведамасьці», Таварыства беларускай культуры ў Вільні. Нью-Ёрк, Вільня, Варшава. 2011
Аляксандар Лукашук, «Зкімбы — зымбы», Кнігазбор, Менск, 2013
Сяргей Навумчык. «Дзевяноста першы». Бібліятэка Свабоды . XXI стагодзьдзе. 2013