Ролік «Мова Нанова»: «будзеце размаўляць на мове — будуць бабло і цёлкі»?

Ці варта рэклямаваць беларускасьць, прадстаўляючы жаночую ўвагу як прыз і ўзнагароду? Ролік «Мова Нанова»: іранічны трэш ці сэксісцкая зьнявага? Ці возьмуць Беларусь у Эўропу без фэмінізму?

Гэтыя пытаньні абмяркоўваюць філёзаф Валянцін Акудовіч, прафэсар Заходнемічыганскага ўнівэрсытэту Алена Гапава і пісьменьнік, лідэр грамадзкай ініцыятывы «Мова Нанова» Глеб Лабадзенка.

Юры Дракахруст

Дракахруст: Кампанія «Мова Нанова» зьняла забаўны ролік сацыяльнай рэклямы. Сюжэт такі: на аўтамыйні сустракаюцца рускамоўны барадач, беларускамоўны сьпявак і дзьве беларускамоўныя прыгожыя дзяўчыны. Шанцуе ў выніку, зразумела, сьпеваку: дзяўчаты ў захапленьні самі мыюць яму машыну і пасьля едуць зь ім. Супрацоўнік мыйні своечасова ўручае барадачу кнігу «20 крокаў да беларускай мовы» і той пачынае вучыцца, як знаёміцца з дзяўчатамі па-беларуску.

Ролік спарадзіў у Байнэце нежартоўныя жарсьці і гарачыя спрэчкі. Напэўна варта паглядзець на праблему шырэй і пагаварыць наагул пра тое, як варта і як ня варта прасоўваць тыя ці іншыя каштоўнасьці.

Але напачатку давайце ўсё ж пра ролік. Яго крытыкі наракалі на тое, што ў стужцы замацаванае надзвычай патрыярхальнае разьмеркаваньне гендэрных роляў: гаворыш па-беларуску — будуць жанчыны кахаць і нават табе служыць. Жаночая ўвага — як прыз, як узнагарода. На думку крытыкаў роліка гэта можа і па-беларуску, але неяк зусім не па-эўрапейску. Глеб, што б вы маглі адказаць гэтым крытыкам?

Глеб Лабадзенка

Лабадзенка: Я найперш хацеў падзякаваць крытыкам за такую ўвагу да нашага роліка. Мы не чакалі, што тое, што рабілася як трэш, як пародыя, як прыкол, прыцягне такую ўвагу разумных людзей. Я чакаў, што людзі, якія пішуць у інтэрнэце камэнты на любыя тэмы, зацікавяцца нашым ролікам, але тое, што ўжо трэці ці чацьверты дзень найлепшыя сьвяцілы нашай краіны ламаюць дзіды аб яго — мы гэтага не чакалі.

Той стэрэатып наконт нашага роліка, які склаўся ў гэтыя дні і які вы агучылі, для мяне вельмі дзіўны. Шмат людзей бачаць толькі тое, што ў іх перад носам. У сувязі з гэтым ролікам я хацеў бы адзначыць тры рэчы.

Першае — я згодны з усёй крытыкай, якая ідзе ў ягоны бок, з адной папраўкаю. Крытыка ўспрымае гэты ролік усур’ёз. Мы ад пачатку ставіліся да гэтага, як да пародыі, розыгрышу і трэшу.

Другое — гэты ролік прыцягнуў да нас на сайт 15 тысячаў чалавек. І гэтыя людзі, я спадзяюся, затрымаліся там трошку даўжэй, чым ідзе гэты ролік. І пабачылі там 110 бясплатных заняткаў па беларускай мове, 5 тысячаў песьняў, 2.5 тысячы відэа.

Трэцяе — тыя абвінавачваньні, што мы не паважаем правы жанчын, што мы сэксісты. «бабы машыны мыюць» і г.д. Многія з гэтых тысячаў людзей упершыню ў жыцьці задумаліся над такімі паняцьцямі, як правы жанчын і сэксуальная аб’ектывацыя. І я вельмі рады, што гэты першы раз у іх здарыўся.

Дракахруст: Алена, а якое вашае стаўленьне не да роліка нават, а да спрэчкі вакол яго? Збольшага ж ўся рэкляма такая. Чаму ж такая рэкляма беларускай мовы, беларушчыны выклікала такія жарсьці?

Алена Гапава

Гапава: Такая рэакцыя — паказьнік таго, што нешта ў грамадзтве мяняецца, што ёсьць людзі, у тым ліку і маладыя людзі, якія бачаць у падобных жартах нешта, што ім не падабаецца.

Але пару словаў усё ж пра ўласна ролік. Там сапраўды мэсыдж такі: будзеце размаўляць на мове — будуць бабло і цёлкі. Усё прадаецца.

Дракахруст: Алена, але вось Глеб сказаў, што гэта сьцёб, гэта прыкол у тым ліку і над гэтай формулай.

Гапава: Некалі была такая Смаргонская акадэмія, дзе вучылі мядзьвядзёў танчыць. Пад падлогай распальвалі агонь, было горача, мядзьведзі падымалі лапы і такім чынам танчылі. Усім было сьмешна, а мядзведзям чамусьці не.

Можа стваральнікі роліка і цешацца ад свайго жарту пра «бабло і цёлак», але «цёлкі», якія гэта глядзелі, пакрыўдзіліся. Можа, стваральнікі роліка ня памяталі, што «цёлкі» — гэта больш за 50% насельніцтва.

Там герой гаворыць: «Памыйце маю малышку, аддрайце яе, як трэба». І фонам для гэта ідзе песьня пра душу, веру, неба. І калі гэтыя рэчы спалучаюцца, гэта называецца «з асаблівым цынізмам».

А праблема сапраўды ёсьць — як спалучыць нацыянальнае і капіталістычнае, якім павінен быць нацыянальны брэндынг ва ўмовах позьняга капіталізму і глябалізацыі.

Здаецца, у гэтым кантэксьце тыя патрыярхальныя стэрэатыпы, пры дапамозе якіх гэты ролік імкнецца прасоўваць мову, у беларускім грамадзтве ўжо працаваць ня будуць. І тыя дыскусіі, якія ідуць у Байнэце наконт гэтага роліка, пра гэта сьведчаць.

Дракахруст: Валянцін, а як вы мяркуеце, ці варта рэклямаваць беларускасьць такім неэўрапейскім шляхам? А можа ён і эўрапейскі? А можа і ня мае значэньня, эўрапейскі ён ці не? Калі беларусы (і беларускі, дарэчы) у пераважнай большасьці маюць менавіта такое ўяўленьне пра гендэрныя ролі, то можа і добра, што ролік ім адпавядае?

Валянцін Акудовіч

Акудовіч: Найперш я б хацеў выказаць шчырае захапленьне тым, што робіць Глеб Лабадзенка. А праект «Мова нанова» — гэта нешта калі не эпахальнае, то надзвычай важнае для беларускай Беларусі.

Што да роліка, то любімы паэт маёй маладосьці Цютчаў пісаў: «Нам не дано предугадать, как слово наше отзовется». Глеб, я ня ведаў, што вы хацелі сказаць гэтым ролікам, таму я ўбачыў у ім ня тое, што вы задумалі.

Неяк паныла было на душы, а паглядзеў гэты ролік і ў момант расквеціўся, нібы папараць-кветку знайшоў. Вясна, прыгажосьць, эратычная ваба, трохі ўсьмешлівасьці і брутальнасьці, і ўсё гэта зьнітавана зь беларускім словам. Хораша.

Але я хутка зразумеў, што хораша мне ня столькі ад пабачанага, колькі ад той пэрспэктывы, якую гэты ролік пазначыў. Ён вельмі выразна высьветліў, што ў рушэньні за вяртаньне мовы трэба забыцца на вечныя песьні жальбы, якімі раней наскрозь было прасякнутае беларускае слова, і нітаваць яго з прыгажосьцю, пасьпяховасьцю, усьмешлівай вабай, сучаснасьцю і супэрсучаснасьцю.

Ну і ў пляне тэхналёгіі — скандалы, скандальчыкі, эўрыстычныя правакацыі тут ня будуць лішнімі.

І канкрэтна адказваючы на вашае пытаньне пра адпаведнасьць падобных праектаў нейкім умоўным эўрапейскім крытэрам, то на мой погляд крытэр тут можа быць толькі адзін — наколькі тыя ці іншыя практыкі выяўляюць сваю эфэктыўнасьць у вяртаньні беларускай мове годнага месца ў нашым грамадзтве. Хопіць увесь час на кагосьці азірацца.

Дракахруст: Калі крыху адысьці ад нарматыўнага падыходу, то ці няма ў тым роліку пэўнага парадоксу? Ён арыентаваны ўсё ж не на работнікаў МТЗ і не на сялянаў, пераважна на гарадзкую, адукаваную, «прасунутую», як кажуць, моладзь, на япі, на хіпстэраў. Але менавіта гэтая «прасунутая», вэстэрнізаваная моладзь у найбольшай ступені прасякнутая больш лібэральнымі ўяўленьнямі, і пра стасункі паміж мужчынамі і жанчынамі ў тым ліку. Дык якая мэтавая аўдыторыя гэтага роліка і ў якой ступені ён патрапляе ў яе ўстаноўкі?

Гапава: Мне здаецца, што гэты ролік сапраўды адрасаваны адукаваным, урбанізаваным маладых беларусаў, у якіх ужо ў значнай ступені іншыя каштоўнасьці. І жанчыны, якія ўваходзяць у гэтую групу, бачаць сябе ў іншых ролях і ня хочуць, каб іх прадстаўлялі такім чынам. Словам, «цёлкі» пакрыўдзіліся.

Дракахруст: Недзе прачытаў, што тыя жанчыны, якія граюць у гэтым роліку — пасьпяховыя бізнэсвумэн, яны не за лусту хлеба на гэта пайшлі. Ім гэта было забаўна, сьцёбна. Так што калі вы кажаце пра 50% жаночага насельніцтва, якіх нібыта гэта абразіла, то прынамсі мінус гэтыя дзьве.

Калі мы хочам, каб беларуская мова сапраўды была нацыянальнай мовай, каб усе на ёй гаварылі, якога грамадзтва мы пры гэтым хочам?

Гапава: Ваяўнічасьць спрэчак наконт гэтага роліка сьведчыць пра тое, што ўжо шмат жанчын і мужчын глядзяць на адносіны паміж сабой іншым чынам. І гэты ролік — пра грамадзтва, у якім яны не хацелі б жыць.

Падчас дыскусіі адна дзяўчына напісала: я некалі была беларускамоўная, але калі я пачытала тую патрыярхальшчыну, якая гаворыцца ад імя беларускай мовы, я перастала ў публічным асяродзьдзі гаварыць па-беларуску. Я гавару на ёй дома, каб яе ня страціць, але я не хачу гаварыць з гэтымі людзьмі на адной мове.

Гаворыцца — давайце пераходзіць на беларускую мову. А дзеля чаго? Відаць, каб грамадзтва было лепшым. А калі нам кажуць, што вось гэта — той ідэал, да якога беларускае мова прывядзе, то нехта можа сказаць — дык гэта я і па-расейску магу мець.

Лабадзенка: Мэтавая аўдыторыя гэтага роліка — гэта ня тыя людзі, ці, як сказала калега, ня тыя «цёлкі», якія пакрыўдзіліся. Ёсьць такая показка, што распавядаць анэкдоты пра габрэяў могуць толькі самі габрэі. А жартаваць на тэму фэмінізму могуць толькі самі фэміністкі. Як толькі нехта іншы лезе ў адну ці іншую дзялянку, то пачынаецца скандал і крыкі пра тое, што нас абразілі і зьняважылі.

Мне вельмі спадабалася рэакцыя на гэты ролік трох вельмі паважаных людзей: гэта філёзаф Ігар Бабкоў, гэта журналіст і пісьменьнік Сяргей Дубавец, і гэта тое, што я зараз пачуў ад шаноўнага Валянціна Акудовіча.

Дракахруст: Глеб, заўважце — усе трое мужчыны.

Лабадзенка: Я не выбіраў, я ня мог сказаць, што паўтара мужчыны і паўтары жанчыны.

Мяне вельмі закранула абмеркаваньне асобаў гэтых дзьвюх дзяўчат, якіх мы запрасілі здымацца ў гэтым роліку. Насамрэч гэта вельмі пасьпяховыя дзяўчыны. Я ня лез да іх у душу, але я цудоўна разумею, што яны ня супраць правоў жанчынаў — абедзьве зарабляюць грошы, абедзьве маці, маюць дзяцей. Гэта ня дзьве бязвольныя лялькі Барбі, якіх мы запрасілі ў шорціках памыць машыну.

Іх адэкватная рэакцыя на запрашэньне і на сам ролік — таксама пэўны паказьнік таго, што ня трэба абагульняць, што «цёлкі» абразіліся.

Я ня ведаю, каго мы плянавалі мэтавай аўдыторыяй, цяпер ужо цяжка сказаць, бо ўсё пайшло вельмі цікавым і нечаканым для нас чынам.

Дракахруст: Валянцін, а на ваш погляд — ці адбылося тут патрапляньне ва ўстаноўкі мэтавай аўдыторыі? І наколькі лібэральныя гэтыя ўстаноўкі ў беларускіх хіпстэрак? Яны, напэўна, больш лібэральныя, чым у іх прабабуляў ці ў сучасных беларускіх маладых сялянак, але, магчыма, яны значна менш лібэральныя, чым, скажам, у цяперашніх швэдак.

Акудовіч: Відавочна, што гэты ролік адрасаваны маладым людзям. Але не асобным катэгорыям моладзі. Паколькі бальшыні маладых беларусаў беларуская мова «па барабану», то падобная ініцыятыва закране адно тых, хто ўжо адчуў вярэду беларушчыны. Ужо адчуў, але яшчэ далёка ня пэўны, што з гэтай вярэдай рабіць.

Вось у такой сытуацыі падобныя ініцыятывы могуць стаць штуршком для нейкіх канкрэтных захадаў пэрсанальных стасункаў такога чалавека зь беларускай мовай і беларушчынай увогуле.

Што да вашай гіпотэзы, што, магчыма, нашыя «прасунутыя» маладыя людзі не такія ўжо і лібэральныя, то гэта, напэўна, слушна. Лібэральныя маладыя людзі у Швэцыі, у Гішпаніі, у Амэрыцы лібэральныя досыць па-рознаму. У іх рознае стаўленьне ў тым ліку і да гендэрных праблемаў.

Так што схема схемай, але мне здаецца, што гэтыя прасунутыя маладыя беларусы — пасьпяховыя, з грашыма, з вольным мысьленьнем, не зашораныя, і лібэралізмам у тым ліку — хутчэй гатовыя адгукнуцца на покліч беларускай Беларусі.

Гапава: У мяне толькі адно пытаньне. У гэтым роліку герой просіць «памыць маю малышку і аддраіць яе так, каб блішчэла». Потым ён ад’яжджае з гэтымі дзьвюма дзяўчынамі. Ды як ён будзе іх «драіць» — разам ці па чарзе?

Дракахруст: Мы бачым, як імкліва адбываецца гендэрная эмансыпацыя ў заходнім сьвеце, як мяняюцца ўяўленьні і стандарты. Дык можа беларусам, асабліва тым зь іх, хто бачыць будучыню краіны ў Эўропе, варта засвойваць гэтыя ўяўленьні і каштоўнасьці, а не песьціць свае патрыярхальныя забабоны? А тое ж раптам у Эўропу ня возьмуць, без фэмінізму? А можа і ня трэба беларусам, так бы мовіць, «задрав штаны, бежать за комсомолом» — эканоміку заходнюю мы хочам, дэмакратыю хочам, а іх навамодных уяўленьняў пра стасункі жанчын і мужчын нам ня трэба, неяк і бязь іх пражывем?

Акудовіч: Я мяркую, што гэтае пытаньне сфармуляванае залішне спрошчана. Мы, як грамадзтва, як нацыя, упісаныя ў эўрапейскі дыскурс. Так, мы на ўскраіне Эўропы, так склалася наша гісторыя і мы шмат у чым не даганяем... Хаця мне не падабаецца гэтае слова, жыцьцё ёсьць жыцьцё, даганяй — не даганяй — усё роўна памрэш.

Нам наканавана прыняць базавыя пастуляты эўрапейскага кантэксту. І нікуды мы ад гэтага не падзенемся.

Я з павагай стаўлюся да тых, каму гэта баліць. Вось мне баліць беларуская мова, таму я і гэты ролік прачытаў і ўбачыў так. А камусьці баліць іншае. І трэба паважаць гэты боль, які я адчуваю ў словах і інтанацыях спадарыні Алены.

Усё будзе добра, ня трэба сьпяшацца. А трэба разумець, чаму мы пакуль такія — таму што так складвалася наша гісторыя.

Спадарыня Алена даўно і прафэсійна займаецца гендэрнымі праблемамі. Але для мяне фэмінізм — гэта не мая парафія. У мэтафізыцы і фундамэнтальнай анталёгіі быцьця, якія мяне вабяць і вярэдзяць, ёсьць толькі чалавек, абумоўлены абсалютным зьнітаваньнем мужчынскага і жаночага.

Чалавек немагчымы як без жаночага, гэтак і без мужчынскага пачатку. Пра гэта ня варта забывацца, нават моцна захапіўшыся экзыстэнцыйнымі ці сацыяльнымі праблемамі.

Дракахруст: Глеб, а як вы лічыце, ці павінны беларусы, якія лічаць, што лёс іх краіны ў Эўропе, акцэптаваць ўсе эўрапейскія стандарты, у тым ліку і тыя, якія нарадзіліся адносна нядаўна — гэта і новыя адносіны паміж мужчынамі і жанчынамі, адносіны да сэксуальных меншасьцяў, адносіны да сьмяротнага пакараньня?

Прынамсі праэўрапейскія беларусы павінны ўсё гэта прымаць «пакетам»? Ці, як з мэню ў рэстарацыі — гэта падыходзіць, гэта таксама, а тое — не. Ці пакуль не.

Лабадзенка: Беларусы павінныя рэфлексаваць па кожным пытаньні, а не сьлепа прымаць тое, што гаворыцца. Правілы разьлічаныя ня толькі на завучваньне, але і на асэнсаваньне.

Мне здаецца, што галоўнае тут — недахоп інфармацыі. Чалавеку гавораць — ты павінен быць за тое і супраць гэтага, тады ты будзеш эўрапейцам. І многія сьлепа гэта прымаюць.

Вяртаючыся да роліка, я хацеў бы адзначыць яшчэ пару момантаў. Тысячы людзей, якія яго прагледзелі, упершыню за шмат гадоў пачулі беларускую мову. Вульгарна — не вульгарна, з гумарам — бяз гумару, з густам — бяз густу — гэта асабістыя ацэнкі. Мы ў якасьці фокус-групы паказвалі гэты ролік на аўтарынку. Там былі свае ацэнкі — а што тут вульгарнага, дзеўкі нават не ў купальніках. Гэта да пытаньня аб мэтавай аўдыторыі.

І я хацеў працягнуць думку шаноўнага Сяргея Дубаўца, выказаную ў яго блогу на Свабодзе. У гэтым роліку беларуская мова трошачку зьнятая з п’едэсталу, гэта не абраз, на які трэба маліцца, гэта не Купала і Колас, якія, як нас вучылі ў школе, ня елі і не хадзілі ў прыбіральню. А гэта беларуская мова, якой можна казаць пра ўсё, і ня толькі густоўна, і ня толькі карэктна.

Для многіх, мне здаецца, гэта стала адкрыцьцём — што трэш, «безгустоўныя ролікі», правакацыі і пародыі таксама магчымыя па-беларуску.

Гапава: Мне здаецца, што вашае пытаньне, Юры, няправільна пастаўленае. Ня так гэта адбываецца, што сядзіць чалавек, глядзіць ролік і вырашае, адпавядае гэта эўрапейскім стандартам ці не. Нашае жыцьцё мяняецца, уяўленьні нашых людзей мяняюцца, мяняюцца гендэрныя ролі і ідэнтычнасьці.

Той чалавек — тая чалавек, якая глядзіць гэты ролік, абражаная не таму, што хоча быць эўрапейкай, а таму што чалавек адчувае свой гонар і ня хоча быць аб’ектаваным.

Паважаны Валянцін, калі адказваў на вашае пытаньне, адмовіў у незалежнай суб’ектнасьці беларусам і жанчынам. Паводле яго ёсьць чалавек як такі, а іншыя павінныя праглынуць свае ідэнтычнасьці.

Але ніякіх чалавекаў наагул у жыцьці не бывае. Людзі гавораць сабе — я чалавек, таму што я жанчына, я чалавек, таму што я беларус. Немагчыма быць чалавекам увогуле.

Дракахруст: Алена, вы ўвесь час гаворыце пра тое, што ролік некага абурыў, пакрыўдзіў яго ці яе ідэнтычнасьць. Але ў іншых беларусаў — іншая ідэнтычнасьць, іншыя ўяўленьні пра гендэрныя ролі, якім гэты ролік цалкам адпавядае. І ідзе барацьба паміж рознымі ідэнтычнасьцямі.

Я сказаў пра Эўропу, бо гэта пэўны «якар» для аднаго з бакоў. А калі гэтага няма, калі мы будзем разглядаць Беларусь, абстрагуючыся ад зьнешніх узораў, то тады дзейнічае прынцып — хай пераможа мацнейшы. А хто ў гэтым сэнсе мацнейшы — вы выдатна ведаеце.

Гапава: Тыя, хто мае іншыя погляды, зьнялі гэты ролік і выказалі свой пункт гледжаньня. Тыя, якія абурыліся, таксама выказваюць свой пункт гледжаньня. Я імкнулася растлумачыць, чаму тыя, хто абурыўся, абурыліся.