— Спадар Сяргей, на мінулым тыдні кіраўнік Беларусі падараваў копію Крыжа Эўфрасіньні Полацкай Папу Рымскаму. Падарункі ў палітыкаў, як правіла, знакавыя. На вашу думку, знакам чаго ёсьць такі падарунак Ватыкану?
— Мне складана пра гэта казаць, бо я не палітык і крыжоў нікому не дарыў. Але мне здаецца, што і для нашага прэзыдэнта Крыж Сьвятой Эўфрасіньні — таксама гістарычны сымбаль Беларусі. Можа, падарунак — знак супольнага мірнага жыцьця праваслаўнай і каталіцкай царквы ў Беларусі. У часы сьвятой Эўфрасіньні царкоўны падзел ужо адбыўся (1054), але яшчэ не было такой вялікай розьніцы паміж праваслаўнымі і каталікамі. Крыж такой формы вельмі старажытны — гэта так званы патрыяршы ці лятарынгскі крыж. Мала хто ведае, што такія крыжы былі нават на харугвах Жанны д’Арк. Гэта такая агульнаэўрапейская вядомая форма крыжа.
Крыж Эўфрасіньні Полацкай
— Копіі з крыжа рабілі і раней. Самая вядомая — зробленая майстрам Мікалаем Кузьмічом і асьвечаная Праваслаўнай царквой у 1997 годзе. Але вось дзіўна — у розных крыніцах вышыня крыжа падаецца розная: ад 50,5 см да амаль 52. А які памер дакладны?
— Сапраўды, памеры называюцца розныя. Я праглядзеў шмат энцыкляпэдыяў і дасьледаваньняў, у тым ліку вядомых навукоўцаў — Георгія Штыхава, Леаніда Аляксеева і інш. Справа ў тым, што нашы продкі ў ХІІ стагодзьдзі сантымэтрамі ня мералі. Асноўнай мерай даўжыні былі сажні. Сажні розныя — замкавыя, гарадавыя, грэцкія, царкоўныя, махавыя. Асаблівасьць сажня ў тым, што ён дзеліцца толькі папалам. І пры яго дзяленьні атрымліваюцца паўсажні, локці, пясьці, пядзі і вяршкі. Што да Крыжа Эўфрасіньні Полацкай, то, як ні дзіўна, яго абмяралі толькі двойчы, яшчэ да рэвалюцыі, і абмеры былі зробленыя якраз у вяршках. Калі я паскладваў усе тыя вяршкі, то выявілася, што вышыня Крыжа складае адну пядзю грэцкую плюс адну пясьць грэцкую і адзін грэцкі вяршок — разам сем грэцкіх вяршкоў. Тут мы бачым траічнасьць — пядзя, пясьць, вяршок. Гэта сымбаль Тройцы. А ў суме сем вяршкоў — сымбаль Хрыста.
— Сем вяршкоў — гэта колькі сантымэтраў?
Такім чынам, у Крыж адпачатку закладзеныя дзьве ідэі — Тройцы і Хрыста.
— 50,4 сантымэтра — гэта і ёсьць сапраўдная вышыня Крыжа. Даўжыня верхняй перакладзіны — тры вяршкі малога сажня, ніжняй — тры вяршкі казённага сажня. Зноў жа — сымбаль Тройцы. Такім чынам, у Крыж адпачатку закладзеныя дзьве ідэі — Тройцы і Хрыста.
— А копія Крыжа, зробленая Мікалаем Кузьмічом і асьвячоная ў 1997 годзе, адпавядае гэтым лічбам?
— На вялікі жаль, не. Вышыня копіі — 51 см. Розьніца, як бачым, невялікая — 0,6 сантымэтра. Новы крыж асьвячоны па ўсіх канонах, для вернікаў ён сьвятыня, але ўсё ж гэта ня тое, што закладалася ў арыгінальны крыж сьвятой Эўфрасіньняй. Сакральныя памеры Крыжа былі парушаныя.
— А як такое магло стацца? У камісію па аднаўленьні Крыжа ўваходзілі дасьведчаныя навукоўцы. Чаму тады ніхто не зьвярнуў увагі на тыя сантымэтры і вяршкі?
— Агульнапрынятыя памеры Крыжа пайшлі з кнігі Леаніда Аляксеева «Полоцкая земля», якая выйшла ў 1966 годзе. Дарэчы, Аляксееў уваходзіў у названую камісію. Гэта дзякуючы яму мы маем выдатныя фатаздымкі і надпісы на бакавінах крыжа. Гісторык знайшоў у адным з маскоўскіх архіваў нэгатывы, зробленыя маскоўскім фатографам Бэргманам, калі ў 1905 годзе Крыж вазілі ў Маскву і Санкт-Пецярбург. Чамусьці пры ўзнаўленьні на памеры ніхто ўвагі не зьвярнуў. Быў зроблены «навадзел», які назвалі вобразам Крыжа Эўфрасіньні Полацкай. Але ў ім таксама закладзеныя рэліквіі, мошчы сьвятых, ён асьвячоны і стаў культавым прадметам.
— А як увогуле ўзьнікла ідэя стварыць копію Крыжа?
Тут Сілівончык адразу ўхапіўся, папрасіў напісаць яму падрабязную гісторыю Крыжа.
— На пачатку 90-х у Менску праходзіў зьезд беларусаў блізкага замежжа, які шырока асьвятляла тэлебачаньне, нават трансьлявала ў жывым эфіры. Гэтым займаўся мой сябра, цяпер ужо нябожчык, выдатны беларускі рэжысэр Віктар Шавялевіч. Аднойчы ён мне патэлефанаваў і сказаў, што пазнаёміўся на зьезьдзе зь беларусам з Сургуту, які хоча штосьці для радзімы зрабіць, а што — ня ведае. І прапанаваў мне пагаварыць зь ім. Я пагадзіўся. Наша сустрэча адбылася ў гатэлі «Кастрычніцкі», дзе той сургуцкі беларус наймаў неблагія апартамэнты. Звалі яго Анатоль Сілівончык. Спачатку я прапанаваў яму ўкласьці грошы ў аднаўленьне аднаго з разбураных замкаў, але гэта яго не зацікавіла. Царкву аднаўляць ён таксама не захацеў. Тады я расказаў яму пра страчаны Крыж Эўфрасіньні Полацкай, які няблага было б аднавіць. Тут Сілівончык адразу ўхапіўся, папрасіў напісаць яму падрабязную гісторыю Крыжа. Я напісаў. І гэта тут жа пачало абмяркоўвацца на зьезьдзе і было нават запісана ў рэзалюцыі: спрыяць у аднаўленьні Крыжа. Утварылася камісія пры ЗБС «Бацькаўшчына», якую ўзначаліў Адам Мальдзіс. Ідэя ўсім спадабалася, але не было грошай.
— Сілівончык адмовіўся фінансаваць?
Потым да справы аднаўленьня Крыжа далучылася Беларуская праваслаўная царква, потым — дзяржава.
— Не, ён не адмовіўся, але грошай спатрэбілася значна больш, чым мог даць Сілівончык. Ён у Сыбіры зарабляў ня продажам нафты ці газу, у яго быў па тых часах даволі сьціплы бізнэс. Справа зрушылася пасьля першых прэзыдэнцкіх выбараў, калі ўладыка Філарэт пайшоў непасрэдна да кіраўніка краіны. Можа, трошкі ў дэталях памылюся, але далей падзеі адбывалася наступным чынам. Навукоўцы з камісіі дапамагалі майстру працаваць з эмалямі, бо тэхналёгія перагародчастай эмалі была ўжо страчаная. Дарэчы, дзесьці на гэтым этапе спраўдзіць памеры і забыліся. Узялі 51 см, асабліва ня думаючы, адкуль яны ўзяліся. Потым да справы аднаўленьня Крыжа далучылася Беларуская праваслаўная царква, потым — дзяржава. Царква ўзяла на сябе аснову крыжа і рэліквіі, а яшчэ, калі не памыляюся, жэмчуг. Дзяржава займалася каштоўнымі мэталамі і камянямі. Анатоль Сілівончык узяў на сябе аплату працы Мікалая Кузьміча, выданьне кнігі «Жыватворны сымбаль Бацькаўшчыны», якую напісаў Уладзімер Арлоў, і здымкі дакумэнтальнага фільму. Плюс дзяржава ўзяла на сябе ахову — міліцыянты пільнавалі майстэрню Кузьміча, каб адтуль нічога ня скралі.
— Сілівончык потым прывёз у Беларусь нейкую ваенізаваную брыгаду з Расеі, і яны нават захапілі пэўную тэрыторыю. Яму было ўсё роўна, ці Крыж аднаўляць, ці ў вайнушку гуляць?
— Для мяне гэты ўчынак быў таксама дзіўным і нечаканым. Анатоль Сілівончык, здаецца мне, вельмі амбітны чалавек. Думаю, такім чынам ён проста задавальняў свае ўласныя амбіцыі. Наколькі я ведаю, яму і сёньня забаронены ўезд у Беларусь, і апошнія гады яго ніхто тут ня бачыў.
— Пасьля нашай з вамі гутаркі пра меркаванае месцазнаходжаньне Крыжа Эўфрасіньні Полацкай у Троіца-Сергіевай лаўры пад Масквой ці можаце вы сказаць, што лёсам нашай нацыянальнай сьвятыні зацікавіліся сьледчыя органы Беларусі?
— Зацікавіліся ці не — мне невядома, але інфармацыя прайшла практычна ва ўсіх СМІ. Думаю, дайшла і да тых, хто Крыж трымае ў сябе. Наколькі хопіць у людзей сумленьня прызнацца ў гэтым — справа ад нас незалежная. Але ў тым, што Крыж цэлы, я ўпэўнены. Упэўнены і ў тым, што ён знаходзіцца ў сховах Расейскай праваслаўнай царквы.