Сёньня, 19 красавіка, у Кнігарні Логвінаў адбудзецца сустрэча з нашым рэдакцыйным калегам Сяргеем Шупам, перакладчыкам і паліглётам (пачатак а 19.00). А заўтра, 20 красавіка, у Галерэі «Ў» пройдзе прэзэнтацыя кнігі ізраільскага пісьменьніка Этгара Керэта «Сем добрых гадоў» у перакладзе Сяргея Шупы (пачатак а 18.30). У прэзэнтацыі будуць удзельнічаць аўтар і перакладчык.
З гэтай нагоды прапануем вам размову зь перакладчыкам.
РС: Сяргей, адкуль у цябе зацікаўленьне іўрытам? У цябе бабуля была габрэйкай або дзед — габрэем, і ты пастанавіў вывучыць мову продкаў?
Шупа: Не. Наколькі мне вядома — а я сур’ёзна займаўся ўласнай генэалёгіяй — нічога такога ў маім родзе не было. Проста неяк у дзяцінстве я цікавіўся рознымі рэчамі, якіх дарослыя людзі (у тым ліку — дзяржава) не дазвалялі рабіць. Сярод іх была адна мова, якую было забаронена вывучаць. Калі нехта, як я потым даведаўся, спрабаваў гэтую мову вывучаць, яго адразу ставілі на ўлік розныя сур’ёзныя арганізацыі, і гэты чалавек мог у жыцьці сутыкнуцца з рознымі праблемамі. Гэтай мовай быў іўрыт. Маё дзяцінства і тынэйджэрства і юнацкае захапленьне мовамі пачалося недзе пад канец 1960-х і ў пачатку 1970-х, а гэта быў час, калі адным з самых страшных пудзілаў у сьвеце быў Ізраіль і яго мова іўрыт.
Кніга Этгара Керэта ў перакладзе Сяргея Шупы
РС: А ці чуў ты тады ў Беларусі некага, хто ведаў гэтую мову і мог на ёй гаварыць?
Шупа: Тады мне было цяжка нешта такое ўявіць. Я слухаў радыё, і адной з радыёстанцыяў, якая ў тыя часы мяне зацікавіла, было ізраільскае радыё. Перадачы ізраільскага радыё на расейскай мове няшчадна глушылі, можа, яшчэ горш, чым Радыё Свабоду. Але чыста прымалася другая праграма ізраільскага радыё, якую ў нас на кароткіх хвалях ніхто не глушыў. Там перадавалі прыгожую музыку і гучала вось гэтая таямнічая, забароненая мова, якая ў тыя часы пачала мяне так прывабліваць. А пасьля аднойчы мы з бацькамі паехалі адпачываць у Крым, я ўзяў з сабой свой «Акіян-205», і там перада мной адкрыўся зусім іншы радыёсусьвет. Там ужо ізраільскае радыё, Голас Ізраілю, можна было слухаць безь ніякіх глушылак, і там я ўпершыню прайшоў, за той месяц, што мы там былі, пяць ці шэсьць урокаў іўрыту.
РС: Як табе іўрыт падаўся на слых — як мова разборлівая ці даволі цяжкая для вывучэньня?
Шупа: Па-мойму, разборлівая. Усе словы збольшага чуеш. І я цяпер магу растлумачыць чаму. Таму што бальшыня ізраільцянаў, бальшыня носьбітаў гэтай мовы гаворыць штодня на гэтай мове толькі на працягу максымум трох, чатырох, пяці пакаленьняў. Гэта мова, якую бальшыня яе носьбітаў мусіла вывучыць як бы з нуля. І таму ў ёй няма нейкіх выразных дыялектаў, няма нейкіх іншых прычынаў, чаму б гэтая мова магла быць неразборлівай. Амаль усе гавораць як дыктары.
Этгар Керэт
РС: А калі ты пастанавіў навучыцца іхнага альфабэту і чытаць на гэтай мове?
Шупа: Я быў чалавекам, так сказаць, арыенталісцкай арыентацыі — мне ў дзяцінстве захацелася вывучыць арабскую, пэрсыдзкую, турэцкую і іўрыт. І яшчэ, калі мне было гадоў 12-13, прыгадваецца, як мы хадзілі ў адно цікавае месца — на менскую звалку каляровага мэталалому — каля разбураных габрэйскіх могілак. Там ляжала мноства магільных плітаў, на якіх было напісана незразумелымі літарамі. На якой канкрэтна мове — мы тады не разьбіраліся, але мяне, як такога пачаткоўца-лінгвіста, страшна заела, што я не магу прачытаць ніводнай літары. Ну й захацелася прачытаць.
РС: А калі табе ўпершыню патрапілі на вочы тэксты Этгара Керэта?
Шупа: На пачатку 2000-х гадоў я пазнаёміўся з адным цікавым чалавекам, Ігарам Рубінштэйнам, зь якім з таго часу мы трымаем шчыльны кантакт. Гэта былы жыхар Беларусі, які ад пачатку 1990-х жыве ў Ізраілі. Я ў яго калісьці запытаўся — а што там у вас можна цікавага пачытаць? І ён мне прыслаў кнігу Керэта, якая ў той час, недзе ў 2002 годзе, выйшла. Мне, як іўрытазнаўцу-пачаткоўцу, гэтую кнігу было вельмі лёгка чытаць, яна складалася з кароткіх тэкстаў па дзьве-тры старонкі. Мова была простая, без складанага сынтаксісу. Па ёй было вельмі проста вучыцца мове і вучыцца навыкам хутчэйшага чытаньня. Гэта быў першы кантакт з Керэтам, які мяне настолькі захапіў, што празь некалькі месяцаў я сеў і пераклаў чатыры-пяць кароткіх апавяданьняў. Тут ня хочацца гаварыць пра сумнае, але мы можам з табой узгадаць, як мы тады ўдзельнічалі ў выдаваньні часопісу «Правінцыя», і вось у трэцім выданьні «Правінцыі» гэтыя чатыры-пяць апавяданьняў меліся быць апублікаваныя. Ігар Рубінштэйн у Тэль-Авіве ўзяў інтэрвію з самім Керэтам і напісаў такую вельмі прыгожую прадмову, але ўсё гэта так і засталося недзе на хард-дысках нашых кампутэраў...
РС: А ты асабіста знаёмы з Этгарам Керэтам?
Шупа: Так, знаёмы.
Але вярнуся яшчэ на момант да тых першых апавяданьняў — яны былі апублікаваныя на маёй старонцы ў ЖЖ. А пасьля адбылася такая вельмі крыўдная падзея, калі празь некалькі гадоў выйшла кніжка перакладаў апавяданьняў Керэта, і яна была не мая. З аднаго боку я страшна засмуціўся, бо не давёў да канца пачатую сабой справу, а з другога боку — парадаваўся. Невядомы мне на той момант чалавек — Павел Касьцюкевіч, які, як выявілася, таксама быў захоплены Керэтам — вярнуўся з Ізраілю ў Беларусь і плён свайго захапленьня выдаў кнігай, якая называецца «Кіроўца, які хацеў быць Богам».
А я канкрэтна з Керэтам пазнаёміўся два гады таму ў Празе на кніжным кірмашы. Мы тады пасядзелі ў кавярні «Грэгар Самса», я ўзяў даволі нармальнае інтэрвію ў пісьменьніка, толькі што калі ўжо па пісьменьніка прыйшлі людзі, каб забраць яго, я з жахам пабачыў, што ад хваляваньня забыўся націснуць на кнопку «запіс». І гэтае інтэрвію так і не запісалася. Ну, нічога, я яго пераказаў на сайце ў нас. Ад таго часу мы зь ім трымаем кантакт. Тады ж ён мне прыслаў электронны варыянт кніжкі, якая цяпер выходзіць у Беларусі, «Сем добрых гадоў», і я паціху гэтую кніжку пераклаў.
РС: Пра што гэтая кніжка?
Шупа: Гэта першая кніга нон-фікшн у Керэта. Гэта ня выдуманыя апавяданьні, а проста гісторыі зь ягонага жыцьця. Гэта такі зборнік калёнак, якія ён пісаў для розных сайтаў — ён ахоплівае пэрыяд сямі гадоў ад нараджэньня ягонага сына да сьмерці бацькі. Пра бацьку можна было б гаварыць асобна — гэта тое, што зьвязвае Керэта зь Беларусьсю. Ягоны бацька — родам з Баранавічаў.
Этгар Керэт з бацькам
РС: Ягоны бацька нарадзіўся ў Баранавічах, калі горад быў у Польшчы. Ці ведаў Керэт, што такое Беларусь, калі ты зь ім сустрэўся?
Шупа: Трэба сказаць, што гэтая польскасьць у Керэтавым уяўленьні ўзмацнялася яшчэ тым, што ягоная маці была з Варшавы. Таму ў сям’і і гаворкі не магло быць пра нейкую Беларусь. Маці была гарадзкі чалавек, а бацька — гэта быў такі «сельскі» чалавек, з «крэсаў»... Бацька хадзіў у школу яшчэ пад Польшчай, і я думаю, што пару гадоў ён яшчэ правучыўся і ў савецкай школе, ад 1939 да 1941. Я памятаю, што калі Керэт даведаўся, празь Ігара Рубінштэйна, што яго перакладаюць на беларускую мову, то сказаў, што ягоны бацька будзе вельмі рады і нават прачытае пераклад. Бацька Керэта напэўна мог чытаць па-беларуску...
Там была вельмі сумная гісторыя падчас вайны — бацька зь сям’ёй схаваліся ў зямлянку і жылі ў ёй два гады. Калі прыйшлі саветы, яны там былі ўжо ледзь жывыя, і іх зь зямлянкі на руках выносілі... Пасьля былі вельмі цікавыя і неверагодныя гісторыі, што з бацькам было далей, калі яму было 17-18 гадоў — пра гэта можна будзе прачытаць у кніжцы.
РС: А на якой мове ты размаўляў з Этгарам Керэтам — вы гаварылі на іўрыце?
Шупа: Мы гаварылі на іўрыце. Я папрасіў, каб ён гаварыў павальней, каб можна было пачуць кожнае слова. І я таксама спрабаваў гаварыць, хоць у мяне ніякай практыкі не было. Фактычна ўся мая практыка ў іўрыце — гэта тая размова зь ім і перапіска на іўрыце, бо перапісваемся мы на іўрыце. Калі ўжо трэба было нешта вельмі тэрмінова і больш глыбока, тады мы пераходзілі на ангельскую мову.
А калі вярнуцца яшчэ да кніжкі, яе спэцыфіка ў тым, што яна вельмі інтымная. Керэт сказаў, што ён не хацеў, каб яна выйшла ў Ізраілі. Ён пісаў яе на іўрыце, але тут жа перадаваў рабочыя варыянты тэкстаў сваім перакладчыкам, і яны пераклалі яе на ангельскую мову. І ўжо далей яны дапрацоўваліся ў англамоўным варыянце. І колькі я яго ні прасіў прыслаць мне арыгіналы, ён мне адказваў: арыгіналаў не існуе і не дуры мне галавы...
РС: Дык ты перакладаў з ангельскай мовы?
Шупа: Я перакладаў з ангельскай мовы, але пяць-шэсьць тэкстаў я пераклаў з іўрыту. Так што афіцыйна стаіць: пераклад з іўрыту і ангельскай мовы.
РС: Бацькі Керэта напэўна гаварылі паміж сабой і па-польску. А ці сам пісьменьнік ведае польскую мову?
Шупа: Ну, дакладна ён умее лаяцца па-польску. І трохі гэтую мову разумее. Зразумела, што Польшча для яго — галоўная эўрапейская краіна. Нядаўна была інфармацыя, што польскія ўлады яму «пацьвердзілі» польскае грамадзянства, то бок не надалі, а паводле нейкай працэдуры — «пацьвердзілі», дзеля таго, што бацька і маці былі польскімі грамадзянамі. Я ня ведаю, наколькі сам пісьменьнік актыўна да гэтага прычыніўся, але ён цяпер, акрамя ізраільскага, мае польскае грамадзянства, і езьдзіць туды як дадому...
РС: Калі пра дом, дык кажуць, што Керэт у Варшаве набыў дом, які лічыцца самым вузкім будынкам ва ўсёй Эўропе. Ты пра гэта ведаеш нешта больш?
Шупа: Ён не набываў, але калі ён стаў у Польшчы папулярным і вядомым, і Польшча стала лічыць яго сваім — пра гэта ёсьць тэкст у кніжцы — аднойчы патэлефанаваў яму адзін чалавек, які прадставіўся архітэктарам і прапанаваў яму такую вось ідэю. Там у нейкім месцы, дзе ў вайну было гета, быў такі вузкі праход паміж будынкамі, які помніць маці пісьменьніка. І вось гэты архітэктар прапанаваў спраектаваць у гэтым праходзе дом, і сапраўды ажыцьцявіў гэтую ідэю. Я ня ведаю, які юрыдычны статус гэтага памяшканьня — яго, магчыма, і падаравалі Керэту. Як бы яно ні было, будынак афіцыйна завецца «Дом Керэта», і кожны госьць польскай сталіцы можа яго наведаць.
РС: Калі б я папрасіў цябе вызначыць ранжыр Керэта ў ізраільскай літаратуры, то куды ён патрапляе — у першую тройку пісьменьнікаў краіны, у першую пяцёрку, ці ён — нумар адзін?
Шупа: Заўсёды вельмі цяжка параўноўваць пісьменьнікаў і спрабаваць знайсьці нейкі аб’ектыўны крытэр іх ацэнкі. Прасьцей называць некалькіх, скажам, тры, чатыры, пяць... Я думаю, што Керэт патрапляе ў тройку. І ён, мабыць, адзіны ў Ізраілі, які падыходзіць пад азначэньне «культавы пісьменьнік».