Тэма большай даходлівасьці або, калі хочаце, эфэктыўнасьці расейскага слова для беларускай публікі цікавіла мяне здаўна, але пры тым выклікала нязьменны сумнеў – ці так яно насамрэч?
У адным з аддаленых раёнаў Менску адкрыўся новы гандлёвы цэнтар. «Момо» называецца. Аграмадная спаруда з гіпэрмаркетам усярэдзіне. Усё там больш-менш цывільна. Як паўсюль цяпер. Але ўсё выключна на мове вялікага і магутнага Тургенева Івана Сяргеевіча, аўтара «Муму», калі памятаеце. Школьная праграма.
Стаю я пасярод гэтага «Момо» і думаю – дзе ж я апынуўся? Гэта Варонеж? Тула? Таганрог? Словам, дыхтоўная нейкая расейская правінцыя.
Тады пачынаю ўзірацца ў твары людзей, што похапкам наладоўваюць свае вазкі прадуктамі. Аднак і ў тварах адказу не знаходжу. Неяк яны на пытаньне «ты носьбіт якой культуры?» не адгукаюцца. Толькі па мове й здагадваюся – «конечно, великой русской». Адно маторыка крыху выдае – не такія экспрэсіўныя і не крыкучыя. Ціхаватыя.
І тут да мяне даходзіць. Вось сотні людзей, менчукоў. Яны ж усе – Герасімы і Муму. У залежнасьці ад таго, як у каго склалася. Сёньня ты Герасім, заўтра Муму і наадварот. Зрэшты, Герасім – гэта ж Муму і ёсьць.
Людзі збольшага сымпатычныя, нармальныя, свае. Толькі выключаныя, ніякія. Я б нават сказаў няякія – ад «ня я». Ну твар ёсьць, прозьвішча, а астатняе ўсё як ва ўсіх. Лепш бы і твар быў як ва ўсіх. Прынамсі выраз твару ва ўсіх аднолькавы. Як на помніку.
А яшчэ – засяроджаныя яны на сваім, на прадуктах, упакоўках, коштах. З «абстрактнымі пытаньнямі» не падыходзь. Бяз сэнсу.
Назаўтра спатрэбілася мне пабываць у іншым аддаленым раёне Менску, на Паўночных могілках. Аграмадная такая фабрыка сыходу. Там паабапал дарогі палова кладоў старая і палова новая. Дык я па новай хадзіў, углядаўся ў помнікі, твары і прозьвішчы на іх, эпітафіі.
Увогуле мне цікава разглядаць надмагільлі. Але гэтым разам дзіўнае дэжавю адчуў і розумам і сэрцам. Дзе я бачыў усіх гэтых людзей, гэтыя твары, гэты стыль быцьця, гэтыя сьціплыя ўсьмешкі? Дык гэта ж учорашні «Момо»! Гэта ж усё мае дарагія Герасімы і Муму! І Іван Сяргеевіч усюдыісны са сваім вялікім і магутным…
Дзьве карцінкі быццам наклаліся адна на адну. Стала аж горача ад гэтай безнадзейнай цыклічнасьці і ўчорашняга пытаньня: Варонеж? Тула? Таганрог?
На нейкі момант я нават ня мог сам сябе пераканаць, што гэта – іншая краіна, што тут свая гісторыя і культура… Пераконваў і сам у тое ня верыў. Ну хоць геаграфія! – узмаліўся я. Але і тут вочы не паверылі довадам розуму. Паглядзі – хіба не Варонеж? Людзі масава пачалі перастаўляць помнікі з галавы нябожчыка ў ногі – як патрабуе цяпер Маскоўскі патрыярхат. «Мала хто чаго патрабуе!» – пярэчыў я сам сабе і зноў адказваў: А хіба нехта прымушае нашых Герасіма і Муму перастаўляць колішнія помнікі з галавы да ног? Не. Проста галовамі жывуць яны ў суседняй Расеі.
Пачакай! Да каго ж тады апэлююць у друку нашы пісьменьнікі ў спадзеве, што іх слова стане грамадзкім зрухам? Чым больш расейскае, тым больш, нібыта, даходлівае? Ад каго спадзяюцца перамен? Ад тых, хто там, у «Момо», ці ад гэтых, хто тут? – пытаўся я ў сябе і разумеў рытарычнасьць пытаньня. Сёньня ты Герасім, заўтра Муму, а ў выніку…
Погляд міжволі ўпаў на старую частку могілак за дарогай. Здалёк там ужо не відаць было ні тых даўніх помнікаў, ні твараў, ні эпітафій. Ні Варонежа, ні Таганрога. Ні вялікага і магутнага. Час і прастора сьцерлі нават памяць пра іх.
На душы крыху адлягло, бо ўсё прыйшло ў адпаведнасьць з усім. Нішто больш не выклікала пытаньняў і не будзіла ўнутранай спрэчкі. Над колішнімі кладамі ўзвышаўся да звону зразумелы беларускі лес.