Небеларускі Савецкі Саюз

Гэтым разам – пра словы, пачуўшы якія, яшчэ тры дзесяцігодзьдзі таму сотні мільёнаў людзей мусілі дэманстраваць ляяльнасьць і захапленьне.

Савецкі Саюз, як усе мусілі ведаць – хоць сярод ночы абудзі – непарушны, вялікі і магутны. І па-расейску, і па-беларуску савет і саюз гучаць амаль аднолькава, калі не лічыць нашага моцнага аканьня. Але ці нашыя гэта словы?

У беларускай слова савет адасобленае (калі не лічыць яўных русізмаў накшталт саветнік) і абазначае толькі орган, установу. Гэта сьведчыць, што яно не сваё, а прыйшло з расейскае.

Парадзь раду, раду добрую

Дый у самой расейскай мове слова совет хоць даўняе, але не спрадвечнае. Яно ўзятае з мовы царкоўнаславянскай, фактычна старабаўгарскай (дзе ў сваю чаргу гэта была калька з грэцкае мовы). Як і тысячы іншых царкоўнаславянізмаў, якія або выціснулі спрадвечныя расейскія народныя словы, або занялі месца ў "высокім" стылі: благословить, глава, одежда, гражданин, восторг, тщетный, юноша.

Беларуская ж мова ўжо з XV ст. разьвівала лексычную сыстэму не на царкоўнаславянскай, а на ўласнай аснове. Знаўца гісторыі пазычаньняў у беларускай мове праф. Аляксандар Булыка тлумачыць прычыну:

"Звужэнне царкоўнаславянскага лексічнага струменю ў старажытнай беларускай пісьменнасці было выклікана перш за ўсё абмежаваннем сферы ўжывання царкоўнаславянскай мовы ў Беларусі, што наступіла ва ўмовах ізаляцыі беларускіх зямель ад Маскоўскай Русі – тагачаснага цэнтра праваслаўя і папулярызацыі царкоўнаславянскай літаратуры на ўсходняй славяншчыне – і ўзмацнення эканамічных і культурных кантактаў беларусаў з заходнімі краінамі, ахопленымі гуманістычным рухам".

Ёсьць у расейскай цэлыя словаўтваральныя мадэлі царкоўнаславянскага паходжаньня, напрыклад, з прыстаўкай со-, калі яна перадае супольнасьць дзеяньня і пад.: сочинить, сосуд, собеседник, состав, собор, современный, соперник, соискатель, сословие. Да гэтай групы належаць словы совет і союз. Але ў беларускай прыстаўка са- ў такім значэньні амаль не ўжываецца (у нас с-, з-, су-, спа-: склад, збор, сучасны, сузор'е, супар, спаборнік). Таму і з словаўтваральнага гледзішча савет і саюз для нас русізмы.

Затое ў беларускай мове жывуць словы рада, радзіць, раіць, параіць. І ў гаворках яно пашырана ад захаду да ўсходу са Смаленшчынай уключна, і ў старабеларускай мове запісана прынамсі з XIV ст.

Гэтае слова ў нас не адасобленае: Раднік, райца, дарадчы, парада, нарада і нават здрада (праз зрада у значэньні 'змова' або 'шкодная парада'). Зь ім ужываюцца сталыя выразы: даць рады (справіцца): Авой, як жа я ўсяму гэтаму дам рады? Або: Няма рады, давядзецца ехаць. Як ты сабе радзіш? – значыць як спраўляесься. Рáдны чалавек – "порядочный, честный, чинный". Усялякіх радаў поўна ў фальклёры, вось валачобная песьня – велічальны зварот:

Пане гаспадару, парадзь раду, раду добрую, валачобную.

Беларускае, а таксама ўкраінскае, польскае, чэскае, славацкае і сэрбалужыцкае слова рада этымолягі звычайна супастаўляюць зь нямецкім rat і лічаць германізмам. Калі яно і сапраўды германізм, то вельмі даўні, запазычаны тады ж, калі словы мур, дах ці рынак.

Але магчыма, што слова рада ўласнае, спрадвечнае. Расейскі зьбіральнік словаў Уладзімер Даль сьведчыў, што яшчэ ў XIX стагодзьдзі слова радить ведалі і Пскоўшчына, і паўднёварасейскія гаворкі, куды германізмы наўрад ці масава пранікалі. Але прыклад падае відавочна чый: Па шкодзе радзіць (калі ўжо запозна).

Менавіта слова рада замацавалася ў нас для кансультацыйных і прадстаўнічых органаў. У Вялікім княстве кожны ведаў, што бывае Рада каралеўская, судовая, духоўная, сьвецкая, меская (гарадзкая па-цяперашняму, ад слова места, што і значыць 'горад' – напрыклад, рада меская Магілёўская, 1590 год). І ўрэшце Рада Вялікага Княства Літоўскага (якую звалі таксама Панове Рады, або Рада Паноў) — найвышэйшы орган дзяржаўнай улады, назва якога на лацінскую мову перакладалася як senatus. Панове Рады былі гарантамі абароны гонару і годнасьці грамадзянаў ВКЛ:

Артыкул 28

Каму бы шло а чэсьць, яка борзда справядлівасьць учынена быці маець

Тэж абяцуем і будзем павіньні кождаму з падданых нашых, каму бы шло а чэсьць, прудкую і неадвалочную справядлівасьць учыніці на першам блізкапрышлам Сойме вялікам вальнам з паны радамі нашымі Вялікага Княства Літоўскага без усякае адвалокі.

(Статут Літоўскі 1588 г., разьдзел 1)

Як толькі беларусы пачалі адбудоўваць сваю дзяржаўнасьць, слова Рада аднавілася ў назвах дзяржаўных установаў: Рада Беларускай Народнай Рэспублікі (першы старшыня Іван Серада) і Рада народных міністраў БНР (старшыня Антон Луцкевіч, потым Вацлаў Ластоўскі).

Першыя саветы, другія саветы…

Але натуральны працэс аднаўленьня беларускай дзяржавы і нацыянальна-дзяржаўнай тэрміналёгіі спынілі расейскія бальшавікі, якія замаскавалі іншасказам "саветы" сваю дыктатуру.

Цікава, што камуністычная ўлада, напрыклад, ва Ўкраіне і Літве спрабавала ўвесьці больш звыклую для адпаведных моваў назву. У Літоўскай ССР Савецкі Саюз афіцыйна называўся Tarybų Sąjunga ад слова taryba – рада, нарада, але самі людзі звалі рэжым sovietai. Тое самае ва Ўкраінскай ССР, дзе афіцыйна бытаваў тэрмін рада, радянський. Але ў практыцы, асабліва Заходняй Украіны, як піша ўкраінскі мовазнаўца, слова совєт ужывалася як назва прыхадня – з сынонімамі комуніст, більшовик і нават червона орда ці червоні окупанти. І сёньня ва Ўкраіне слова совєцький або совіцький афарбаванае рэзка нэгатыўна.

У БССР было трохі інакш: ад пачатку бальшавікі тут замацавалі слова саветы. Нацыянал-камуністы і маладыя рамантыкі, якія паверылі камуністам ды ўзяліся будаваць беларускі дом пад бальшавіцкай уладай, у 1923—24 гадох паціху вялі дыскусію, ці не ўкараніць словы рада, радавы для бальшавіцкіх саветаў. Акурат тады афіцыйная газэта "Савецкая Беларусь" друкавала літаратурна-мастацкі часопіс "Радавая рунь", спарадычна зьяўляўся скарот БРСР, то бок «Беларуская Радавая Сацыялiстычная Рэспублiка».

"Беларускі ЦВК Рад дэпутатаў". Сяброўскі білет У. Ігнатоўскага. Знаходка У. Ляхоўскага

Але Антон Луцкевіч зь Вільні прадбачліва пытаўся:

Цікава толькі, ці Беларуская Сацыялістычная Радавая Рэспубліка акажацца настолькі «важкай» установай, каб да голасу яе прыслухаліся «старэйшыя браты», што запраўды кіруюць усенькім «Саюзам Сацыялістычных Радавых Рэспублік»?

І неўзабаве розным, ня толькі моўным, дыскусіям быў пакладзены канец. Бальшавіцкім саветам няможна было звацца адным імем з Радай БНР.

Яшчэ ў 1928 годзе найбольш аўтарытэтны слоўнік Некрашэвіча і Байкова расейскае слова совет у звычайных значэньнях перакладаў беларускімі рада, парада, дарада, нарада; але ўстановы фармальнай улады мелі звацца Савет (народных камісараў ды інш.). Тым ня менш усе іншыя інстытуцыянальныя "советы" яшчэ заставалісяў беларускай мове радамі: "педагогический совет" – школьная рада, "учёный совет" – навуковая рада. У 30-я гады і яны сталі "саветамі". Перакладныя г.зв. акадэмічныя слоўнікі савецкага часу паўтаралі матрыцу:

совет I (орган государственной власти в СССР) – савет,

совет II (совещание) – нарада,

совет IІI (коллегиальный орган) – савет (у тым ліку "ваенны", "вучоны" і "педагагічны"),

і толькі ў апошнім значэньні дазвалялася рада:

совет IV (указание) – парада, рада.

Так штучна пашыралася сэмантычнае поле для русізму "савет".

Хаця ў жывой народнай мове слова зьяўлялася толькі з прыходам савецкіх камуністаў і абазначала іхную ўладу ды іх самых. Кожны жыхар Заходняй Беларусі ведае – ці з уласнага досьведу, ці з аповедаў старэйшых, што такое "першыя саветы" (1939—1941 год) і "другія саветы" (гэта ўжо з канца вайны).

Мяркую, міжнародная лацінская назва спэцыфічнага гатунку чалавека, выведзенага ў СССР, – homo sovieticus, а таксама пэрыфраза "Салавецкі Саюз" падказваюць нам: словы саветы і савецкі апісваюць толькі і выключна палітычны рэжым СССР і яго атавізмы, накшталт галоўнай газэты "Советская Белоруссия", "Савету Рэспублікі" ці "гарадзкіх саветаў", якія папраўдзе нічога не вырашаюць і нават не "саветуюць". Для ўсяго іншага ў беларускай мове ёсьць слова рада і аднакаранёвыя. Рада бясьпекі ААН.

Дарэчы, спадзевы менскіх уладных палітычных тэхнолягаў вечна гуляць на савецкай настальгіі, выдаючы цяперашнюю Беларусь за адзіны савецкі запаведнік, натыкаюцца на магутную плынь у цяперашнім расейскім імпэрскім дыскурсе:

І да прывязан будзець саюзам жалезным…

Слова "савецкі" неадлучна зьвязанае зь іншым словам – "саюз", і разам яны выклікалі або агіду і жах, або захапленьне. Захапляецца герой Лявона Вольскага палітычна правільны заходнебеларускі пралетар Юзік:

Усім прывітаньне! Завуць мяне Юзік.

Я хачу жыць у Савецкім саюзе

Наколькі слова "саюз" беларускае? Вось жа анінаколькі.

Як і слова "совет", яно ня мае свайго гнязда ў беларускай мове. Гэта ў царкоўнаславянскай слова союз заканамерна ўтваралася з ужо згаданай прыстаўкай со- і коранем -юз, "юзы" значыць 'повязі, вузы'. Расейская мова ўспрыняла слова разам са шматлікімі іншымі царкоўнаславянізмамі.

Слова саюз не ўжываў нават схільны да кансэрвацыі царкоўнаславянізмаў у біблійных тэкстах Скарына. У яго пабачым іншы варыянт – соуз, які, хутчэй за ўсё, ён вымаўляў адпаведна беларускай фанэтыцы [савуз]. Слова мела ў яго значэньні 'сувязь, саюз', 'мэталёвая акоўка' і ўрэшце – вось як – 'аковы':

(Страж сьвяты) … і да прывязан будзець савузам жалезным і мядзяным…

У перакладных слоўніках XVI—XVII ст. слова "союз" разглядалася як чужое, яно вымагала перакладу. Рукапісны слоўнік «Синонїма славеноросскаѧ» дапамагае тагачасным чытачам знайсьці адпаведнік словаў роднае мовы ў царкоўнаславянскай:

Звязокъ – уза, юза, союзъ

Звязокъ малжεнски – брачный съюзъ

І ў слоўніку Памвы Бярынды «Лексіконъ славенорωсскїй и именъ Тлъкованїє» (Кіеў, 1627 і Куцейна пад Воршай, 1653) слова союз як іншаземнае перакладаецца:

союз = зьвязак, зьвязаньне, зьвязка, злучэньне, спаéньне.

Беларускія знаўцы мовы зусім іншай эпохі – ХХ стагодзьдзя – таксама лічылі слова саюз чужым. Вацлаў Ластоўскі перадаваў яго значэньне словам сувязь (што дакладна адпавядае сваім складам паўднёваславянскаму со-юзу). І адпаведна, укараняючы тэорыю ў прыктыку, стварыў «Сувязь незалежнасьці і непадзельнасьці Беларусі» — палітычную арганізацыю, якая існавала ў 1917--18 у Вільні.

Браты М. і Г. Гарэцкія ў "Маскоўска-беларускім слоўніку" (Вільня, 1920) расейскае "союз" перадаюць як хаўрус і зьвязак.

Гаўрыла і Максім Гарэцкія. 1926

А вось С. Некрашэвіч і М. Байкоў у слоўніку 1928 году (бальшавікі ўжо стварылі "Савецкі саюз") як адпаведнік "союзу" ў розных значэньнях даюць хаўрус (гэбраізм), суполка, але Саюз ССР. Наколькі мне вядома, спробаў называць гэтае ўтварэньне інакш у БССР не было.

У народна-дыялектнай жа мове для перадачы адпаведнага значэньня ўжываліся тыя самыя словы, што і ў старабеларускай, ніякага "саюзу" яна ня ведала. Іван Насовіч запісаў з гаворкак ХІХ стагодзьдзя словы зьвязь і зьвязак – у значэньні "связь, соединение". Нядобрая зьвязь твая зь ім!

Хутчэй за ўсё, згэтуль паходзіць укарэненае Янам Станкевічам слова зьвяз – менавіта як злучэньне, аб'яднаньне. Слова пайшло ў практыку.

У нерусыфікаванай беларускай вайсковай тэрміналёгіі зьвяз – гэта назва падразьдзелу, што ўваходзіць у склад роты ці батарэі. Артылерыйскі зьвяз. Адпавядае расейскаму "взводу". Калі армія іншай дзяржавы ваюе на нашым баку, то яны нам супольнікі або і – з лацінскай – альянты (ёсьць жа слова альянс).

У беларускіх скаўтаў зьвязам завецца аб'яднаньне дружынаў.

Сьв. п. Юрась Бушлякоў на хвалях Радыё Свабода зьвяртаўся да дылемы саюз – зьвяз і асьцярожна канстатаваў, што слова зьвяз пашырае сваю сэнсавую прастору. Тое было 12 гадоў таму. Сёньня можна сказаць, што Юрась не памыліўся ў прагнозах. Тэрміналягічнае спалучэньне Эўрапейскі Зьвяз пасьпяхова канкуруе зь "Еўрапейскім Саюзам". Нават пераклад аднае з кніг папулярнай сэрыі Джона Толкіена называецца –

Думаю, калі слова пайшло ў масавую культуру, яго ўжо выкараніць няма як.

Натуральна гучыць па-беларуску прафэсійны зьвяз, зьвяз плямёнаў ці Траісты зьвяз (з гісторыі).

Магчыма, і нашыя пісьменьнікі ды іншыя творцы (калі ўжо ня будзе праблемаў зь перарэгістрацыяй назваў) некалі адмовяцца ад успадкаванага з савецкіх часоў слова "Саюз" у назвах сваіх згуртаваньняў. Нагадаю, што "Союз советских писателей" у маштабе ўсяе бальшавіцкае імпэрыі дзеля поўнага кантролю над літаратарамі загадаў стварыць Сталін: у 1932 годзе наконт гэтага была прынятая пастанова ЦК ВКП(б) "Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый", мясцовыя ЦК ў "саюзных рэспубліках" яе прадублявалі і стварылі філіі ССП СССР – мясцовыя "саюзы", у нашым выпадку "Саюз савецкіх пісьменьнікаў БССР" (як бачым, у назьве ёсьць абодва культавыя словы).

І. Сталін і М. Горкі

Калі савецкая імпэрыя валілася, на зьезьдзе беларускай пісьменьніцкай арганізацыі ў 1990 годзе ішла гарачая дыскусія пра лёс слова "Саюз" у назьве згуртаваньня. Маладзейшыя патрабавалі яго памяняць, давалі варыянты і суполка, і хаўрус, а ўрэшце Сяржук Сокалаў-Воюш усім стомленым ад палемічнага запалу прапанаваў назвацца пісьменьніцкі мярлог ☺ . Але, здаецца, варыянту зьвяз тады не гучала, слова яшчэ не вярнулася з вымушанай эміграцыі. Зрэшты, ёсьць яшчэ злучнасьць, задзіночаньне, згуртаваньне, таварыства – беларуская мова багатая. Дык мо "як толькі, дык адразу"?..

У канцы песеннага абразка люмпэн, а па-цяперашняму ватнік Юзік не пакідае сумневаў у тым, як ён разумее словы "Савецкі саюз" і што яны нясуць:

Чакаю з надзеяй

На рускія танкі!

Так, "Савецкі саюз" – гэта лагодны сынонім Расейскай імпэрыі, асноўны інструмэнт для пашырэньня якой – зброя. Таму пакіньма два словы – "савецкі" і "саюз" – для гістарычнага абазначэньня імпэрыі зла і, магчыма, яе вытворных: "Эўразійскі саюз". А ў іншых значэньнях лепш хай будуць нашыя ўласныя рада, радныя і зьвяз.