Беларуская мяжа з краінамі Эўрапейскага Зьвязу даўжэйшая за беларуска-расейскую мяжу. І тэарэтычна яе маглі б свабодна, бязь візаў, перасякаць амаль два мільёны чалавек. Менавіта столькі людзей жыве ў дваццаці трох памежных раёнах — у зоне «малога памежнага руху». Але з розных палітычных прычын малы памежны рух працуе толькі на беларуска-латвійскім памежжы. Літва і Польшча гатовыя адкрыць мяжу для сваіх жыхароў, Беларусь — не. Ня ведаю, каго могуць пераканаць афіцыйныя заявы пра «антыбеларускія настроі кіраўніцтва Польшчы». Хутчэй за ўсё, беларускае кіраўніцтва баіцца «антыбеларускіх настрояў» сваіх суграмадзян. Якія не сьпяшаюцца «купляць беларускае». Бо ў зоне памежнага руху апынуцца беластоцкія «Ашаны» і віленскія «Максімы». А на беларуска-латвійскім памежжы з нашага боку жыве ўсяго толькі 80 тысяч чалавек. Вось для іх і ўключылі зялёнае сьвятло.
Ад вёскі Азяраўцы, невялікага паселішча на Браслаўшчыне, рукой падаць да эўрапейскай мяжы. Вось маладая сымпатычная спадарыня прыпаркавала аўтамабіль каля хаты. Спадарыня — жыхарка Браслава, у Азяраўцах у яе лецішча. Яна толькі што прыехала з Латвіі.
— Ці многа людзей карыстаюцца?..
— Пагранічнай візай? Досыць многа. Таму што там у многіх карані. Зручна на могілкі зьезьдзіць. Ці проста ў госьці. Спачатку думалі, што тут усе будуць настроеныя на спэкуляцыю. Можна, вядома, зьезьдзіць паспытаць латвійскай каўбасы, але на кантрабандзе не разжывесься. Ня тыя часы.
Чаго з нашага чалавека нічым ня выб’еш — гэта звычкі ацэньваць пасьпяховасьць краіны па стане прыдарожных палёў. У адным раёне нават зьявіўся такі чыноўніцкі тэрмін — «палітычныя палі». Гэта значыць — тыя, што прымыкаюць да міжнародных трасаў.
— Добра там, дзе нас няма. Яны, вядома, лічаць, што ў нас усё добра. Мы ў некаторых рэчах можам ім пазайздросьціць. Я сама нарадзілася ў Латвіі, мы ў 92-м годзе адтуль зьехалі. І толькі цяпер бачна, як пакрысе Латвія пачынае падымацца. Трошкі. Гэта быў такі заняпад. Каб праехаць уздоўж дарогі і каб было скошана, трэба было такое пашукаць.
Да нас падышла старая. Адна зь нешматлікіх карэнных тут жыхароў. Бабуля расказала цікавую рэч. У нямецкую акупацыю памежная зона праходзіла проста праз Азяраўцы. Адну частку вёскі кантралявалі савецкія партызаны, а другую — немцы.
— Палавіну Азяраўцаў немцы былі захапіўшы, а другую палавіну — партызаны. І тады бітва ідзець.
— А вы, значыць, пасярэдзіне.
— Ой, нацярпеліся! Ну, дзе гожы партызан, сапраўды партызан, паесьці папросіць, адзежы нейкай папросіць. А каторыя дзіцячую адзёжу забіралі. Нас сямёра дзяцей было. З-пад мяне кажушок харошы забралі. Банды, усё забіралі. А партызан гожы нічога ня браў. Яму паесьці трэба. Калі-нікалі анучы папросіць. А гэтыя, каторыя нашыя бандыты, усе запар бралі. Голых-босых пакідалі.
Звычайна я доўга блукаю па вёсцы ў пошуках цікавага суразмоўцы. Пасьля чаго спрабую разгаварыць чалавека, выцягнуць зь яго нешта незвычайнае. Нейкую дэталь, ці гісторыю, дагэтуль нідзе ня чутую. Але калі цябе самога пачынаюць шукаць, прасіць уключыць дыктафон, каб выказаць усё, што набалела — значыць, сапраўды пачынае прыпякаць. У Азяраўцах мяне знайшоў Віктар Бурэль, высокі моцны мужык сярэдніх гадоў. Вэтэран Аўганістану, жыхар недалёкай адсюль Друі. У Азяраўцы Віктар прыехаў у госьці да сваякоў. І першае ягонае пытаньне да мяне было: ці з той я Свабоды, з амэрыканскай? Тады ўключай запіс.
— У мяне жонка нарадзіла чацьвярых дзяцей. Але так атрымалася, што пасьля нараджэньня апошняга дзіцяці ў яе вызначылі шызафрэнію. Ёй нават не хацелі даваць групу адразу. Дзіця ў яе забралі. Я адзін, бацька, яго з двух месяцаў выхоўваю. Ужо прайшло пяць гадоў. У мяне старэйшаму сыну 26 гадоў, другому 20. Вучыцца ў Менску на вайсковага ўрача. Нармальных дзяцей выхоўваю. І двое малых. Аднаму 8 гадоў, і малодшаму 5. Я іх выхоўваю на два мільёны. Мне параілі зьвярнуцца па дапамогу адрасную. А мне кажуць: «А вы з жонкі патрабавалі алімэнты?» А як зь яе патрабаваць, калі яна сама атрымлівае паўтара мільёна? Але ж у нас ёсьць нейкі пражытковы мінімум. Што на чалавека мільён чатырыста тысяч.
Віктар ня можа зразумець: чаму сацыяльныя дапамогі меншыя за афіцыйны пражытковы мінімум? Ён не дармаед. Працуе цяпер качагарам і вартаўніком у друйскай школе. Па адукацыі будаўнік. Але паехаць на заробкі ня можа, бо на ім малыя дзеці. І калі былы ваяка спрабуе вымавіць слова «таталітарызм», гэта гучыць мацней, чым у вуснах палітолягаў.
— У нас няма сацыяльнага мінімуму. Мне, воіну-аўганцу, які працуе, нармальных дзяцей для грамадзтва выхоўвае, — мне дапамагчы ня могуць. Ёсьць людзі, якія п’юць, але ім дапамагаюць, даруюць запазычанасьці. Мне 48 гадоў, я пачаў задумвацца, як адбываецца ў Паўночнай Карэі, на Кубе, «востраве свабоды». Жабрацтва і таталітарызм. Чаму гэтыя нэгры пераходзяць граніцу празь Дзьвіну? За ракой ужо Латвія. Чаму яны не да нас шчэмяцца? А туды? Чаму ня ў наш рай? Я лічу, што нашаму прэзыдэнту трэба хаця б да трох мільёнаў падняць мінімальную зарплату. На тры мільёны можна хоць нейкія канцы з канцамі зьвесьці. Але ня два.
Зь якімі часам незвычайнымі людзьмі зводзіць цябе лёс на беларускіх дарогах! У Азяраўцах мне пашчасьціла пазнаёміцца з унікальным тыпам. Невысокі, сярэдняга веку, з хітраватай усьмешкай у вачах і сьлядамі бурапеннага жыцьця на твары. Гэты спадар папрасіў прыкурыць. А я ў яго спытаў пра магчымасьць паехаць у Латвію. І тут пачалося.
— Я ня толькі ў Латвію. Я катаюся па ўсёй Эўропе.
— Вы шафёр?
— Не. У мяне свая фірма. Я гандлюю, я знаходжу, я прадаю. У мяне сваё кафэ стаіць. У райвыканкам трэба падаткі заплаціць, «бацьку» трэба заплаціць.
Уладальнік транспартнай фірмы і кафэ, які плаціць непасрэдна «бацьку», як высьветлілася, яшчэ і афіцэр, які 15 гадоў ваяваў у Аўганістане. Напэўна, партызаніў там лішнія пяць гадоў.
— А ў вас не было такой думкі — пераехаць у Латвію?
— У мяне мэр Рыгі Ўшкоў — мой харошы друг. Ён мне сказаў: «Знаеш што, родны? Не твая гэта дзяржава, Беларусь, едзь ты да мяне, бл...!» Вось словы мэра горада Рыгі! І што? Я буду эміграваць? Мне гэта ня трэба. Я не паеду. Мне засталася ад маці і ад бацькі зямля. І я тут буду жыць. Мяне многа куды клічуць. У Іспанію клічуць, у Італію клічуць. У мяне мазгі працуюць, але гэта не маё.
Слухаючы сябра мэра Рыгі, я захапляўся ягонай фантазіяй і акторскім майстэрствам і ўсё чакаў, калі ж ён выдасьць нейкую сэнтэнцыю. І ён не падвёў.
— У Беларусі сеў пад вуглом, паср...ў, пасс...ў і пайшоў. Гэта маё!
Прамову мэрскага сябрука, якога чакаюць у Іспаніі і Францыі, перарвала нейкая злая цётка. Якая пагнала мільянэра і рэстаратара нешта дакасіць на сваім падворку. Але ягоная сэнтэнцыя запомнілася. «Радзіма — гэта там, дзе сеў пад вуглом, нагадзіў і пайшоў». Такі сапраўды нікуды не паедзе. З 80 тысяч жыхароў беларуска-латвійскага памежжа сваім правам на перасячэньне мяжы скарысталася толькі шэсьць тысяч чалавек.