Па гэтых пытаньнях ў Праскім акцэнце вядуць спрэчку аналітык Цэнтру Астрагорскага Сяргей Богдан, палітычны экспэрт Паўлюк Быкоўскі і аглядальнік нашага радыё Віталь Цыганкоў.
Чаго можа дасягнуць «кааліцыя Статкевіча»?
Юры Дракахруст
Дракахруст: 28 жніўня Мікола Статкевіч, Уладзімер Някляеў, Анатоль Лябедзька і Павал Севярынец правялі супольную прэсавую канфэрэнцыю, на якой абвясьцілі пра супольную палітычную стратэгію — дамагацца новых прэзыдэнцкіх выбараў. Пры гэтым у якасьці галоўнага матыву называлася тое, што ўлады не дазволілі Статкевічу удзельнічаць у сёлетніх выбарах. Ёсьць кааліцыя, якую Статкевіч здолеў стварыць літаральна за некалькі дзён пасьля вызваленьня. Ёсьць выразны лідэр гэтай кааліцыі. Як вы ацэньваеце яе шанцы на посьпех і як гэты посьпех мог бы выглядаць?
Сяргей Богдан
Богдан: Гэтая кааліцыя створаная похапкам, удзельнікі прэсавай канфэрэнцыі былі вельмі эмацыйныя, але глыбокіх думак у іх заявах я ня ўбачыў. Мэта — эскаляцыя канфрантацыі без стварэньня альтэрнатывы для большасьці грамадзянаў Беларусі.
Шанцы на эскаляцыю добрыя. Мяркую, што многія сэгмэнты кіроўнага істэблішмэнту ня супраць, для іх гэта звыклы сцэнар. Паўтарыць яшчэ раз 19 сьнежня 2010 году яны могуць.
Іншая рэч, што эскаляцыя канфрантацыі будзе мець кепскія наступствы для Беларусі.
Віталь Цыганкоў
Цыганкоў: Падчас сёлетніх выбараў і нават задоўга да іх галоўнай скаргай дэмакратычнай публікі было тое, што яны праходзяць нецікава, што, кажучы словамі з песьні Высоцкага, «настоящих буйных мало», што ўсё перадвырашана і ніякай інтрыгі няма. І вось зьяўляецца якая-ніякая альтэрнатыва, праграма дзеяньняў.
Яе можна крытыкаваць, але ці можна ў нашых умовах прыдумаць лепшую? Чаго яны могуць дасягнуць і што можна лічыць посьпехам? Гэта, безумоўна, нейкае размарожваньне грамадзтва, абуджэньне яго ад летаргічнага сну, і гэта непрызнаньне выбараў Захадам.
А ў выніку — аслабленьне рэжыму, паколькі зрынаньне як задачу сёньня ставіць нерэальна. Але яна маецца на ўвазе ў выпадку рэзкай зьмены сытуацыі, напрыклад, эканамічнай. Думаю, што такое разьвіцьцё падзеяў яны таксама не выключаюць.
Паўлюк Быкоўскі
Быкоўскі: У гэтай кааліцыі стратэгіі няма. Мікола Статкевіч кажа, што байкатаваць можна сапраўдныя выбары. Гэтыя выбары ён прапануе не байкатаваць і выказвае патрабаваньне «адкаціць назад». Байкатаваць нельга, «адкаціць назад» — залежыць ад улады, ўдзельнічаць таксама нельга. Так што абраная лінія — гэта хутчэй тактычны лёзунг, пад якім пагадзіліся падпісацца тыя, хто ўдзельнічаў у прэсавай канфэрэнцыі.
Зразумела, плюсам зьяўляецца тое, што хоць частка апазыцыі здолела аб’яднацца пад пэўным лёзунгам, мінус тое, што сярод усіх структураў, якія ўвайшлі ў гэтую кааліцыю, рэальныя «штыхі» мае толькі АГП Анатоля Лябедзькі, яна і афіцыйна зарэгістраваная, і мае структуры. Што да астатніх арганізацыяў, мы можам казаць толькі пра вядомых асобаў, і пра тое, што нейкія рэсурсы ў іх ёсьць.
«Кааліцыя Статкевіча» і «фактар Караткевіч»
Богдан: Фактам ёсьць вайна на мяжы Беларусі. У ёй удзельнічаюць вельмі сур’ёзныя міжнародныя сілы, і Беларусь вельмі лёгка можа патрапіць пад наступствы гэтай вайны. У 2010 годзе сытуацыя была кардынальна іншай, мы знаходзіліся ў стабільным рэгіёне, рэзкіх рухаў з боку вонкавых актараў, перш за ўсё Расеі, чакаць асабліва не выпадала. А вось як раз зараз наадварот.
Дзейнасьць кааліцыі на чале са Статкевічам будзе спрыяць кансалідацыі той сыстэмы, якую мы маем сёньня.
Калі зь нейкай ініцыятывай выступае Тацьцяна Караткевіч, да яе могуць прыслухацца даволі значныя сэгмэнты ў беларускай уладзе. Вынікам гэтага можа стаць узьнікненьне пэўнага плюралізму ў гэтым лягеры, што пойдзе на карысьць усім. Пакуль праграмныя рэчы ў Караткевіч вельмі сырыя, але альтэрнатыва ў яе ўвасабленьні будзе больш пачутая грамадзтвам, чым ўся апазыцыйная кааліцыя, якая ёй супрацьстаіць. І што важна — яна можа быць пачутая людзьмі ва ўладзе, якія таксама думаюць пра нейкія іншыя варыянты разьвіцьця Беларусі, і асабліва ў гэтай новай сытуацыі, якая паўстала на межах краіны.
А дзейнасьць кааліцыі на чале са Статкевічам будзе спрыяць кансалідацыі той сыстэмы, якую мы маем сёньня.
Дракахруст: Мы ўжо перайшлі да абмеркаваньня фактара Караткевіч. Як на пляны кааліцыі Статкевіча можа паўплываць гэты фактар? Удзельнікі кааліцыі, так бы мовіць, аддалі яе анатэме, «выключылі» з апазыцыі. Але для многіх людзей яна будзе адным ці адзіным прадстаўніком апазыцыі ў выбарчым бюлетэні. Некаторыя перасьцерагаюцца, што яна можа прызнаць перамогу Аляксандра Лукашэнкі на выбарах? Дык як яе кампанія паўплывае на эфэктыўнасьць кампаніі кааліцыі Статкевіча?
Цыганкоў: Фактар Караткевіч будзе ўплываць у тым сэнсе, што калі цяперашняя тэндэнцыя ў стасунках паміж яе камандай і кааліцыяй Статкевіча захаваецца, то адбудзецца больш рэзкі, чым раней, падзел на апазыцыю, якая хацела б называцца «памяркоўнай», «канструктыўнай», і на апазыцыю больш радыкальную.
Кожны раз «трэцяя сіла» альбо апыналася у шэрагах «радыкальнай апазыцыі», альбо проста сыходзіла з палітычнай арэны.
Гэта ў найноўшай гісторыі Беларусі было неаднойчы. І заўсёды сцэнар быў падобны. Узьнікала група ці асоба, якая прэтэндавала на ролю «трэцяй сілы»: вось ёсьць улада, ёсьць апазыцыя, а мы ўстанем паміж імі. І кожны раз гэтая «трэцяя сіла» альбо апыналася у шэрагах «радыкальнай апазыцыі», рабілася часткай «другой сілы», альбо яна проста сыходзіла з палітычнай арэны.
Быў варыянт Вольгі Абрамавай і Ўладзімера Навасяда, якія былі дапушчаныя ў парлямэнт і адыгрывалі там ролю канструктыўнай апазыцыі. Але на палітычнае жыцьцё краіны яны значна не ўплывалі.
Гістарычны досьвед паказвае, што пры гэтым рэжыме «канструктыўная апазыцыя» проста не знаходзіла сябе месца.
Вось якім можа быць вынік для шырокіх масаў ад удзелу Караткевіч у гэтых выбарах? Для яе ён зразумелы, яна можа стаць самым папулярным палітыкам у апазыцыі. А для народу? Рэальных лічбаў тых, хто прагаласуе за яе, мы не даведаемся. Вы, Юры, напісалі, што пойдзе пагалоска, колькі яна набрала. Але я ня думаю, што гэта будзе крытычны ўзровень — скажам, 30%. Гэта будзе максымум 10-15%. І што — Лукашэнка будзе зьвяртаць увагу на яе патрабаваньні, скасуе сьмяротнае пакараньне?
На папярэдніх прэзыдэнцкіх выбарах апазыцыя несла нейкі мэсыдж: Ганчарык — пра зьніклых, Мілінкевіч — пра Эўропу. Ці можна сказаць такое пра Караткевіч?
Быкоўскі: Калі казаць пра кааліцыю Статкевіча, то адзіны, зь кім яна можа мець нейкія зносіны — гэта і ёсьць Караткевіч. Паўплываць на ўладу за тыя 40 дзён, што засталіся да выбараў, і маючы тыя сілы, якія яны маюць, яны не пасьпеюць і ня змогуць.
Караткевіч, зразумела, не адзіны кандыдат ад апазыцыі, яна ня можа быць прадстаўніком апазыцыйнай ідэалёгіі для апазыцыйных колаў, але што тычыцца шырокіх масаў, то дзякуючы тэлеэкрану ўсе даведаюцца, што яна адзіная, хто прадстаўляе апазыцыю. Для шырокіх масаў яна будзе той, за каго можна прагаласаваць, калі табе не падабаецца кіроўны рэжым.
Гэта ня значыць, што Караткевіч атрымае вялікія лічбы, прынамсі, паводле дадзеных ЦВК. Але калі яе кампанія будзе ўдалай, то яна можа атрымаць заўважныя лічбы. Гэта можа паспрыяць яе кар’еры ў апазыцыйных колах, але гэта ня будуць тыя лічбы, дзеля якіх нехта можа выйсьці на Плошчу з лёзунгам «У нас скралі перамогу».
Калі Караткевіч на гэтых выбарах атрымае дастаткова шмат галасоў, магчыма, гэта стане пачаткам пабудовы канструктыўнай апазыцыі.
Сцэнары Плошчы-2015
Дракахруст: Да выхаду Статкевіча з турмы апазыцыйныя кандыдаты ня тое, што не заклікалі на Плошчу, але імкнуліся лішні раз нават ня згадваць гэтую тэму. Лічылася, што крывавы вопыт украінскага Майдану і наступныя падзеі ва Ўкраіне адштурхнулі беларусаў ад гэтай ідэі. Статкевіч адзіны адкрыта гаворыць пра Плошчу, заклікае на яе. Хто адгукнецца на гэтыя заклікі, ці будзе Плошча-2015?
Калі людзі пойдуць на плошчу, дык пад лёзунгамі, зьвязанымі з эканамічнай сытуацыяй.
Быкоўскі: Я ня думаю, што нехта зь вялікіх гульцоў адгукнецца на гэты заклік. Я таксама ня думаю, што шмат людзей прыйдзе на Плошчу, калі сытуацыя будзе прыкладна такой, як цяпер. Але ня выключана, што адбудзецца ўсплёск грамадзкай актыўнасьці і тады за гэты месяц шмат што можа памяняцца. Я думаю, што калі людзі туды пойдуць, то пойдуць, хутчэй за ўсё, не пад лёзунгамі выбарчай кампаніі, а пад лёзунгамі, зьвязанымі з эканамічнай сытуацыяй.
Богдан: Зразумела, Плошча магчымая. За Статкевічам, за іншымі ўдзельнікамі кааліцыі пэўныя структуры ўсё ж ёсьць. Але для пэрспэктываў беларускай дэмакратыі Плошча-2015 году будзе ў лепшым выпадку бескарыснай. У горшым выпадку адбудзецца кансалідацыя той праблемнай сытуацыі, якая ёсьць цяпер. Я баюся, што можна чакаць дастаткова брутальных правакацыяў, нават крывавых правакацыяў. Прыгадайце, колькі беларусаў задзейнічаныя ў канфлікце ва Ўкраіне на абодвух баках. Ня трэба думаць, што яны там застануцца. Правакацыя можа адбыцца зь любога боку. У сытуацыі, калі мэйнстрымная апазыцыя знаходзіцца ў такім нехлямяжым стане, нейкія радыкальныя сілы могуць пачаць дзейнічаць, прычым, паўтаруся, з абодвух бакоў. І можа быць вельмі кепскі сцэнар.
Ёсьць прыклады. Чаму Ўзбэкістан стаў такой брутальнай дзяржавай, якой ён стаў? Напачатку 90-х таджыцкая апазыцыя здолела скінуць камуністычныя ўлады ў Душанбэ. І тады многія добраахвотнікі вырашылі, што можна паўтарыць посьпех ва Ўзбэкістане і скінуць у Ташкенце камуністаў і Карымава. Скончылася тым, што ўсіх іх ва Ўзбэкістане перасаджалі, замінавалі мяжу, рэжым замарозіўся і нічога там не варушыцца.
Вось такі сцэнар беларускай Плошчы-2015 я магу ўявіць, я бачу ўсе яго адзнакі.
Цыганкоў: Сяргей Богдан прадставіў узор падыходу, ў межах якого на любыя памкненьні да свабоды кажуць: а дыктатура ў адказ толькі пагоршыцца, ўсё замінуе і г. д. Я не магу сказаць, што і такі падыход пазбаўлены рацыі, але ў кожнай сытуацыі яго трэба канкрэтна разглядаць. Я тут магу ўзгадаць нядаўні армянскі прыклад, калі людзі выйшлі пратэставаць супраць падвышэньня камунальных тарыфаў. Дык у іх у друку і на форумах шмат тады пісалі — няўжо вы хочаце адарваць нас ад Расеі, няўжо вы хочаце, каб заўтра Азэрбайджан забраў Карабах?
Людзі выступаюць супраць падвышэньня «камуналкі», а ім кажуць, што вы тым самым падрываеце незалежнасьць Армэніі.
З развагаў у такім стылі вынікае, што беларусы ня маюць права патрабаваць паляпшэньня свайго жыцьця, дэмакратыі, правоў чалавека, бо любое такое патрабаваньне можа прывесьці да яшчэ большага зацісканьня гаек. Давайце ня будзем раздражняць рэжым, а то ён адрэагуе яшчэ горш. Давайце сядзець ціха, як мышы пад венікам, і тады рэжым можа быць трошкі дасьць нам некаторыя паляпшэньні.
Безумоўна, кожны раз трэба глядзець канкрэтна, але ў цэлым я не прымаю такі падыход, што змаганьне за правы чалавека і супраць узурпацыі ўлады (як гэта прадстаўляе Статкевіч, а гэта законныя патрабаваньні) абавязкова прывядуць да катастрофы.
Калі няма хаўрусу з часткай урадоўцаў і няма сваіх структураў, то рэжым пад ціскам такой апазыцыі ня можа зьмяніцца.
Богдан: Існуе сусьветны досьвед. Можна пачытаць манаграфіі і даведацца як у сьвеце мяняліся аўтарытарныя рэжымы. Ёсьць абсалютна неабходныя элемэнты: хаўрус пэўных сэгмэнтаў уладных структураў з апазыцыяй і моцныя апазыцыйныя структуры, здольныя пераняць кіраваньне працэсамі. Ну зрабіце вы нармальныя партыі, якія будуць займацца палітыкай, а не, як было сказана на прыгаданай прэсавай канфэрэнцыі, «дэлегітымізацыяй рэжыму на Захадзе». Гэта апошняя справа, якая павінна цікавіць апазыцыю. Іх павінна цікавіць меркаваньне грамадзянаў Беларусі, меркаваньне тых людзей, якія знаходзяцца каля розных рычагоў улады.
Калі няма хаўрусу з часткай урадоўцаў і няма сваіх структураў, то рэжым пад ціскам такой апазыцыі ня можа зьмяніцца. Ён можа абрынуцца ў выніку зьнешняга ўмяшаньня ці ў выніку распаўсюду на краіну рэгіянальнага канфлікту. Гэта можа быць.
Можа, гэта камусьці і патрэбна, але дакладна не грамадзянам Беларусі.
Цыганкоў: Сяргей правільна кажа, што павінны быць такія ўмовы. Але палітык часам можа бегчы трошкі наперад умоваў і умовы дасьпяваюць да яго даволі хутка.