25 верасьня ў мястэчку Залесьсе на Смаргоншчыне пасьля рэканструкцыі ўрачыста адкрыецца сядзіба паўстанца, дыплямата і кампазытара Міхала Клеафаса Агінскага. Праз год будзе адзначацца 250-гадовы юбілей гэтай выбітнай асобы, і з ініцыятывы ЮНЭСКА ў Беларусі, Літве, Польшчы і Францыі 2015-ты абвешчаны годам Агінскага. Ці насамрэч маёнтак адноўлены паводле аўтэнтычных «лякалаў»?
Цырымонія адкрыцьця будзе адбывацца ў фармаце сьвята камэрнай музыкі «Вяртаньне Паўночных Атэнаў», «хэдлайнэрам» імпрэзы заяўлены Нацыянальны канцэртны аркестар пад кіраўніцтвам Міхаіла Фінберга. У Залесьсі сям’я Агінскіх пражыла два дзясяткі гадоў, і менавіта гэты пэрыяд лічыцца самым цікавым і зьмястоўным. Апроч усясьветна вядомых музычных кампазыцыяў кшталту палянэзу ля-мінор («Разьвітаньне з радзімай»), у гэты час былі створаныя фартэпіянныя п’есы, мазуркі, маршы, мэнуэты, рамансы, вальсы, пазьней выдадзеныя ў двух тамах у Вільні. Быў падрыхтаваны трактат «Лісты пра музыку» і распачатыя мэмуары, якія ахопліваюць пэрыяд ад 1788 да 1815 гадоў. У Залесьсі Агінскі напісаў свой самы буйны твор — опэру «Зэліда і Валькур, ці Банапарт у Каіры».
У валоданьне Міхала Клеафаса Агінскага драўляная сядзіба ў Залесьсі перайшла на пачатку ХІХ стагодзьдзя ад ягонага бязьдзетнага дзядзькі, кухмістра ВКЛ Францішка Ксавэрыя Агінскага. Неўзабаве новы гаспадар, які ў часы перасьледу паўстанцаў Тадэвуша Касьцюшкі пасьпеў пажыць у Парыжы і Вене, пачаў узводзіць побач з маральна і фізычна састарэлым палацам каменныя Атэны — палацава-паркавы комплекс у стылі клясыцызму.
За наступныя дзьве сотні гадоў палац перажыў этапы, характэрныя для многіх славутых некалі мясьцінаў, — ад пампэзнай велічы да глыбокага заняпаду. Фізычна пашкодзілі будынкі дзьве ўсясьветныя вайны, маральна зьнявечылі бальшавікі. Пасьля таго як у 1939 годзе адсюль выселілі апошніх гаспадароў, паноў Жэброўскіх, у пакоях «кватаравалі» коні і калгасная тэхніка, а ў апошнія гады перад кансэрвацыяй у палац засялілі дом састарэлых. Спробы пачаць аднаўленчыя працы на пачатку 1990-х плёну ня мелі: грошай хапіла на муляжы млына і альтанкі, а фасад узялі ў рыштаваньні, якія празь нейкі час згнілі. У канцы нулявых актывізавацца прымусіў 250-гадовы юбілей Агінскага, празь які ЮНЭСКА абвясьціла 2015-ты годам гэтай неардынарнай асобы.
Тым ня меней тэрміны здачы аб’екту шмат разоў карэктаваліся і пераносіліся, сродкі раптоўна канчаліся, і тады месяцамі тут анічога не варушылася. Але цяпер далёка з гасьцінца перад наведнікамі паўстае нерэальна белы палац, які раней хаваўся за адзічэлым кустоўем. Праўда, пры бліжэйшым аглядзе высьвятляецца, што дзеля саліднасьці некаторыя элемэнты вонкавага дэкору падрасьлі, а навадзел «амэрыканскай» аранжарэі ўзьняўся ажно на пару мэтраў у параўнаньні з арыгіналам. Як стала вядома, тут у пэрспэктыве мяркуецца абсталяваць некалькі гатэльных нумароў.
Мастак, архітэктар-рэстаўратар Сяргей Верамейчык, які пры канцы 1980-х прыехаў зь Менску ўздымаць Паўночныя Атэны ды так тут і застаўся, ацэньвае якасьць зробленых працаў наступным чынам:
«Пытаньне адразу выклікае гэткую добрую ўсьмешку. Справа ў наступным: адносна таго, што здаюць, ніхто не ўдакладняе, што гэта здача агульнабудаўнічых працаў. Гэта ніяк ня тычыцца рэстаўрацыі ці далейшай эксплюатацыі. Проста аб’ект здаецца будаўнікамі, прычым звонку. З таго, што ўнутры, наколькі я ведаю, зробленая толькі адна заля, усё астатняе трэба будзе неяк здаць праз год. Зразумела, ёсьць людзі, якія дзень і ноч думаюць пра канцэпцыю, а потым, пасьля гэтай працы, тую канцэпцыю паспрабуюць „уцялесьніць“ у экспазыцыю. І гэта ўсяго за год, хоць звычайна такія рэчы робяцца два-тры гады. У нас будзе ісьці паскоранымі тэмпамі, і ў наступным годзе мяркуецца здаць усё цалкам. Я не падзяляю аптымізму, зыходзячы найперш з той пазыцыі, як падобныя аб’екты павінны здаваць рэстаўратары. Але гэта маё меркаваньне. Можа, колькі тут засталося, усё прывязуць, даставяць мэблю, падключаць сьвятло, пойдуць вадзіць экскурсіі».
Your browser doesn’t support HTML5
«Паўночныя Атэны» атрымаюць другое жыцьцё
У спадара Верамейчыка, які шмат гадоў адпрацаваў у зруйнаванай сядзібе навуковым супрацоўнікам, нямала нараканьняў на адрас выканаўцаў і аўтараў праекту рэстаўрацыі. Паводле ягоных словаў, за мэту было пастаўлена не аднавіць сядзібу з захаваньнем аўтэнтычнасьці, а зрабіць «эўрарамонт» — каб і чыноўнікам можна было птушачку паставіць, і вока турыстаў цешылася. Пры гэтым ён разумее, што такі варыянт нашмат лепшы, чым ператварэньне помніка ў непад’ёмныя руіны:
«Спадзявацца на тое, што тут будзе нейкая аўтэнтыка, перадача менавіта таго, што было пры Агінскім, дык гэта было б вельмі дзіўна. Тое, што ўмеюць, тое і ўмеюць, ніяк ня больш. Я ўжо некалі казаў, што сярод спэцыялістаў ходзіць такая тэрміналёгія, як „міжнародная рэстаўрацыя“, але ў нас атрымліваецца, як на мой суб’ектыўны погляд, „прастаўрацыя“. Так, гэта таксама цікава, бо магло быць ніяк, магло ўсё разваліцца дашчэнту. Але шмат людзей, якія сюды прыяжджаюць, кажуць, што гэта эўрарамонт. Я збольшага пагаджаюся і дадаю, што гэта якраз узровень нашай „прастаўрацыі“. І таму тут нечага патрабаваць нават наіўна».
Спадзявацца на тое, што тут будзе нейкая аўтэнтыка, перадача менавіта таго, што было пры Агінскім, дык гэта было б вельмі дзіўна
Сяргей Верамейчык згадвае, што яшчэ на пачатку 1990-х кіраўнікі вядомай польскай кампаніі, якая займаецца рэстаўрацыяй аб’ектаў па ўсім сьвеце, прапаноўвалі за год аднавіць залескую сядзібу Агінскіх разам з паркам і навакольнымі пабудовамі. Менавіта на той час прыпадае аднаўленьне цікавасьці да асобы былога гаспадара сядзібы: пры падтрымцы Беларускага фонду Сораса і пад кіраўніцтвам спадара Верамейчыка пачала працаваць дзіцячая студыя «Альтанка», майстэрня «Апалонік», запісваліся кружэлкі, прысьвечаныя «Паўночным Атэнам», ладзіліся вандроўкі па мясьцінах, зьвязаных з асобай Агінскага. Дзеці атрымлівалі мастацкую, эстэтычную, музычную, тэатральную адукацыю. Цяпер арганізатарскія здольнасьці Сяргея Верамейчыка незапатрабаваныя:
«Калі быў яшчэ ўрад Кебіча, прыяжджалі прадстаўнікі польскай кампаніі і прапаноўвалі за год зрабіць рэстаўрацыю палацу і парк. Тады, як мне казалі, дэпутат Трусаў ды іншыя адказалі катэгарычна: палякам не дадзім, зробім самі. Урэшце маем, што маем. Але каб у той час пагадзіліся, магчыма, ужо даўно б мелі гатовы палац і ніякіх размоваў пра цяперашнюю якасьць не было б. Таму нічога тут нечаканага няма, асабіста я гэта ўспрымаю як дадзенасьць. На што наракаць? Чаму трэба патрабаваць ад слана хуткасьці страўса? Маем, што захацелі. Але! Каб тады падтрымалі ініцыятыву тагачаснага старшыні райвыканкаму Анатоля Янца, здаецца, усё было б інакш. Гэта ён прывёз сюды спадара Полака, кіраўніка вядомай рэстаўрацыйнай фірмы, якая працавала па ўсім сьвеце, з канкрэтнай прапановай. І атрымалі адказ: не дадзім палякам чапаць нашага Агінскага. У выніку атрымалі тое, што, напэўна, хацеў той жа спадар Трусаў. Зрэшты, нават тое, што ёсьць, таксама трэба ўспрымаць і гэтаму радавацца. Асабліва мне, як жыхару Залесься, які памятае, што тут было. Можна нават сказаць, што на месцы занядбаных руінаў зьявіўся белы палац».
Белы палац прэзэнтабэльна выглядае збольшага хіба што з фронту. Па астатнім пэрымэтры за год да юбілею Агінскага давядзецца выканаць значны аб’ём працы. Пакуль незразумела, калі зьбіраюцца праектанты ўзяцца за млын, альтанку, стаў, парадзелы парк ды тэрыторыю былога заапарку, на ўваходзе ў які Агінскі ўсталяваў валун з надпісам у гонар свайго гувэрнэра Жана Ралея. Дарэчы, толькі нядаўна на іншы бераг перакінулі масток з парэнчамі, да гэтага даводзілася фарсіраваць рачулку па сьлізкіх камянях.