Ад сярэдзіны 1990-х, дзякуючы высілкам былога вайскоўца, нараджэнца Полаччыны Алега Рудакова, расейскі Іркуцк стаў узорам актыўнай беларускай дзейнасьці за мяжой. І ўвесь гэты час ці ня самай калярытнай адметнасьцю жыцьця дыяспары была і застаецца «Беларуская хата».
Вуліца Малая Якуцкая, дзе месьцяцца два пакойчыкі «Беларускай хаты», досыць аддаленая ад цэнтральнай часткі Іркуцку. Як удакладняе Алег Рудакоў, на выселках музэй-майстэрня апынуўся не ад добрага жыцьця — а былі часы, калі «хату» можна было называць «палацам»:
У «парадным» пакоі
«Было ў мяне спачатку на Чэхава, 2 у Іркуцку ажно 6 кабінэтаў. Зальчык у нас там быў, у нармальных умовах праводзілі паседжаньні рады, навучалі беларускай мове і г.д. Плацілі льготную арэнду гораду, муніцыпальнаму ўтварэньню. Але ўрэшце нас адтуль выціснулі, і цяпер той будынак належыць буйной прадпрымальніцкай структуры пад назвай „Фартуна“. Мы там прабылі 12 гадоў, ад 2000 году да 2012-га, а потым нас фактычна выгналі. Пасьля гэтага мы перамясьціліся ў прыватны дом да аднаго чалавека на вуліцу Польскіх паўстанцаў. Плацілі вялікую арэнду, у нас было чатыры пакоі і кухня, у прынцыпе таксама больш-менш нармальна. Там мы прабылі паўтара года. Але неўзабаве нас і адтуль таксама папрасілі, бо ў гаспадара зьмяніліся пляны, ён вырашыў разьвіваць іншы кірунак, яму стала нецікава, каб мы яму плацілі арэнду. І вось мы перасунуліся сюды. Тут у нас толькі два кабінэты, таму, безумоўна, даводзіцца ўцісквацца. Паколькі трэба было рэзка пераяжджаць, яшчэ да нядаўняга часу сталы стаялі літаральна ў тры паверхі».
Трафэі з вандровак
Тым ня меней дарога да «Беларускай хаты» не зарастае. Землякоў з мэтраполіі, апроч гаспадара Алега Рудакова, сустракалі іншыя этнічныя беларусы: унівэрсальная майстрыца Воля Галанава — яе продкі зь ліку рэпрэсаваных у 1930-я гады; пэнсіянэр, а раней прадстаўнік сілавой сфэры Аляксей Церахаў — ягоныя дзяды выехалі ў Сыбір па сталыпінскай рэформе; былы вайсковец, нараджэнец Баранавічаў Алесь Галкін. Разам са спадаром Рудаковым працягваем экскурсію па «Беларускай хаце»:
Your browser doesn’t support HTML5
«Беларуская хата» у Іркуцку
«Што тут галоўнае. Увогуле гэта музэй-майстэрня „Беларуская хата“. Тут ёсьць лён, мы яго пастаўляем зь Беларусі, з гораду Воршы. У нас ёсьць некалькі майстроў, але самая галоўная майстрыца — Воля Галанава. Воля ў нас тчэ, зараз убачым у другім пакоі кросны. Вось і яе вырабы — усе гэтыя ручнікі Воля сама робіць. То бок — тчэ старажытным спосабам на кроснах. Розныя экспэрымэнты ў Волі, захацела чамусьці трохі ружовага дадаць, але ў асноўным ручнічкі, скажам так, клясычныя. Прыгожа, праўда? Усё выткана ў старых беларускіх традыцыях. Таксама маем невялічкі гандаль, гэткая выстава-продаж. Пакрывалы, вырабы зь лёну, з саломкі. Гэтую кветачку зноў жа зрабіла Воля — 20 гадоў гарантыі, не завяне. Увогуле ўсё з саломы зроблена сваімі рукамі. Апроч таго, ёсьць гліняныя рэчы, нават кошыкі — быў у нас адзін дзядзька, які рабіў сапраўдныя кошыкі, зь якімі добра па грыбы хадзіць, яны празь дзірачкі „дыхаюць“. Асабістыя кніжкі я не прадаю, але ёсьць падвойныя асобнікі — і на расейскай мове, і на беларускай, ёсьць і Якуб Колас, і Васіль Быкаў, гэта кнігі як бы падарачна-гандлёвыя — іншым разам штосьці камусьці прэзэнтую, у іншых выпадках гандлюю».
На паліцах і ў шафах — багатая калекцыя гістарычных трафэяў, здабытых Алегам Рудаковым і ягонымі калегамі падчас этнаграфічных вандровак па мясьцінах, зьвязаных зь беларускімі добраахвотнымі і прымусовымі перасяленцамі. Пра кожную рэч суразмоўца можа расказаць займальную гісторыю:
Майстрыца № 1 — Воля Галанава
«Ня ўсе завалы яшчэ разгроб, але можаце бачыць, што ў нас ёсьць унікальныя старажытныя рэчы. Усе гэтыя рэчы мы зьбіраем у вандроўках, і пра кожную зь іх я магу распавядаць цікавыя гісторыі. Прыкладам, той стары самавар я купіў у аднаго дзядзькі за 500 расейскіх рублёў. Дзядзька ня вельмі хацеў мне яго аддаваць, бо баяўся, што прадзешавіць. Кажа, гэта ж каляровы мэтал, і калі так, то самавар мусіць дорага каштаваць. Ледзь угаварыў, што нікому ён не патрэбны, бо ў ім зусім мала вагі. Але ён усё роўна сумняваўся. А вось пра гэты кацёл, напрыклад, дакладна расказваюць гісторыю, што ён прыехаў зь Беларусі. Сюды яго перавезьлі падчас перасяленьня яшчэ ў 1909 годзе. Да самага апошняга моманту, пакуль я яго не забраў, ім карысталіся. Праўда, варылі ўжо толькі цялятам. А раней гатавалі на ўсю сям’ю, бо перасяляліся сюды цэлымі сем’ямі, радамі. І вось яго прывезьлі зь Беларусі. Ён вельмі цяжкі, можна „качацца“. Я, прынамсі, падымаю, магу паказаць».
Тры ў адным: кабінэт, майстэрня, склад
Як кажа Алег Рудакоў, з-за дэфіцыту плошчаў у «Беларускай хаце» многія экспанаты даводзіцца раздаваць па іншых установах. Ён не выключае, што самыя цікавыя рэчы калі-небудзь вернуцца ў Беларусь, адкуль яны стагодзьдзе таму прыехалі ў суровы край разам зь беларускімі авантурыстамі:
«На Чэхава, 2 у нас быў асобны музэйчык — там і куфры былі, і ўсё іншае, але з-за недахопу месца шмат якія экспанаты я аддаў Алене Сіпаковай у офіс Іркуцкага таварыства беларускай культуры на вуліцы Літвінава, некаторыя рэчы перадаў у іншы музэй па дарозе на Баяндай, дзе ў агульным комплексе аднаўляюць беларускую хату. Трошкі даводзіцца раздаваць, бо няма фізычна куды падзець усе тыя экспанаты. Шкада, канечне, але нічога ня зробіш. І ўсё ж калі апошні раз езьдзілі з Воляй у вандроўку, ня вытрымалі, прынялі ў падарунак абрус, зроблены старажытным спосабам. Яго вязала кручком яшчэ маці бабулі, якая нам яго аддала. А прозьвішча той цётачкі — Рудзя, амаль што Рудакова. Робяць такія своеасаблівыя карункі. У людзей гэта ўсё ляжыць, а нам жа ўсё дужа цікава. Калі пачынаем даведвацца, аддаюць — маўляў, ужо старое, зашмальцаванае, забірайце. Практычна з кожнай вандроўкі звычайна што-небудзь атрымліваецца ўзяць. Гэта ўсё роўна ўрэшце альбо выкінуць, альбо папсуюць. А тут ужо нейкім чынам захаваецца. Калі шмат назьбіраем, думаю, будзем ужо ў Беларусь назад адпраўляць, у беларускія музэі».
Працоўнае месца з выхадам у віртуальны сьвет
Калі ў парадным пакоі, аздобленым бел-чырвона-белым сьцягам, на разгляд і продаж выстаўленыя традыцыйныя беларускія вырабы, то астатняе памяшканьне, словамі Алега Рудакова, выконвае функцыі «тры ў адным» — майстэрні, складу і кабінэту:
«Другі пакой збольшага працоўны. Тут стаяць кросны, на якіх тчэ Воля. З апошняга — невялічкая валізка, торбачка. Воля некалькі зрабіла, іх ахвотна набываюць, і некаторыя модніцы ў Іркуцку ўжо ходзяць з валізачкамі, зробленымі на кроснах. То бок — ручная праца. Тут у нас салома, якую кожны год зьбіраем, засталася яшчэ зь мінулага году. Так выглядае неапрацаваная — яе трэба рэзаць, рыхтаваць да працы, а там тырчыць апрацаваная. Што зь яе ўрэшце атрымліваецца — бачылі, дзе гатовыя вырабы. Тут мае асабістыя кніжкі. Увогуле ў мяне няма ні машыны, ні кватэры, ні лецішча, але ў мяне ёсьць кнігі. Гэта адзінае багацьце, якое я маю. Насамрэч гэта працоўны кабінэт, і мы сюды нікога, акрамя вас, асабліва не запускаем. Як ужо казаў, тут нашы кросны — знайшоўся чалавек, які па старых чарцяжах зрабіў станок, яму ўжо гадоў 12. Кросны ў Волі заўжды працоўныя, толькі што скончыла на замову працу — вясельны ручнік. На іншым стале Воля займаецца шыцьцём, а вось тут — ужо маё працоўнае месца. Сяджу на кампутары, на якім застаўкай бяжыць „Жыве Беларусь!“, і іншым разам дасылаю лісты ў Фэйсбуку, калі хто піша. На Чэхава ўсё было круцей — у мяне быў свой вялікі кабінэт. На Паўстанцаў таксама быў прыстойны кабінэт, ну, а тут у нас ужо адзін пакой на двух і месца вельмі мала. Таму пакуль шмат што запакавана ў скрынях — ня ўсё разгроб фізычна, дый ставіць асабліва няма куды».
Цяпер «Беларуская хата» — яшчэ і асноўны офіс для Алега Рудакова. Сёлета ён канчаткова выйшаў з шэрагаў Іркуцкага таварыства беларускай культуры імя Яна Чэрскага, якое стварыў у сярэдзіне 1990-х і ўзначальваў на працягу наступных 17 гадоў. Але пра аргумэнты на карысьць такога рашэньня — у наступных матэрыялах Свабоды.
Беларуская грамада на прыступках «хаты»
Нараджэнец Баранавічаў Алесь Галкін
Іркуцкі беларус Аляксей Церахаў