Валерыя Навадворская: Не аддавайце Беларусь!

У сувязі са сьмерцю знакамітай расейскай праваабаронцы публікуем яе выступы і развагі ў эфіры і на сайце Свабоды.

***

Госьцяй «Вольнай студыі» — вядомы расейскі палітык, заснавальніца партыі «Дэмакратычны саюз» Валерыя Навадворская.

— Валерыя Ільлінічна, вы лічыце расейскую літаратуру галоўным прадметам экспарту Расеі. Ня нафту, ня газ, а менавіта літаратуру. І нібы пачуўшы вас, адно з маскоўскіх выдавецтваў заснавала кніжную сэрыю «Расейскі раман для Эўропы». Але хіба можна пісаць на экспарт, як некалі рабілі на экспарт жыгулі?

— З аўтапрамам нам ніколі не шанцавала. Мы ня ўмеем рабіць рэчы. Апошні раз мы рабілі нешта вартаснае яшчэ да падзеньня Вялікага Ноўгараду. А гэта было ў XV стагодзьдзі. З той пары мы развучыліся рабіць што-небудзь. Потым, у часы вэстэрнізацыі Аляксандра ІІ навучыліся ізноў. Але наўрад ці для экспарту. Для экспарту мы больш не рабілі нічога і ніколі. А з літаратурай у нас усё ў парадку. Літаратура — вялікая, усе з задавальненьнем карыстаюцца. Чэхава і ў Вялікабрытаніі ставяць, і ў Злучаных Штатах. Але літаратура не ствараецца ў дэпартамэнтах, па заданьні партыі ці выдавецтва ня пішацца. У нас ёсьць некалькі экспартных аўтараў: празаікі Людміла Ўліцкая, Людміла Петрушэўская, Уладзімер Сарокін, Уладзімер Маканін, паэты Вольга Седакова і Дзьмітры Быкаў. У ХХ стагодзьдзі было даволі шмат выдатных пісьменьнікаў, як вы памятаеце: і Цендракоў, і Трыфанаў, і Булгакаў — тых, хто пісаў па лякалах Срэбнага веку. Вось гэта мы можам, але гэта робіцца без заданьня партыі і кіраўніцтва, не пры іх удзеле і насуперак іх волі.

— Мы з вамі гутарым у будынку, які суседнічае з агенцыяй ІТАР-ТАСС. І мне прыгадаліся радкі расейскага паэта Мікалая Глазкова: «Мне говорят, что „Окна ТАСС“ / моих стихов полезнее. / Полезен также унитаз, / но это не поэзия». А літаратура ўвогуле павінна быць карыснай для грамадзтва, ці ў яе нейкая другая роля?

— Літаратура — гэта не тавары масавага ўжытку. Яна элітарная, яна ні на каго не працуе, яна разьлічаная не на абываталя, а на інтэлектула. Улада імкнецца прыручыць паэтаў, каб яны пасьвіліся на яе траўцы і давалі ёй малачко. А паэты

часам і ня супраць папасьвіцца, прэмію-другую зжаваць, апраўдваючыся: мы вось пасядзім трошкі побач з уладай, і за гэта нам будзе шчасьце — каму грошай на фільм дадуць, каму кніжку дапамогуць надрукаваць, хоць сёньня гэта можна рабіць самастойна. Ня трэба. Улада — штука небясьпечная, яна заўсёды сьлізкая. Нават найлепшая ўлада. У Расеі прыстойнай уладай магла лічыцца спачатку ўлада Аляксандра ІІ. А чым справа закончылася? Задушэньнем паўстаньня 1863 году. Чым закончыў Аляксандар І, такі лібэрал? Аракчэеўшчынай. Кацярына ІІ — такі сабе Гарбачоў ХVІІІ стагодзьдзя — з Радзішчавым таксама не паладзіла, саслала. Так, Ельцын быў дабрэйшы за астатніх, і ён нас не чапаў. З намі ён быў добры, а з чачэнцамі? А хто распачаў гэтую мярзотную гісторыю з саюзам паміж Расеяй і Беларусьсю? Зноў жа, трэба было трымацца ад улады далей і нічога ня браць. Мне, напрыклад, Ордэн мужнасьці давалі за 1993 год, а чальцам нашай партыі — мэдалі. Мы ня ўзялі, як не ўзялі і кватэраў, якія прапаноўваліся. Ельцын быў шчодры, але тым, хто браў, гэта пазьней выходзіла бокам. Як, прыкладам, тэлекампаніі НТВ. Прыйшоў Пуцін і запатрабаваў: «Пазыка за вамі, сябры»... Улада і літаратура не павінны сябраваць. Так, літаратура, калі гэта патрэбна для краіны, можа дапамагчы ўладзе. Як мы дапамагалі Ельцыну ў 1991, 1993, 1996 гадах, але прыжывацца пры ўладзе нельга, нельга спаць з уладай у адным ложку.

— Пра адносіны пісьменьніка з уладай вы напісалі бліскучую кнігу «Паэты і цары». Прачытаўшы яе, я зразумеў, што вы любіце творчасьць Васіля Быкава і Ўладзімера Караткевіча. А хто яшчэ зь беларускіх аўтараў вам блізкі?

— Справа ў тым, што гэтая кніга — працяг сэрыі, якую можна ўмоўна назваць «Храм расейскай літаратуры». Дабудоўваючы гэты храм, я маленькую каплічку выдзелю Васілю Быкаву, Уладзімеру Караткевічу, Сьвятлане Алексіевіч. Чаму я гэта зраблю? Зусім не таму, што я падтрымліваю ідэі Савецкага Саюзу. Наадварот — названыя аўтары належаць беларускай літаратуры. Але мы столькі гадоў прывыклі чытаць іх па-расейску. Таго ж Быкава, які, магчыма, пісаў па-расейску, а потым перакладаў на беларускую мову. У раньнія гады, на пачатку 60-х.

— Не, Васіль Быкаў свае мастацкія рэчы пісаў толькі па-беларуску.

— Значыць, да нас яго творы проста своечасова траплялі. І з Караткевічам мы пазнаёміліся своечасова. Да таго, як мы даведаліся, што гэта «Зброя», мы прачыталі «Оружие». І «Ладзьдзю роспачы» Караткевіча, і творы Алексіевіч мы прачыталі па-расейску — у часопісах «Дружба народов» і «Юность». Васіля

Быкава мы прачыталі ўсяго, да самых апошніх твораў, якія пісаліся ўжо не ў Савецкім Саюзе, прыкладам, аповесьць «Сьцюжа» ці жудаснае апавяданьне «Труба». Справа ў тым, што ў свой час была вялікая блытаніна, і мы разглядалі вашых пісьменьнікаў, як сваіх. Вось з Грузіяй такога не было. Такога і з Украінай не было — Васіля Стуса ніхто з нашых паэтаў не паспрабаваў перакласьці, я яго чытаю па-ўкраінску. А тут мы ўсё атрымлівалі без спазьненьняў. Васіля Быкава — пачынаючы з самых раньніх твораў, з «Мёртвым не баліць». Памятаеце, у яго было апавяданьне пра лейтэнанта, які трапіў да немцаў у палон, і эсэсавец, які яго дапытваў, сказаў: ты ня ўзрадуесься вяртаньню да сваіх... Спадзяюся, беларускі народ на мяне не пакрыўдзіцца, калі я ў сваім храме выдзелю каплічку для беларускай літаратуры — для Быкава, Караткевіча, Алеся Адамовіча, бо гэтых аўтараў мы ўспрымалі як родных. Успрымалі, як сваіх, яшчэ да таго, як да нас дайшло, што гэта аўтэнтычная беларуская літаратура.

— У Беларусі афіцыйна дзейнічае мэмарыяльны комплекс «Лінія Сталіна», там помнік правадыру, да яго прынагодна ўскладаюцца кветкі. І гэта пасьля ўсёй праўды пра тырана! Чаму мы ніяк ня можам канчаткова разьвітацца са Сталіным?

— Таму што Сталін і «бацька» Лукашэнка вельмі добра каапэруюцца. І Пуцін са Сталіным таксама някепска глядзяцца, хоць Пуцін больш падобны да Берыі, чым да Сталіна. А ваш вусаты косіць пад вусатага Джугашвілі. І гэта выглядае так натуральна. Ва Ўкраіне ніхто не ўскладае да помнікаў Сталіну кветак — помнікаў няма, і ў другіх былых савецкіх рэспубліках таксама.

— Але ж, паводле сацапытаньняў, Сталін даволі папулярны і ў Расеі — пра гэта сьведчыць грамадзкая думка.

— Гэта не грамадзкая і не народная думка. Сталін папулярны ў сьвядомасьці рабоў, якія мараць, каб ім заехалі чаравікам па твары, якія сумуюць па лягерным бараку і па «бацьку родным». Яны мне не суайчыньнікі, і я за іх не адказваю.

— Давайце ад помнікаў Сталіну пяройдзем да другога помніка. У Маскве яшчэ ў 2006 годзе на Кутузаўскім праспэкце ўсталяваны помнік Янку Купалу — гэта ў сваім родзе сымбаль Беларусі. Але ён да гэтай пары афіцыйна не адкрыты. Гэта неяк зусім не па-братэрску.

— Для мяне Беларусь сымбалізуе Кастусь Каліноўскі — адзін з кіраўнікоў паўстаньня 1863 году. Вось для мяне сымбаль сапраўднай Беларусі. Янка Купала мне, скажам прама, няблізкі. А тое, што Пуцін патрабуе шмат грошай за газ, дык жа драпежнікі кожны сваю тэрыторыю ахоўвае. Яны рэдка цалуюцца і мілуюцца. Пуцін хацеў бы падмяць пад сябе і Беларусь. Ясная справа, што Лукашэнка на гэта не ідзе, ён не зьбіраецца быць старшынёй «райсавету» і адстойвае сваю тэрыторыю. Тут сышліся два тыраны. Вас жа не зьдзіўляе, што Мао быў у кепскіх адносінах з усім астатнім камуністычным сьветам, што Гітлер са Сталіным не паладзілі. Таму і тут тое самае.

— Утварэньне саюзу Беларусі і Расеі вы назвалі мярзотнай гісторыяй. Як вы лічыце, ці ёсьць у гэтага саюзу палітычная будучыня?

— А гэта як вы самі вырашыце. Гэта Малады фронт павінен вырашаць, Мілінкевіч, Саньнікаў, Ірына Халіп. Казулін — варты чалавек. Шушкевіч — ідэальны прэзыдэнт для незалежнай дзяржавы. Былі ў вас некалі нейкія вайскоўцы... Як вы захочаце. Хто каго зможа, той таго і згложа. Вось Малдова не захацела — і сышла, Грузія не захацела — і сышла. Украіна амаль сышла — дагналі і солі на хвост насыпалі, пасьля таго, як выбралі Януковіча. За гэта ўкраінцы будуць расплочвацца. Пакуль беларускі народ церпіць Лукашэнку — плаціць давядзецца шмат. І тут я нічым не магу дапамагчы. Што ж, нам абвяшчаць крыжовы паход за вызваленьне Беларусі, калі мы Расею ня можам вызваліць?

— Вас як палітыка паважае нават Зянон Пазьняк, які апошнім часам рэзка крытыкуе ўсю беларускую апазыцыю. Прызнайцеся, чым вы так заваявалі ягонае сэрца?

— Пазьняк не павінен быў пакідаць краіну. Палітыку нельга так баяцца за сваё жыцьцё. Мне таксама яшчэ пры савецкай уладзе перадавалі «любоўныя цыдулкі»

з КДБ: «Зьяжджайце, калі ласка, грошай на дарогу дамо і ўладкуем вас на працу ў італьянскай кампартыі». Уяўляеце сабе, што гэта была за кампартыя, калі працоўнымі месцамі там распараджаўся КДБ? Я ня зьехала, хоць разумела, што тут маё жыцьцё будзе вельмі нядоўгім. Я гарбачоўскую перабудову застала ў Ляфортаўскай турме. І нават другую перабудову, ельцынскую, сустрэла таксама ў Ляфортава. У мяне абсалютна жорсткая пазыцыя адносна Лукашэнкі, але хай бы Зянон Пазьняк, у ягога былі вартасныя нацыянальныя погляды, вярнуўся б у Беларусь. Пакуль Пазьняк ня вернецца, ён ня зможа ніякай карысьці прынесьці свайму народу, бо нельга ратаваць радзіму з-за мяжы — гэта сьмешна. У свой час у нас таксама многія зьехалі. І гэты крок можна дараваць тым, хто выйшаў з лягеру. А хто зьехаў замест лягеру? Э, не. Як гаварыў паэт Барыс Чычыбабін: «Уходящему — Синай, остающимся — Голгофа». Нельга ўцякаць, нельга зьяжджаць. Тым больш — палітычнаму лідару.

— А калі пагражае фізычнае зьнішчэньне?

— Значыць, трэба паміраць. За свабоду трэба плаціць па цане. Калі ў Зянона Пазьняка ёсьць нейкія сумненьні, хай чытае гімн «Пагоня». Там усё сказана: «Толькі ў сэрцы трывожным пачую / за краіну радзімую жах, / бачу Вострую Браму сьвятую / і ваякаў на грозных канях». І асабліва там далей: «Маці родная, Маці-краіна, / не усьцішыцца гэтакі боль, / Ты прабач, Ты прымі свайго сына, / за Цябе яму ўмерці дазволь». Гэтыя словы ніхто не адмяняў. Патрыёт павінен марыць памерці за айчыну. Я, напрыклад, не хачу паміраць сваёй сьмерцю і, па-мойму, падстаўлялася, дзе толькі магла.

— Тут я з вамі ня згодны. Вярнуцца, каб загінуць — ня варта. Вярнуцца, каб перамагчы — так.

— Яшчэ раз паўтару — чытайце свой уласны гімн. «Біце ў сэрцы іх, біце мячамі, / не давайце чужынцамі быць, / хай пачуюць, як сэрца начамі / аб радзімай старонцы баліць.» Там усё сказана: «Мо яны, Беларусь, панясьліся / за тваімі дзяцьмі наўздагон, / што забылі Цябе, адракліся, / прадалі і аддалі ў палон». Не аддавайце Беларусь. Кіруйцеся сваім уласным гімнам.

— Лукашэнка кіруе ў Беларусі ўжо больш за 18 гадоў. А наколькі разьлічаны расейскі тандэм Пуцін-Мядзьведзеў?

— Пуцін здаровенькі, ён яшчэ прастудзіцца на нашым пахаваньні. Пуцін — гэта вам ня Брэжнеў, ён спортам займаецца. Ён ня супраць пакіраваць яшчэ столькі, і яшчэ паўстолькі, і яшчэ чвэрць столькі. Баюся, што ён нас усіх перажыве. У Расеі я ня бачу вольнага народу. Я ня бачу здаровай апазыцыі. Бо апазыцыя, якая складаецца зь лібэралаў, фашыстаў і камуністаў, — гэта не альтэрнатыва, а бедлам. За такой апазыцыяй ніхто ня пойдзе, і правільна зробіць. Народу трэба паказаць шлях. І мне тут вельмі падабаецца лёзунг вашага Маладога фронту: «Лукашэнку ў ..., Беларусь — у Эўропу». Дык вось, калі Расея захоча ў Эўропу, а не ў Азію, калі гэтага захоча большасьць, тады і зьявіцца пэрспэктыва.