Якое ж было і ёсьць месца правасхадзіцельства ды іншых тытулярных русізмаў у беларускай моўнай практыцы? Піша Вінцук Вячорка
Н е м е ц. (падышоўшы блізка да Мікіты і прыглядаючыся да формы). О-о! Што я бачу? Рыхтык рускі генэрал. (Набок.) Але хоча дурня клеіць, каб выкруціцца ад палону. (Беручы «пад казырок».) Ваша правасхадзіцельства! Я вас павінен, як верны нямецкі салдат, забраць у палон, бо вы рускі генэрал.
Янка Купала. Тутэйшыя
Так, «грукнулі сенцы - завіталі немцы», у вуснах няўмольнага служакі Ваша правасхадзіцельства загучала як апошні прысуд, і галоўны герой «Тутэйшых», беларускі геній адаптацыі да ўсіх рэжымаў Мікіта Зносак з астатніх сіл імкнецца стрэсьці зь сябе праклён гэтага правасхадзіцельства.
Якое ж было і ёсьць месца правасхадзіцельства ды іншых тытулярных русізмаў у беларускай моўнай практыцы?
***
Звароты й тытулы — істотныя моўныя маркеры нацыянальнай прасторы. Сыстэма зваротаў і тытулаў звычайна адметная нацыянальна або прынамсі сьведчыць пра належнасьць нацыянальнай традыцыі да пэўнага цывілізацыйна-культурнага арэалу.
Не пайшлі рукою найноўшыя спробы раскалоць беларускі народ — проціпастаўляючы то ўяўныя чатыры калёны пятай, то «ліцьвіноў» «беларусцам», то шляхту сялянству. Гісторыя Беларусі пакручастая, і людзі з розных сацыяльных пластоў, бывала, і здраджвалі свайму народу, і ратавалі нашую нацыянальную будучыню. Нехта перамагаў у бітвах, а нехта зьберагаў мову.
Нам трэба рэканструяваць або ствараць наноў погляд на Беларусь ды інструмэнты беларускага жыцьця ня толькі сялянскага. Быў час, калі наша мова без праблемаў абслугоўвала ўсе пласты грамадзтва, у тым ліку дыпляматычны і дворны пратакол, а значыць, зусім не канечне нам пазычаць пратакольную лексыку ў суседзяў — гістарычна апошніх акупантаў.
Пачнем з манархаў
Прынц Фэліпэ і Кароль Хуан Карлас
Акурат Хуан Карляс І дэ Бурбон сыходзіць, будзе новы кароль Гішпаніі Фэліпэ, давядзецца віншаваць (нават калі ад яго ўцячэ Каталёнія). А як пачаць віншаваньне?
Многім адразу прыйдзе ў галаву «ваша вялікасьць», замацаваная ў тысячах штампаў раённых газэтаў: «яе вялікасць песня», «яе вялікасць кніга», «яго вялікасць хлеб» (гэта пад Дажынкі).
Але ў старабеларускай мове, пры жывых нашых манархах, слова вялікасьць не было іхным тытулам. Яно азначала мноства, велічыню, веліч («указаў есьць нам Гасподзь Бог наш вялікасьць і славу сваю» — Скарына).
У беларускі казачны фальклёр трапіла слова вялічаства:
- Добры дзень, ваша вялічаства-вымператарства!
- Добры дзень, каток!
Малюнак да кнігі Шарля Пэро "Кот у ботах"
Слова вялічаства (закансэрваваны царкоўнаславянізм), вяліцтва (зьбеларушчаная форма) таксама было ў старабеларускай моўнай практыцы. Абазначала якасьць — веліч: Бог правышні царства і вяліцтва, славу і чэсьць даў Наўходнасору (Сымон Будны).
Сымон Будны
Але паводле этыкету вялічаства ўжывалася толькі на экспарт — як тытул расейскага манарха:
…Пры бытнасьці ад іх міласьцей паноў паслоў вялікіх маскоўскіх, яго царскага вялічаства дваран і з перводчыкам на ратушу … ўзялі віна гарнец (1686).
Сваіх тытулявалі інакш:
…Былі тыя часы, найясьнейшы міласьцівы гаспадару каралю, калі ў том зграмаджэньню а паспалітаваньню людзкам, каторае мы Рэччу Паспалітаю называем, ня правам якім апісаным або статутам, але толька сваім зданьнем і ўпадабаньнем уладнасьць сваю гаспадары і каралі таго сьвета над людзьмі расьцягалі.
…Вашае каралеўскае міласьці пана, пана майго міласьцівага, найніжшы слуга і верны падданы Леў Сапега, падканцлеры Вялікага Княства Літоўскага.
Гэта зварот падканцлера ВКЛ Лява Сапегі да Жыґімонта ІІІ (па-нашаму ён лічыцца IV) Вазы з нагоды прыняцьця Статута ВКЛ. Берасьце, 1 сьнежня 1588 году Такім чынам — Ваша (Яго) Каралеўская Міласьць. (Таксама можа быць і Міласьцівы Гаспадар Кароль.) Тытул пацьвярджаецца мноствам дакумэнтаў: Гаспадар Кароль Яго Міласьць прыехаў з Кракава па каранацыі (1507), ліст Яго Каралеўскае Міласьці — унівэрсал на розныя акты (1675). Яго Міласьць стасуецца і манаршага пасаду Вялікага князя Літоўскага, Рускага etc.: Яго Міласьць Гаспадар Вялікі князь.
Жыгімонт Аўгуст і Барбара Радзівіл
А ў народнай мове Яго Міласьць і Ваша Міласьць абжыліся нагэтулькі, што загучалі ягомасьць і вашмосьць, прычым зьвяртацца імі можна і не да караля, а да суседа і шанаванага сябра. «Ягамосьць» — так сябры назвалі кнігу прысьвячэньняў паэту Анатолю Сысу. Вашмосьць скарачаецца і далей. Насовіч фіксуе пачутае ў 1870-м:
Ва́шаць, -э́ці, мн. -ці, -цеў і -цей, займеньнік Вы (да аднае асобы). Ваша міласьць. Вашэцю, Вашэцеў пан прасіў к сабе. Вашэцім прывез па гасьцінцу. Аддаў бы Вашэці, Вашэцім, да сабе трэба. Я вашаць, і ты вашаць; хто ж нам хлеба напашаць. Прыказка.
Такі вось займеньнік pluralis maiestatis — «множнага шаноўнага» ліку.
З манаршымі дзецьмі, братамі й сёстрамі разьбіраемся хутчэй. [Royal] Highness адпавядае беларускай Высокасьці, якая была і ў старабеларускай практыцы.
Там, дзе манархаў ужо няма або будучая спадчынная манархія толькі зазначаецца, як быццам і тытулаў асаблівых ня трэба («У нас няма дваран!» — Кастусь Каліноўскі). Але бываюць фармальныя сытуацыі, калі прэзыдэнтаў, амбасадараў ды іншых (ясна)вяльможных людзей на пасадах трэ назваць тытулам адпаведнага рангу.
Хлестакоў (такім самым голасам). Не расчую нічога, усё дурное.
Гараднічы. Ва-ва-ва... шасьць, дастойнасьць, ці не загадаеце адпачыць... вось і пакой, і ўсё, што трэба.
Гэта пераклад «Рэвізора», зроблены тонкім стылістам, чалавекам, які спалучыў у сабе «менскую» і «віленскую» моўныя традыцыі, — Антонам Адамовічам. У арыгінале было: «Ва-ва-ва… шество, превосходительство, не прикажете ли отдохнуть?.. вот и комната, и все что нужно».
Урывак са спэктаклю "Рэвізор":
Дастойнасьць як адпаведнік расейскаму превосходительству і лацінскай excellentia падаюць і Вацлаў Ластоўскі ў Расейска-крыўскім (беларускім) слоўніку 1924 г., і Сьцяпан Некрашэвіч і Мікола Байкоў у Расейска-беларускім слоўніку 1928 г. Апошнія, аднак, дадаюць і варыянт яснавяльможнасьць.
Тытулярны зварот дастойнасьць шырока ўжываецца ў беларускай мастацкай літаратуры. Прыкладам, у перакладзе «Прынца і жабрака» Маркі Твэна (Вільня, 1928). Пераклаў не абы-хто, а Макар Краўцоў, аўтар словаў нашага нацыянальнага гімну «Мы выйдзем шчыльнымі радамі». Праўда, дастойнасьць у тэксьце і графская, і рыцарская, і каралеўская; відаць, гэта больш адпавядае ангельскай dignity — годнасьці.
У расейскай мове ёсьць ерархізацыя: превосходительство — высокопревосходительство. (апошняе ў сучаснай практыцы бывае прэзыдэнцкім тытулам). Калі некаму спатрэбіцца аналягічная ярархія ў нас, то мова дае такую магчымасьць: вяльможнасьць (ст.-бел.: сабраўшыя за дазваленьнем Тваёй вяльможнасьці) — яснавяльможнасьць.
Лацінская мова не зьвязаная ў нашай гісторыі з акупацыямі: рымляне ніколі не даходзілі да Беларусі, ну а потым і зусім зьніклі, пакінуўшы Эўропе мову навукі й дыпляматыі. Нічога кепскага ў тым, калі мы бярэм з гэтай lingua franca (міжнароднага сродку камунікацыі) даўняй Эўропы гатовыя тэрміны — ня толькі матэматычныя ці анатамічныя, але і дыпляматычнага этыкету. Калі сумнеў — сьмела ўжывайма зварот Ваша Эксцэленцыя.
Уваходзіць у гэтую далікатную сфэру рызыкоўна, бо кожная канфэсія на кожнай мове зьберагае і падкрэсьлівае сваю адметнасьць. Спробы стварыць агульную хрысьціянскую тэрміналёгію па-беларуску пакуль што ня надта паводзяцца.
Што відавочна для рэальна беларускамоўнага чалавека — дык гэта штучнасьць у беларускай моўнай плыні складаных царкоўнаславянізмаў (благорастворение воздухов і падобнае). Калі ў расейскай літаратурнай мове яны адыгралі вялікую стылеўтваральную ролю і засталіся, то ў старабеларускай царкоўнай (у тым ліку праваслаўнай) традыцыі была запанавала тагачасная жывая беларуская мова. Таму па-расейску царкоўнаславянізм высокопреосвященство гучыць натуральна і ўзьнёсла, а па-беларуску высокапраасвяшчэнства — фанэтычна цяжка і словаўтваральна падвісае.
Каб не нарвацца на кару ад якой-небудзь з цэркваў, ня буду дэталізаваць, скажу толькі, што найвышэйшыя ярархі — Папа, Патрыярх — па-беларуску мянуюцца Яго Сьвятасьць. Экзархі, тыя, хто з лаціны завуцца Эмінэнцыя (eminentia 'годнасьць') — кардыналы, архібіскупы ў беларускай традыцыі могуць тытулявацца Высокаправялебнасьць. Мітрапаліты і архібіскупы з лаціны могуць звацца Эксцэленцыя. Ёсьць у ярархіі Правялебнасьць, Вялебнасьць. Зрэшты, Сьв. Эўфрасіньня Полацкая — проста вялебная. У старабеларускай мове ярархаў розных роўняў называлі вялебнымі айцамі, як, напрыклад, вядомага Апанаса Філіповіча, пазьней кананізаванага праваслаўнаю царквою. Вялебны прыблізна адпавядае царкоўнаславянізму прападобны.
У грэка-каталіцкай традыцыі бытуюць лацінізмы і традыцыйная беларушчына. Гэтак архімандрыт Сяргей Гаек зьвяртаецца да кардынала Бэртонэ: Эмінэнцыя, Высокадастойны Ўладыка Кардынал Тарчызіё! А, скажам, у праваслаўнай царкве Польшчы Са́ва, мітрапаліт Варшаўскі і ўсяе Польшчы, тытулюецца па-беларуску царкоўнаславянізмам Яго Блажэнства.
А да прасьцейшых, штодзённых і таму больш патрэбных дэмакратычных зваротаў я шчэ абавязкова вярнуся.
А што рабіць рэспубліканцам?
Там, дзе манархаў ужо няма або будучая спадчынная манархія толькі зазначаецца, як быццам і тытулаў асаблівых ня трэба («У нас няма дваран!» — Кастусь Каліноўскі). Але бываюць фармальныя сытуацыі, калі прэзыдэнтаў, амбасадараў ды іншых (ясна)вяльможных людзей на пасадах трэ назваць тытулам адпаведнага рангу.
Гараднічы. А ва-ва-ва... ва...
Хлестакоў (такім самым голасам). Не расчую нічога, усё дурное.
Гараднічы. Ва-ва-ва... шасьць, дастойнасьць, ці не загадаеце адпачыць... вось і пакой, і ўсё, што трэба.
Гэта пераклад «Рэвізора», зроблены тонкім стылістам, чалавекам, які спалучыў у сабе «менскую» і «віленскую» моўныя традыцыі, — Антонам Адамовічам. У арыгінале было: «Ва-ва-ва… шество, превосходительство, не прикажете ли отдохнуть?.. вот и комната, и все что нужно».
Урывак са спэктаклю "Рэвізор":
Дастойнасьць як адпаведнік расейскаму превосходительству і лацінскай excellentia падаюць і Вацлаў Ластоўскі ў Расейска-крыўскім (беларускім) слоўніку 1924 г., і Сьцяпан Некрашэвіч і Мікола Байкоў у Расейска-беларускім слоўніку 1928 г. Апошнія, аднак, дадаюць і варыянт яснавяльможнасьць.
Тытулярны зварот дастойнасьць шырока ўжываецца ў беларускай мастацкай літаратуры. Прыкладам, у перакладзе «Прынца і жабрака» Маркі Твэна (Вільня, 1928). Пераклаў не абы-хто, а Макар Краўцоў, аўтар словаў нашага нацыянальнага гімну «Мы выйдзем шчыльнымі радамі». Праўда, дастойнасьць у тэксьце і графская, і рыцарская, і каралеўская; відаць, гэта больш адпавядае ангельскай dignity — годнасьці.
У расейскай мове ёсьць ерархізацыя: превосходительство — высокопревосходительство. (апошняе ў сучаснай практыцы бывае прэзыдэнцкім тытулам). Калі некаму спатрэбіцца аналягічная ярархія ў нас, то мова дае такую магчымасьць: вяльможнасьць (ст.-бел.: сабраўшыя за дазваленьнем Тваёй вяльможнасьці) — яснавяльможнасьць.
Разам з тым у сьвеце лацінскай традыцыі Excellentia ('вышэйшасьць, першынство'; анг. Excellency) адрасуецца і прэзыдэнтам, і прэм'ерам, і амбасадарам, і губэрнатарам, і некаторым высокім духоўным асобам і вайскоўцам.
Лацінская мова не зьвязаная ў нашай гісторыі з акупацыямі: рымляне ніколі не даходзілі да Беларусі, ну а потым і зусім зьніклі, пакінуўшы Эўропе мову навукі й дыпляматыі. Нічога кепскага ў тым, калі мы бярэм з гэтай lingua franca (міжнароднага сродку камунікацыі) даўняй Эўропы гатовыя тэрміны — ня толькі матэматычныя ці анатамічныя, але і дыпляматычнага этыкету. Калі сумнеў — сьмела ўжывайма зварот Ваша Эксцэленцыя.
Цяпер маем з чаго выбіраць, пішучы пятаму прэзыдэнту Ўкраіны пасьля інаўгурацыі. Дарэчы, я б напісаў у віншаваньні, што калі ён будзе прадаваць «Roshen», то каб забавязаў новага ўласьніка падпісваць экспартаваныя ў Беларусь цукеркі па-беларуску.
Пятро Парашэнка
Канфэсійныя тытулы
Уваходзіць у гэтую далікатную сфэру рызыкоўна, бо кожная канфэсія на кожнай мове зьберагае і падкрэсьлівае сваю адметнасьць. Спробы стварыць агульную хрысьціянскую тэрміналёгію па-беларуску пакуль што ня надта паводзяцца.
Што відавочна для рэальна беларускамоўнага чалавека — дык гэта штучнасьць у беларускай моўнай плыні складаных царкоўнаславянізмаў (благорастворение воздухов і падобнае). Калі ў расейскай літаратурнай мове яны адыгралі вялікую стылеўтваральную ролю і засталіся, то ў старабеларускай царкоўнай (у тым ліку праваслаўнай) традыцыі была запанавала тагачасная жывая беларуская мова. Таму па-расейску царкоўнаславянізм высокопреосвященство гучыць натуральна і ўзьнёсла, а па-беларуску высокапраасвяшчэнства — фанэтычна цяжка і словаўтваральна падвісае.
Каб не нарвацца на кару ад якой-небудзь з цэркваў, ня буду дэталізаваць, скажу толькі, што найвышэйшыя ярархі — Папа, Патрыярх — па-беларуску мянуюцца Яго Сьвятасьць. Экзархі, тыя, хто з лаціны завуцца Эмінэнцыя (eminentia 'годнасьць') — кардыналы, архібіскупы ў беларускай традыцыі могуць тытулявацца Высокаправялебнасьць. Мітрапаліты і архібіскупы з лаціны могуць звацца Эксцэленцыя. Ёсьць у ярархіі Правялебнасьць, Вялебнасьць. Зрэшты, Сьв. Эўфрасіньня Полацкая — проста вялебная. У старабеларускай мове ярархаў розных роўняў называлі вялебнымі айцамі, як, напрыклад, вядомага Апанаса Філіповіча, пазьней кананізаванага праваслаўнаю царквою. Вялебны прыблізна адпавядае царкоўнаславянізму прападобны.
У царкоўнай тытулятуры дзівосным чынам спалучаюцца моўныя рэсурсы розных цывілізацыяў.
У грэка-каталіцкай традыцыі бытуюць лацінізмы і традыцыйная беларушчына. Гэтак архімандрыт Сяргей Гаек зьвяртаецца да кардынала Бэртонэ: Эмінэнцыя, Высокадастойны Ўладыка Кардынал Тарчызіё! А, скажам, у праваслаўнай царкве Польшчы Са́ва, мітрапаліт Варшаўскі і ўсяе Польшчы, тытулюецца па-беларуску царкоўнаславянізмам Яго Блажэнства.
А да прасьцейшых, штодзённых і таму больш патрэбных дэмакратычных зваротаў я шчэ абавязкова вярнуся.