Гістарычны цыкль паводле сэрыі перадачаў "На хвалі Свабоды", прысьвечаных 50-годзьдзю Беларускай Службы Радыё Свабода, якія гучалі на нашых хвалях у 2003-2004 гадах.
У 1956 годзе радыёстанцыі, якія высылалі праграмы на краіны Ўсходняй Эўропы, чакала першае сур’ёзнае выпрабаваньне. Нашы калегі з вугорскай службы Радыё Свабодная Эўропа, ня маючы ніякага папярэдняга досьведу, асьвятлялі рэвалюцыйныя падзеі ў Будапэшце — ва ўмовах савецкай агрэсіі, у хутказьменнай абстаноўцы, сярод абвінавачаньняў у непасрэдным умяшаньні ў падзеі.
Пазьней здабыты ў гэтым годзе досьвед будзе пасьпяхова выкарыстоўвацца падчас падзеяў 1968 году ў Чэхаславаччыне і пачатку 80-х у Польшчы.
Адгукнулася на будапэшцкія падзеі й Беларуская сэкцыя Радыё Вызваленьне, перадаўшы зварот да беларускіх жаўнераў і афіцэраў савецкага войска, дзе сярод іншага гаварылася: «Кажны беларус у савецкай арміі, які памагае здушваць вугорскае паўстаньне, нясе цяжкую адказнасьць перад беларускім народам і ўсім людзтвам... Хай ніводзін беларускі жаўнер ці афіцэр ня возьме на сваё сумленьне вялікага злачынства — злачынства здушваньня змаганьня вугорскіх работнікаў і сялян!»
Сярод іншых матэрыялаў 1956 году варта згадаць першае інтэрвію зь перабежчыкам на Захад — старшым сяржантам звыштэрміновай службы савецкай арміі беларусам Аляксандрам Круком.
А яшчэ ў гэтым годзе памяняўся кіраўнік — замест Вінцэнта Жук-Грышкевіча, які выехаў у Канаду, на пасаду дырэктара Беларускай сэкцыі прыехаў з Вэнэсуэлы паэт Уладзімер Дудзіцкі. І, урэшце, ад сакавіка павялічыўся эфірны час арыгінальных беларускіх праграмаў Радыё Вызваленьне — ад 15 да 20 хвілінаў.
Пра тое, як выглядала ў той час праца ў Беларускай сэкцыі, распавядзе вэтэран нашага радыё Галіна Руднік, зь якой гаварыў цяперашні дырэктар Беларускай службы Радыё Свабода Аляксандар Лукашук:
Аляксандар Лукашук: Вы пачалі чытаць, ня толькі друкаваць?
Галіна Руднік: Не, ня толькі друкаваць — і чытаць трэба было, бо чытаць не было каму.
АЛ: Так Вы адразу пачалі чытаць?
ГР: Адразу, зь першага дня.
АЛ: Як выглядала працэдура: што Вы атрымлівалі, калі ішлі ў студыю? Перад мікрафонам — як гэта было першы раз?
Галіна Ганчарэнка (Руднік)
ГР: Запісвалася ўсё на стужку. Праграма была невялікая, усяго 15 хвілін. У той час 15 хвілін — нам здавалася як цяпер тры гадзіны можа. Сябры Рэдакцыі пісалі скрыпты, але я ня памятаю, каб хто сам чытаў, бо галасы былі такія... Сыч, нябожчык, голас у яго быў ня вельмі, ён не чытаў.
АЛ: Хто яшчэ, хто працаваў, калі Вы прыехалі?
ГР: Жук-Грышкевіч быў шэф, Пятро Сыч — апора быў усёй службы Беларускай, цяжка больш успомніць, можа фота паглядзім. Пазьней Запруднік далучыўся, потым Уладзімер Цьвірка. Больш дакладна не магу сказаць.
АЛ: Вам адразу далі тэкст і сказалі ісьці да мікрафона чытаць?
ГР: Не, мы рэпэтыцыі рабілі. Некалькі гадоў працаваў спадар Янка Ліманоўскі, ён ёсьць на здымку, ён быў толькі рэжысэр, а сам не чытаў. Мы рабілі рэпэтыцыі. Пісалі тэксты спачатку пад капірку, а пасьля зьявілася такая сыстэма, Ditto называлася. Друкавалі, а пад ніз падкладалі такую сінюю паперу, і на другім баку ўсё адбівалася. Пасьля працавалі на такім рататары, усе рукі былі брудныя.
АЛ: І з гэтых сініх папераў вы чыталі?"
ГР: Калі прапускалі праз рататар, то яны ужо не такія сінія былі. Супрацоўнікі пісалі, а я мусіла друкаваць, потым давалі рэдактару. Рэдактар правіў. Трэба было яшчэ раз друкаваць, або давалі дарадніку, ён таксама казаў, што выкрасьліць, што дадаць, ізноў трэба было перапісваць, такі працэс досыць доўгі...
Your browser doesn’t support HTML5
1956. Інтэрвію зь Янкам Станкевічам
***
Год 1956
Палітыка
• Мікіта Хрушчоў у закрытай справаздачы ХХ зьезду КПСС выкрывае культ асобы Сталіна.
• Марока і Туніс становяцца незалежнымі дзяржавамі.
• Польскія ўлады здушылі рабочае паўстаньне ў Познані.
• Эгіпэт і Ізраіль увайшлі ў канфлікт вакол Суэцкага каналу.
• У Будапэшце выбухае антыкамуністычнае паўстаньне, спыненае савецкімі танкамі.
Літаратура
• Нобэлеўскую прэмію атрымаў гішпанскі пісьменьнік Хуан Рамон Хімэнэс.
Навука
• Упершыню сфатаграфаваная малекула ДНК.
• Дасьледнікі ў лябараторыі ў Лос Аламас упершыню назіраюць нэўтрына.
Папулярная музыка
• Пачынаецца пераможнае шэсьце па сцэнах сьвету караля рок-н-ролу Элвіса Прэзьлі. Гіт-парады розных краінаў сьвету ўзначальваюць песьні «Love Me Tender» і «Heartbreak Hotel».
***
A зараз — працяг успамінаў Галіны Руднік аб працы на радыё ў сярэдзіне 50-х гадоў:
«Пасада ў мяне была — такая дапаможная праца, трэба было друкаваць, чытаць, пазьней — перакладаць. Навіны падаваліся на расейскай мове, і кожная рэдакцыя мусіла сабе перакладаць. Вельмі было прыемна, цудоўная была атмасфэра ў нас.
Барбара Вежбаловіч, Галіна Ганчарэнка (Руднік), Мюнхэн
Але я ў Беларускай рэдакцыі засталася нядоўга. Атрымалася вось што. У той час кожная рэдакцыя мела дарадніка — фактычна, гэта былі цэнзары. Цэнзары былі неабходныя нашаму брату, шчыра кажучы. Ясна, шмат каму не падабалася — што мы, самі ня ўмеем? Няможна было бяз гэтага абысьціся.
Кожны сябра рэдакцыі пісаў скрыпт, усе гэтыя скрыпты ішлі да гэтага дарадніка. Дараднік быў амэрыканец, які троху ведаў расейскую мову, але ні беларускіх, ні ўкраінскіх тэкстаў ён ня мог зразумець. У яго была сакратарка-расейка, пажылая дама, якая яму ўсе гэтыя скрыпты чытала. Яна славілася тым, што яна прачытае — шмат скрыптаў адкідалася, а потым хадзіла па ўсёй радыёстанцыі і гаварыла: „Слушайте, эти беларусы и украинцы там такую чушь передают!“
Гэта ўкраінцы і беларусы слухалі-слухалі, і ўрэшце ўкраінцы ўзбунтаваліся і пайшлі з пратэстам да дарадніка: ня будзем пісаць, і скандал. Што яму было рабіць? Ясна, ніхто ня хоча скандалу. Ён спалохаўся, бо ён ня ведаў, што рабіць. Тады ўкраінцы сказалі: „Хай Вам Галына перакладае“. Беларуская рэдакцыя — ні за што, Галіну ня пусьцім, мы яе столькі чакалі! А спадару Абрамчыку гэта спадабалася, мы новыя рэдакцыі, нам трэба было заваёўваць месцы. Ён сказаў: „Ты пойдзеш далей, а на тваё месца мы яшчэ аднаго возьмем“. Тады ў рэдакцыі сказалі: „А ты цётку сваю навучы друкаваць на машынцы, голас яна ўжо мае добры". Так яно і сталася. Я пайшла да дарадніка перакладаць тэксты, а цётка — на маё месца».
Цётка Галіны Руднік — Барбара Вержбаловіч, мэца-сапрана менскага опэрнага тэатру часу другой сусьветнай вайны — працягвала сьпяваць і ў эміграцыі. Вось так дуэтам з Надзеяй Градэ яна выконвала ў 1956 годзе песьню «Магутнае слова»:
Your browser doesn’t support HTML5
1956. Барбара Вежбаловіч і Надзея Градэ. "Магутнае слова"
***
1956 год у Беларусі
• 1 студзеня пачаў свае перадачы Менскі тэлецэнтар.
• У Менску адчыніўся Тэатар Юнага Гледача.
• Прынятая пастанова Савету Міністраў БССР і ЦК КПБ аб сьсяленьні хутароў у калгасныя вёскі на тэрыторыі колішняй Заходняй Беларусі.
• З розных гарадоў краіны накіраваныя першыя эшалёны моладзі Беларусі на новабудоўлі Поўначы і Ўсходу СССР.
• У Менску адчыніўся Палац культуры прафсаюзаў.
• Першым сакратаром ЦК КПБ абраны Кірыла Мазураў.
• Памёр народны паэт Беларусі Якуб Колас.
• У выніку крытыкі культу асобы пачалося масавае вяртаньне ў Беларусь вязьняў ГУЛАГу, у тым ліку дзеячоў культуры й мастацтва, пачалі выдавацца творы рэпрэсаваных пісьменьнікаў.
***
13 жніўня 1956 году памёр клясык беларускай літаратуры Якуб Колас. Ягонае пахаваньне ў Менску вылілася ў дэманстрацыю нацыянальнага адзінства:
Your browser doesn’t support HTML5
1956. Пахаваньне Якуба Коласа
У адной з папярэдніх перадач я ўжо наракаў на надзвычайную цяжкасьць складаньня гіт-параду беларускай папулярнай музыкі тых далёкіх гадоў. Аднак вось песьня, якая бясспрэчна ўвайшла б у сьпіс найбольшых беларускіх гітоў ХХ стагодзьдзя — «Нёман» Нестара Сакалоўскага на верш Анатоля Астрэйкі. Вось як гучала яна ў 1956 годзе:
Your browser doesn’t support HTML5
1956. Нёман
А зараз мы вяртаемся зноў да ўспамінаў Галіны Руднік. Яна распавядае Аляксандру Лукашуку пра тэхнічныя асаблівасьці тагачаснай працы на радыё:
ГР: Апрача таго, што ў нас быў гэты дарадчык — цэнзар, яшчэ былі вышэйшыя інстанцыі, дзе перакладалі гэта на ангельскую мову, чамусьці шмат было ангельцаў. Вось аднойчы ангелец прыходзіць да мяне і кажа: «Слушайте, Галина, „двухпавярховы“ — это значит „двухэтажный“?» Я кажу — правільна. Гляджу, ён не адыходзіць, я пытаюся, у чым справа, а ён: «Ну при чём же здесь дамы?» А там было — «двухпавярховыя дамы», а ён вырашыў — дамы, жанчыны.
АЛ: Вы чыталі навіны наўпрост у эфір?
ГР: Не, усё на стужку. Проста ў эфір пачалі чытаць шмат пазьней.
АЛ: Тэхнікі былі нямецкія, амэрыканскія?
ГР: Не, амэрыканскіх зусім не было. Шмат славянаў, пераважна расейцы, і былі немцы.
АЛ: Калі памылкі былі падчас чытаньня, што адбывалася?
ГР: Для гэтага быў рэжысэр, ён сядзеў і сачыў, тэхнікі ў гэта ня ўмешваліся.
АЛ: Пісалі на звычайную стужку?
ГР: На вялікую, хуткасьць была — 78.
АЛ: А потым што — выразалі, клеілі?
ГР: Так, выразалі, клеілі".
АЛ: Тэхнікі выразалі й клеілі, ці вы?
Галіна Ганчарэнка (Руднік), Уладзімер Цьвірка, Барбара Вежбаловіч, Мюнхэн, 1956
ГР: Не мы самі нічога гэтага не рабілі, ніхто нічога ня ўмеў, мы наагул баяліся гэтай тэхнікі, бо ніколі ня бачылі гэтых машынаў. Машыны такія былі амэрыканскія — вялікія, цяжкія, грамоздкія вельмі.
АЛ: А што быў за характар навінаў? Міжнародныя — зразумела, а навіны зь Беларусі — адкуль яны браліся?
ГР: Зь Беларусі амаль што не было, больш міжнародныя. У нас быў такі аддзел, які называўся маніторынгавы. Яны слухалі савецкае радыё. Менск вельмі цяжка было дастаць і ім. Гэта быў цэлы вялікі аддзел. Расейскія матэрыялы лепш паступалі. У Беларускай сэкцыі аддзелу працаваў спадар Чайкоўскі, які нядаўна памёр. Так што выкарыстоўвалі гэтыя матэрыялы. Газэты вельмі пазьніліся, так што рэагаваць адразу на падзеі не было магчымасьці.
АЛ: Ці атрымлівалі вы якія-небудзь паштоўкі, лісты?
ГР: Не, тады не, абсалютна не было нічога.
АЛ: А што вы ведалі пра слухачоў увогуле: ёсьць слухачы, ці няма?"
ГР: Нічога, чыталі як упустую, спадзяваліся, што слухаюць, Мы пачалі верыць, што нас слухаюць, калі нас пачалі ў савецкай прэсе лаяць, тады мы зразумелі, што слухаюць.
Лісты на Свабоду і зваротная сувязь са слухачамі — асобная тэма, якой мы яшчэ прысьвецім асобную ўвагу. З гэтай нагоды мы просім адгукнуцца найстарэйшых слухачоў беларускай Свабоды — асабліва тых, хто слухаў наша радыё ў далёкія 1950-60-я гады. Калі ласка, скантактуйцеся з намі. Нагадаю наш адрас: Паштовая скрынка 111, Менск 220005. Дарэчы, вось як аналягічны зварот да слухачоў гучаў у 1956 годзе:
