Госьць Café Europa - Мікалай Халезін, журналіст і сцэнарыст, мастацкі кіраўнік Беларускага Свабоднага тэатру, аўтар шматлікіх п’есаў, перакладзеных на розныя мовы сьвету, уладальнік шэрагу прэстыжных міжнародных прэміяў і прызоў на драматургічных конкурсах у розных краінах. Падчас хвалі рэпрэсіяў пасьля прэзыдэнцкіх выбараў на пачатку 2011 году разам з жонкай Натальляй Калядой выехаў за мяжу і атрымаў палітычны прытулак у Вялікабрытаніі.
Сяргей Шупа: Вы ў вымушанай эміграцыі ўжо тры гады. Дастаткова часу, каб падвесьці пэўныя вынікі...
Мікалай Халезін: Калі мы прыехалі сюды, у нас быў складаны пэрыяд. Нам трэба было вельмі дынамічна рэструктуравацца. Гэта заўсёды складана, бо ў цябе галава занятая іншым — твае мазгі там, дома, яны ня тут. А тут «домам» яшчэ ня стала. Таму нам трэба было хутка прымаць рашэньне.
Гэты пераход быў дастаткова хуткі, але разам з тым вельмі стрэсавы. Фінансаў, натуральна не было, і тут нас падтрымаў Art Council, які дапамог нам зрабіць спэктакль для паездкі ў Эдынбург.
А далей пачалася вельмі карпатлівая і доўгая праца з тымі, хто мог бы дапамагчы зь фінансаваньнем тэатру, бо тэатар гэта ўсё ж справа рэсурсаёмістая, ня так, як мы працавалі ў Беларусі, дзе можна было за 3000 даляраў зрабіць спэктакль — тут патрэбны і тэхнічны пэрсанал, і пэўныя крытэры працы, якія не дазваляюць апускацца ніжэй.
Пачалі ставіцца спэктаклі — тады ўзьнік і тэатар Globe перад алімпіядай, калі мы там выпусьцілі «Караля Ліра», а летась — сусьветная прэм’ера «Trash Cuisine» з паказамі ў Лёндане зь вельмі высокімі адзнакамі. Наагул, усе нашы спэктаклі атрымалі вельмі высокія адзнакі, таму ў нас тут «бранябойная» рэпутацыя, і гэта заўсёды нас ратавала, бо адмаўляць тэатру, які прыносіць такія вынікі — вельмі складана. Разам з тым і дапамагаць нам вельмі няпроста, бо мы займаемся вострым актуальным тэатрам, а гэтага ня любяць ні ў якай краіне, і нам гэта неадназначна тлумачылі ў кожнай з краінаў, дзе мы былі.
У выніку можна сказаць, што мы тут замацаваліся. І выйшла так, што сёньня мы — у эліце брытанскіх тэатраў, на ўсе нашы прэм’еры раскупляюцца ўсе білеты, мы атрымліваем вельмі высокія ацэнкі. Пра гэта піша ўся крытыка, якая займаецца тэатрам. Апрача гэтага мы вядзем вялікую грамадзкую працу.
СШ: Дык можна сказаць, што вымушаная эміграцыя дала нейкі пазытыўны імпульс?
МХ: Безумоўна, яна дала пазытыўны імпульс, бо тэатар ня можа разьвівацца ўвесь час ва ўмовах маленькай хаткі. Тэатар расьце. Калі б мы не маглі працаваць у паўнацэнных умовах, не нарадзіўся б ні «Кароль Лір», які тут быў прызнаны найлепшым «Каралём Лірам» апошніх дваццаці гадоў, не нарадзіўся б «Trash Cuisine», які атрымваў у рэцэнзіях толькі чатырох- і пяцізоркавыя ацэнкі, мы б ня выйгралі Эдынбурскі фэстываль. Вядома, для Беларусі, як ні дзіўна, аказалася значна больш выгадна мець тэатар, які базуецца і ў Беларусі, і ў Брытаніі.
СШ: Вы расказалі пра здабыткі і страты апошніх гадоў на прафэсійным «фронце». А які балянс гэтых трох гадоў у асабістым жыцьці — жыцьці эмігранта?
Але асабіста мне было вельмі цяжка, бо я адначасна страціў бацьку, які памёр пасьля аднаго з допытаў. Гэта быў жахлівы пэрыяд, калі ты раптам усьведамляеш, што ў цябе няма ўжо ні мамы, ні таты, і цябе вельмі мала што зьвязвае з тым месцам, якое называецца тваёй Бацькаўшчынай. Ты не разумееш — што ж ёсьць той ніткай, якая цябе да яе прывязвае. Умоўна кажучы, горад, які быў тваім, разбураецца, бацькоў у цябе там больш няма, сябры на 90 працэнтаў разьехаліся, і ты спрабуеш вызначыць статус для тваёй Бацькаўшчыны.
І яшчэ — цікавая рэч — прафэсійна я за першы год-два жыцьця тут і існаваньня ў жахлівым стрэсе зрабіў столькі, колькі за ўсё папярэдняе жыцьцё. Я быў бясконца заняты новымі праектамі, новымі п’есамі, новымі спэктаклямі, выдавецкімі праектамі — усім, чым заўгодна. Быў велізарны аб’ём працы практычна без выходных на працягу трох гадоў.
СШ: Якой бы тонкай ні была нітка, якая зьвязвае вас зь Беларусьсю, вы ўсё роўна ўважліва сочыце за тым, што там адбываецца. Ці адчуваеце вы, што з-за фізычнай дыстанцыі зьмянілася ваша оптыка ўспрыманьня Беларусі?
МХ: Тут дзьве розныя рэчы. Натуральна, не было і дня, каб я ня ведаў, што адбываецца ў Беларусі, няма такіх дзён і цяпер. Ну хіба што калі я бываю ў экспэдыцыі — у пустыні або ў джунглях Амазонкі. Да таго ж, я журналіст, я сканую ўсю палітру, я раблю свае высновы, у мяне дагэтуль захавалася мая агентурная сетка, якая заўсёды скідала мне інфармацыю, пакуль я быў у Беларусі.
Апрача таго тут зусім іншая камунікацыя зь людзьмі. Твой адвакат кажа табе: мне патрэбны твой пашпарт. Я кажу: «Я табе прывязу». А ён кажа: не, ты мне прышлі яго, а я адпраўлю табе яго назад. І вось ты кладзеш пашпарт у канвэрт і па дарозе на працу кідаеш у скрынку, а пасьля з скрынкі забіраеш. Гэта для мяне зусім новыя адчуваньні, новы стан.
Таму тут у мяне пайшоў цэлы шэраг адкрыцьцяў — і я як чалавек, які заўсёды быў схільны да бізнэсу, але ніколі не хацеў гэтым займацца, цяпер бачу тыя нішы, якія ў Беларусі свабодныя. Ты іх прамацваеш на ўзроўні пабытовага існаваньня ў цывілізаванай краіне, ты бачыш, што вось гэта можна пераносіць на беларускую глебу, і яно ўмомант будзе запатрабавана. Але для гэтага, вядома, цяпер няма ніякіх перадумоваў.
СШ: Вернемся да тэатру. Ці за апошнія гады зьмяніўся магістральны кірунак, у якім рухаецца «Свабодны тэатар» — вы перайшлі ад лякальных тэмаў да ўнівэрсальных?
МХ: Гэта былі два розныя падыходы, якія мы правяралі, і якія цяпер рэалізуем з абсалютным усьведамленьнем. Напрыклад, калі ўзяць спэктакль «Спасьцігаючы каханьне» — мы маем гісторыю каханьня жанчыны і мужчыны. Жанчына расьце, сталее, выходзіць замуж, яны жывуць шчасьліва, а апошнія дзесяць хвілін спэктаклю — яго забіваюць, і яна застаецца безь яго, трагедыя. Мы нават ня кажам, хто забівае — гэта відавочна. Але мы гаворым пра сучасную беларускую гісторыю — і гэта мінімалісцкі падыход. Аднак мы бярэм гэтую маленькую гісторыю, і яна робіцца глябальнай, бо гэта ўсё ж гісторыя каханьня, і яна робіцца вялікай і вельмі аб’ёмнай.
Аднак у цэлым гэта ўсё ж той самы маршрут, проста ён скіраваны або ад вялікага да малога, або ад малога да вялікага.
Хоць, вядома, падыходы зьмяніліся, бо глябальнага позірку стала болей. Вось толькі што мы вярнуліся з экспэдыцыі ў Марока і Бразылію, другая група езьдзіла ў Бангладэш, Індыю і Нігерыю, трэцяя — у рэзэрвацыю індзейцаў, і цяпер мы будзем супольна разглядаць вынікі гэтых экспэдыцыяў і на аснове гэтага рабіць спэктакль.
СШ: Як вы вырашаеце праблему балянсу паміж мастацкасьцю і грамадзк-палітычным актывізмам? Як вы бачыце вашу місію?
МХ: Мы вельмі жорстка гэтыя рэчы разьдзялілі. Існуе наша грамадзка-палітычная, грамадзянская місія. Гэта нашае асабістае выказваньне. З другога боку існуе тэатар як мастацкае выказваньне. Тэатар ня можа рабіць грамадзкіх або палітычных заяваў. Ён можа вывучаць праблемы — любыя, сацыяльныя, палітычныя — але ён ня можа дэкляраяваць. А асоба можа дэкляраваць усё, што заўгодна.
Вядома ж, у «Свабодным тэатры» ў палітычным, сацыяльным сэнсе ўсе мысьляць пераважна аднолькава, у адным кірунку. Але мы ня маем права забараняць удзельнікам калектыву мець іншы пункт погляду. Таму тэатар назірае за палітыкай збоку — ня зьверху, ня зьнізу.
СШ: Зразумелыя сёньняшнія грамадзка-палітычныя выклікі ў Беларусі, на якія рэагуе Свабодны тэатар. А што будзе, калі ўлада ў Беларусі зьменіцца? Ці застанецца тэатар у той самай нішы?
МХ: Мы выкладаем па ўсім сьвеце і цяпер пачынаем працаваць з адным з унівэрсытэтаў, які цалкам бярэ нашу мэтодыку выкладаньня. Дык вось, у гэтай мэтодыцы ёсьць адзін элемэнт — мы вывучаем табуіраваныя зоны ў розных краінах. І мы заўважылі, што ў ряазьвітых дэмакратычных краінах такіх зон значна болей, чым у краінах з дыктатурай. Пры дыктатуры ўсё, як правіла, завастраецца на адной праблеме: трэба зьмяніць уладу, і гэта — самая галоўная табуіраваная зона. Ну, так, нельга гаварыць пра вайну, пра парнаграфію, яшчэ пра нешта, але ў цэлым існуе адна галоўная праблема. У дэмакратычных краінах усё значна складаней, колькасьць табуіраваных зонаў велізарная, бо ня толькі кожная краіна, але і кожны рэгіён мае свае забароненыя зоны. Бяз гэтага грамадзтва, няпэўна, ня можа існаваць, дзякуючы гэтаму яно разьвіваецца — калі нехта ўзрывае табуіраваныя зоны, яны раскрываюцца, але зьяўляюцца новыя, у гэтым ёсьць свая дыялектыка. Ня трэба думаць, што з сыходам Лукашэнкі закончацца табуіраваныя зоны ў Беларусі. Ды адной толькі тэмы Другой сусьветнай вайны будзе дастаткова, каб гаварыць дзесяць гадоў, каб разабрацца, што адбывалася. Або каб разабрацца — што адбывалася зь людзьмі гэтыя два дзясяткі гадоў, калі пры ўладзе быў Лукашэнка. Нехта зь вялікіх — ці не Даўлатаў — сказаў: так, улада дрэнная, але хто ж напісаў дваццаць мільёнаў даносаў?
Мы гаворым са сцэны пра зусім іншыя рэчы — напрыклад, пра мэханізм, які стварыў той карнавал даносаў. Вось гэта — тэма, якая заслугоўвае ўвагі, і ня толькі ў дыктатарскіх краінах, але і ў дэмакратычных.
СШ: У 1991 годзе пачалася абсалютна новая нязвыклая эпоха — Беларусь стала паводле ўсіх фармальных парамэтраў незалежнай дзяржавай. Ці зрабілася яна ад гэтага больш беларускай? Ці наадварот?
МХ: Я магу абапірацца на свае адчуваньні, на свой досьвед. Я быў заўсёды чалавекам палітызаваным і свабодалюбным. Я ўдзельнічаў і ў першых Дзядах у 1988-м, і ва ўсіх галоўных БНФаўскіх сходках, раздрукоўваў улёткі і ўсё такое. Але калі ў 1991 годзе разваліўся Савецкі Саюз, у мяне было страшнае адчуваньне, што я раптам пазбавіўся нейкай такой Сапраўднай Радзімы, дзе былі і вайна, і мір, і працоўныя подзьвігі, і посьпехі ў спорце, і піва па 37 капеек, і батон па 13 — вось усяго гэтага ў мяне ня стала. І мне спатрэбіліся прыблізна тры гады, каб усьведаміць, што вялікая радасьць — жыць у невялікай краіне, дзе ўсё і ўсе ў межах дасягальнасьці выцягнутай рукі. Я раптам адчуў, што вось гэта ўласна і ёсьць мая краіна.
І вось я апынуўся на разрыве — тая Радзіма абрынулася, а гэтую я яшчэ толкам не набыў. Аднак паступова пачало прыходзіць адчуваньне, што ўласна вось гэта й ёсьць мой дом, гэта мая Бацькаўшчына, я — беларус. Для мяне пятая графа прапала, але пры гэтым я заставаўся расейскамоўным.
Наступным этапам стала актыўнае чытаньне беларускамоўнай літаратуры, якое вельмі моцна пасунула мяне ў бок гэтага ўсьведамленьня.
А далей ідзе наступны крок — Беларусь у Эўропе. Відавочна, што Беларусь ня мае права страчваць сваю ідэнтычнасьць. Было б дзіўна — толькі вярнуць яе, з такой цяжкасьцю, і тут жа яе страціць. Дый у гэтым няма ні сэнсу, ні лёгікі — узяць і адмовіцца ад таго, што было тваё, і прысягнуць нечаму чужому. Мне падабаецца, як гэта адбываецца ў тых самых брытанцаў, у немцаў, канадцаў — у нас ёсьць сваё, а мы яшчэ вельмі любім і чужое, нам падабаецца і тое, і сёе. Такое разуменьне мусіць разьвівацца вельмі магутна — тое, што нам падабаецца добрае зь іншага, яно павінна працаваць на ўзбагачэньне нашага ўнутранага.
У мяне няма панікі, што зьнікне беларуская мова. Нікуды яна ня зьнікне, я гляджу нават па гэтых новых веяньнях — «Мова ці кава», «Мова нанова» — адразу відаць, што гэта становіцца трэндам, гэта выклікае цікавасьць, бо гэта робіцца з новым падыходам. Гэта ня курсы беларускай мовы пры ЖРЭО, а цікавыя людзі, якія гавораць на цікавай мове — і тады нам усім цікава, і нам гэта становіцца блізкім. Гэта тое, чаго чакалі.
На жаль, бывае так — ты ўжо прызвычаіўся дома, што рэгулярна даводзіцца гаварыць па-беларуску, даваць інтэрвію, у цябе ўжо працуе білінгвізм у галаве, а калі апынаесься ў асяродзьдзі іншай краіны — спачатку пачынаецца лінгвістычнае сутоньне сьвядомасьці, ты раптам забываеш усе мовы і толькі з часам пачынаеш выкарасквацца, зноў чытаць па-беларуску, па-руску, вучыць ангельскую, і тады зьяўляецца вельмі просты мэханізм упісваньня беларускай мовы ў міжнародны кантэкст. Я ня раз назіраў такую сцэну — на адным з тэатральных форумаў, дзе ад нашага тэатру было некалькі чалавек, была і расейская дэлегацыя, і Беларускі свабодны тэатар раптам адразу перайшоў на беларускую мову, бо хацелася захаваць сваю самаідэнтыфікацыю. Ніхто ні з кім не ваяваў, ніхто ні з кім не сварыўся, усе спакойна кантактавалі, пераходзілі на расейскую, але між сабой гаварылі па-беларуску.
СШ: Сярод іншага, у дакумэнтах новай Беларусі зьнікла славутая пятая графа. Ці азначае гэта, што сёньня ўсе грамадзяне Беларусі — беларусы, а этнічнае паходжаньне стала прыватнай справай?
МХ: Я сам заўсёды выкарыстоўваў у дыскусіях: калі нехта мне казаў «Я — рускі», я прасіў паказаць пашпарт, а на пашпарце напісана «Беларусь», я ня бачу надпісу «рускі» і не разумею, пра што гаворка. Гэта зусім новы фармат для нас, ён узьнік ня так даўно. Вядома, дзякуючы ўладам, захоўваецца антысэмітым, гэтаксама, як — у іншай сфэры — захоўваецца гамафобія, расізм і ўсё што заўгодна. Аднак у цэлым дарогі назад няма, выход з саўковага «хто я паводле пашпарта» адназначны. Некалі гэта было ўведзена паводле прынцыпу «падзяляй і ўладар» — каго колькі браць па квотах на працу, каго колькі дзе мусіць жыць, цяпер гэта скончылася. Цяпер і кітайцы, якіх будуць засяляць зь беларускімі пашпартам, будуць беларусамі, і гэта будзе яшчэ адзін новы фармат, бо мы пабачым нараджэньне новых дыяспар. Ня ведаю, ці гатовая цяпер да гэтага Беларусь. Да таго ж, Беларусь цяпер нельга назваць пасьпяховай у эканамічным сэнсе краінай, калі яна такой стане — у нас зьявіцца шмат новых дыяспар. З дрэннай эканомікай мы будзем заставацца монанацыянальнай краінай. Але так уладжаны сьвет, і нават закрыцьцё межаў тут не дапамагае. І вось тут пытаньне — а ці здолеюць беларусы растлумачыць кітайцу, які сюды прыехаў, што ён — беларус, і што гэта значыць. Якія традыцыі, правілы, норавы, этыка — якія яны ў беларусаў. І калі гэты альгарытм пачне працаваць, калі беларусы здолеюць кітайцам гэта выразна растлумачыць, тады ў нас будзе нацыянальна арыентаваная дзяржава незалежна ад этнічнага паходжаньня чалавека.
СШ: Але пры ўсёй пазытыўнасьці такой новай кансалідацыі ёсьць небясьпека, што можа можа перастаць быць ідэнтыфікацыйным маркерам...
МХ: У беларускай мовы ёсьць абсалютная спакойная магчымасьць — дастаткова палітычнай волі, каб беларуская мова зажыла абсалютна паўнацэнным нармальным жыцьцём, як яна пачынала жыць на пачатку 1990-х, калі мой цесьць давёў беларускамоўнае навучаньне ў Тэатральна-мастацкім інстытуце з 0 да 61 працэнта. І ніхто гэтаму не пярэчыў — там, у творчым асяродзьдзі, гэта адбывалася абсалютна спакойна.
У мяне адчуваньне, што ў гэтым другім выхадзе з дыктатуры — калі Беларусь урэшце застанецца без Лукашэнкі — лінгвістычная праблема будзе вырашацца лягчэй, чым гэта было ў 1991-1994 гадах, з улікам цяперашніх ведаў, цяперашняга досьведу і вялізнай колькасьці яскравых прыкладаў. Для мяне быў важным крытэрыем падыход, калі мне адзін сябар сказаў, што трэба даць інтэрвію на беларускай мове, а я сказаў, ведаеш, баюся памылак нарабіць. Дык ён мне кажа: «Ты што — калхозьнік?» Вось гэта была вельмі правільная пастаноўка пытаньня. Мова перайшла з статусу «калхознай» у статус істэблішмэнту. Калі ты ня можаш па-беларуску даць інтэрвію, то ты — «калхозьнік»! Гэта самая правільная фармулёўка.
Мікалай Халезін: Калі мы прыехалі сюды, у нас быў складаны пэрыяд. Нам трэба было вельмі дынамічна рэструктуравацца. Гэта заўсёды складана, бо ў цябе галава занятая іншым — твае мазгі там, дома, яны ня тут. А тут «домам» яшчэ ня стала. Таму нам трэба было хутка прымаць рашэньне.
З жонкай Натальляй, адна зь першых фатаграфій пасьля выезду зь Беларусі, Нью-Ёрк, 2011
Дзеля таго, што ў нас ужо было шмат сяброў у Вялікай Брытаніі, гэта нас уратавала, бо адразу руку дапамогі працягнулі ўсе тэатры, якія маглі, прычым гэта вядучыя брытанскія тэатры. І мы, па сутнасьці, зь месца ў кар’ер пачалі працаваць. Ужо ў 2011 годзе мы атрымалі першы прыз на Эдынбургскім фэстывалі. У тым самым часе мы сталі рэзыдэнтамі тэатру Young Vic і адкрылі тут свой офіс.Гэты пераход быў дастаткова хуткі, але разам з тым вельмі стрэсавы. Фінансаў, натуральна не было, і тут нас падтрымаў Art Council, які дапамог нам зрабіць спэктакль для паездкі ў Эдынбург.
А далей пачалася вельмі карпатлівая і доўгая праца з тымі, хто мог бы дапамагчы зь фінансаваньнем тэатру, бо тэатар гэта ўсё ж справа рэсурсаёмістая, ня так, як мы працавалі ў Беларусі, дзе можна было за 3000 даляраў зрабіць спэктакль — тут патрэбны і тэхнічны пэрсанал, і пэўныя крытэры працы, якія не дазваляюць апускацца ніжэй.
Пачалі ставіцца спэктаклі — тады ўзьнік і тэатар Globe перад алімпіядай, калі мы там выпусьцілі «Караля Ліра», а летась — сусьветная прэм’ера «Trash Cuisine» з паказамі ў Лёндане зь вельмі высокімі адзнакамі. Наагул, усе нашы спэктаклі атрымалі вельмі высокія адзнакі, таму ў нас тут «бранябойная» рэпутацыя, і гэта заўсёды нас ратавала, бо адмаўляць тэатру, які прыносіць такія вынікі — вельмі складана. Разам з тым і дапамагаць нам вельмі няпроста, бо мы займаемся вострым актуальным тэатрам, а гэтага ня любяць ні ў якай краіне, і нам гэта неадназначна тлумачылі ў кожнай з краінаў, дзе мы былі.
У выніку можна сказаць, што мы тут замацаваліся. І выйшла так, што сёньня мы — у эліце брытанскіх тэатраў, на ўсе нашы прэм’еры раскупляюцца ўсе білеты, мы атрымліваем вельмі высокія ацэнкі. Пра гэта піша ўся крытыка, якая займаецца тэатрам. Апрача гэтага мы вядзем вялікую грамадзкую працу.
СШ: Дык можна сказаць, што вымушаная эміграцыя дала нейкі пазытыўны імпульс?
МХ: Безумоўна, яна дала пазытыўны імпульс, бо тэатар ня можа разьвівацца ўвесь час ва ўмовах маленькай хаткі. Тэатар расьце. Калі б мы не маглі працаваць у паўнацэнных умовах, не нарадзіўся б ні «Кароль Лір», які тут быў прызнаны найлепшым «Каралём Лірам» апошніх дваццаці гадоў, не нарадзіўся б «Trash Cuisine», які атрымваў у рэцэнзіях толькі чатырох- і пяцізоркавыя ацэнкі, мы б ня выйгралі Эдынбурскі фэстываль. Вядома, для Беларусі, як ні дзіўна, аказалася значна больш выгадна мець тэатар, які базуецца і ў Беларусі, і ў Брытаніі.
СШ: Вы расказалі пра здабыткі і страты апошніх гадоў на прафэсійным «фронце». А які балянс гэтых трох гадоў у асабістым жыцьці — жыцьці эмігранта?
На прэм'еры спэктаклю Trash Cuisine, Амстэрдам, 2012
МХ: Гэта дзіўны стан, які я ў прынцыпе ніколі не перажываў. 2011 год, студзень-люты. Мы апынаемся па-за краінай, па-за сваёй бацькаўшчынай. І пры гэтым у нас — гастролі ў Амэрыцы, дзе мы атрымліваем усе магчымыя прызы за выключэньнем «Тоні» — нават нацыянальныя амэрыканскія. І ніводнага дня пры гэтым мы ня радуемся, бо ты засынаеш і прачынаесься з кампутарам на грудзях — ты жывеш тым, што адбываецца дома. Гэта жахлівы стан. Пасьля ты пачынаеш пражываць посттраўматычны сындром, калі цябе «накрывае». Калі б ты сам да гэтага ішоў і сказаў сабе «хачу зьехаць» і зьехаў — гэта адно. Але калі ты вымушаны зьехаць — гэта зусім іншы стан. Ты мысьліш катэгорыямі вяртаньня, і гэта вельмі цяжка. Але пасьля ты адпускаеш сытуацыю, калі ты можаш ёй кіраваць, і пачынаеш жыць. Проста паўнацэнна жыць — як ты жыў дома, так жыць і тут. І тады цябе адпускае, і ты пачынаеш спакойна працаваць.Але асабіста мне было вельмі цяжка, бо я адначасна страціў бацьку, які памёр пасьля аднаго з допытаў. Гэта быў жахлівы пэрыяд, калі ты раптам усьведамляеш, што ў цябе няма ўжо ні мамы, ні таты, і цябе вельмі мала што зьвязвае з тым месцам, якое называецца тваёй Бацькаўшчынай. Ты не разумееш — што ж ёсьць той ніткай, якая цябе да яе прывязвае. Умоўна кажучы, горад, які быў тваім, разбураецца, бацькоў у цябе там больш няма, сябры на 90 працэнтаў разьехаліся, і ты спрабуеш вызначыць статус для тваёй Бацькаўшчыны.
І яшчэ — цікавая рэч — прафэсійна я за першы год-два жыцьця тут і існаваньня ў жахлівым стрэсе зрабіў столькі, колькі за ўсё папярэдняе жыцьцё. Я быў бясконца заняты новымі праектамі, новымі п’есамі, новымі спэктаклямі, выдавецкімі праектамі — усім, чым заўгодна. Быў велізарны аб’ём працы практычна без выходных на працягу трох гадоў.
СШ: Якой бы тонкай ні была нітка, якая зьвязвае вас зь Беларусьсю, вы ўсё роўна ўважліва сочыце за тым, што там адбываецца. Ці адчуваеце вы, што з-за фізычнай дыстанцыі зьмянілася ваша оптыка ўспрыманьня Беларусі?
МХ: Тут дзьве розныя рэчы. Натуральна, не было і дня, каб я ня ведаў, што адбываецца ў Беларусі, няма такіх дзён і цяпер. Ну хіба што калі я бываю ў экспэдыцыі — у пустыні або ў джунглях Амазонкі. Да таго ж, я журналіст, я сканую ўсю палітру, я раблю свае высновы, у мяне дагэтуль захавалася мая агентурная сетка, якая заўсёды скідала мне інфармацыю, пакуль я быў у Беларусі.
Зь Міхаілам Барышнікавым і Клайвам Стэфардам Сьмітам
Але шмат у якіх адносінах нешта зьмянілася. Гэта пачынаецца на ўзроўні пабытовых прадметаў. Напрыклад, калі я ў нейкай сям’і бачыў нож для разразаньня папер, мне здавалася, што гэта нейкі ні на што не патрэбны бязглузды інструмэнт. Але ўжо празь месяц жыцьця ў Лёндане я купіў сабе нож для раскрываньня лістоў. Бо лістоў кожны дзень прыходзіць велізарная колькасьць, і вельмі нязручна раскрываць іх пальцам. І ты йдзеш і купляеш за 5 фунтаў нейкі нож XVIII стагодзьдзя, і гэтым нажом ты цяпер раскрываеш канвэрты. Гэта для мяне быў новы стан, бо ў Беларусі я заўсёды атрымліваў усе канвэрты раскрытымі — і пасылкі, і лісты, а тут я іх раскрываю сам.Апрача таго тут зусім іншая камунікацыя зь людзьмі. Твой адвакат кажа табе: мне патрэбны твой пашпарт. Я кажу: «Я табе прывязу». А ён кажа: не, ты мне прышлі яго, а я адпраўлю табе яго назад. І вось ты кладзеш пашпарт у канвэрт і па дарозе на працу кідаеш у скрынку, а пасьля з скрынкі забіраеш. Гэта для мяне зусім новыя адчуваньні, новы стан.
Таму тут у мяне пайшоў цэлы шэраг адкрыцьцяў — і я як чалавек, які заўсёды быў схільны да бізнэсу, але ніколі не хацеў гэтым займацца, цяпер бачу тыя нішы, якія ў Беларусі свабодныя. Ты іх прамацваеш на ўзроўні пабытовага існаваньня ў цывілізаванай краіне, ты бачыш, што вось гэта можна пераносіць на беларускую глебу, і яно ўмомант будзе запатрабавана. Але для гэтага, вядома, цяпер няма ніякіх перадумоваў.
СШ: Вернемся да тэатру. Ці за апошнія гады зьмяніўся магістральны кірунак, у якім рухаецца «Свабодны тэатар» — вы перайшлі ад лякальных тэмаў да ўнівэрсальных?
МХ: Гэта былі два розныя падыходы, якія мы правяралі, і якія цяпер рэалізуем з абсалютным усьведамленьнем. Напрыклад, калі ўзяць спэктакль «Спасьцігаючы каханьне» — мы маем гісторыю каханьня жанчыны і мужчыны. Жанчына расьце, сталее, выходзіць замуж, яны жывуць шчасьліва, а апошнія дзесяць хвілін спэктаклю — яго забіваюць, і яна застаецца безь яго, трагедыя. Мы нават ня кажам, хто забівае — гэта відавочна. Але мы гаворым пра сучасную беларускую гісторыю — і гэта мінімалісцкі падыход. Аднак мы бярэм гэтую маленькую гісторыю, і яна робіцца глябальнай, бо гэта ўсё ж гісторыя каханьня, і яна робіцца вялікай і вельмі аб’ёмнай.
З Тэры Гільямам
Але. Вось я паставіў спэктакль «Trash Cuisine», гэта размова пра сьмяротнае пакараньне ў сьвеце, паўсюль — Малайзія, Тайлянд, Афрыка, Амэрыка. І там, унутры адно маленькае зярнятка — Беларусь. І мы выходзім празь вялікі позірк праз тэлескоп на ўсю плянэту і прыходзім да «мінімалісцкай» гісторыі — трагедыі Кавалёва і Канавалава. Мы ідзем ад вялікага да малога. Гэта два маршруты — туды або адтуль — але яны даюць выразную факусіроўку на сучаснай праблеме. Цяпер нам ужо нецікава гаварыць пра праблему, якая існуюе толькі ў Беларусі, нам цікава ўпісаць Беларусь у сусьветны кантэкст і гаварыць пра тое, што ў Беларусі праблемы такія самыя, як і ва ўсім сьвеце. Нам цікава праз тэатральную мову вывучаць тую праблему, якая ёсьць у нашай краіне. Вядома, не заўсёды гэта можа быць беларуская праблема, але ёсьць тэмы, пра якія варта гаварыць і якія будуць карысныя для Беларусі як тэмы будучыні, як выклікі, якія яшчэ не стаяць перад Беларусьсю, але ўстануць вельмі хутка.Аднак у цэлым гэта ўсё ж той самы маршрут, проста ён скіраваны або ад вялікага да малога, або ад малога да вялікага.
Хоць, вядома, падыходы зьмяніліся, бо глябальнага позірку стала болей. Вось толькі што мы вярнуліся з экспэдыцыі ў Марока і Бразылію, другая група езьдзіла ў Бангладэш, Індыю і Нігерыю, трэцяя — у рэзэрвацыю індзейцаў, і цяпер мы будзем супольна разглядаць вынікі гэтых экспэдыцыяў і на аснове гэтага рабіць спэктакль.
СШ: Як вы вырашаеце праблему балянсу паміж мастацкасьцю і грамадзк-палітычным актывізмам? Як вы бачыце вашу місію?
МХ: Мы вельмі жорстка гэтыя рэчы разьдзялілі. Існуе наша грамадзка-палітычная, грамадзянская місія. Гэта нашае асабістае выказваньне. З другога боку існуе тэатар як мастацкае выказваньне. Тэатар ня можа рабіць грамадзкіх або палітычных заяваў. Ён можа вывучаць праблемы — любыя, сацыяльныя, палітычныя — але ён ня можа дэкляраяваць. А асоба можа дэкляраваць усё, што заўгодна.
Вядома ж, у «Свабодным тэатры» ў палітычным, сацыяльным сэнсе ўсе мысьляць пераважна аднолькава, у адным кірунку. Але мы ня маем права забараняць удзельнікам калектыву мець іншы пункт погляду. Таму тэатар назірае за палітыкай збоку — ня зьверху, ня зьнізу.
СШ: Зразумелыя сёньняшнія грамадзка-палітычныя выклікі ў Беларусі, на якія рэагуе Свабодны тэатар. А што будзе, калі ўлада ў Беларусі зьменіцца? Ці застанецца тэатар у той самай нішы?
МХ: Мы выкладаем па ўсім сьвеце і цяпер пачынаем працаваць з адным з унівэрсытэтаў, які цалкам бярэ нашу мэтодыку выкладаньня. Дык вось, у гэтай мэтодыцы ёсьць адзін элемэнт — мы вывучаем табуіраваныя зоны ў розных краінах. І мы заўважылі, што ў ряазьвітых дэмакратычных краінах такіх зон значна болей, чым у краінах з дыктатурай. Пры дыктатуры ўсё, як правіла, завастраецца на адной праблеме: трэба зьмяніць уладу, і гэта — самая галоўная табуіраваная зона. Ну, так, нельга гаварыць пра вайну, пра парнаграфію, яшчэ пра нешта, але ў цэлым існуе адна галоўная праблема. У дэмакратычных краінах усё значна складаней, колькасьць табуіраваных зонаў велізарная, бо ня толькі кожная краіна, але і кожны рэгіён мае свае забароненыя зоны. Бяз гэтага грамадзтва, няпэўна, ня можа існаваць, дзякуючы гэтаму яно разьвіваецца — калі нехта ўзрывае табуіраваныя зоны, яны раскрываюцца, але зьяўляюцца новыя, у гэтым ёсьць свая дыялектыка. Ня трэба думаць, што з сыходам Лукашэнкі закончацца табуіраваныя зоны ў Беларусі. Ды адной толькі тэмы Другой сусьветнай вайны будзе дастаткова, каб гаварыць дзесяць гадоў, каб разабрацца, што адбывалася. Або каб разабрацца — што адбывалася зь людзьмі гэтыя два дзясяткі гадоў, калі пры ўладзе быў Лукашэнка. Нехта зь вялікіх — ці не Даўлатаў — сказаў: так, улада дрэнная, але хто ж напісаў дваццаць мільёнаў даносаў?
Мы гаворым са сцэны пра зусім іншыя рэчы — напрыклад, пра мэханізм, які стварыў той карнавал даносаў. Вось гэта — тэма, якая заслугоўвае ўвагі, і ня толькі ў дыктатарскіх краінах, але і ў дэмакратычных.
СШ: У 1991 годзе пачалася абсалютна новая нязвыклая эпоха — Беларусь стала паводле ўсіх фармальных парамэтраў незалежнай дзяржавай. Ці зрабілася яна ад гэтага больш беларускай? Ці наадварот?
МХ: Я магу абапірацца на свае адчуваньні, на свой досьвед. Я быў заўсёды чалавекам палітызаваным і свабодалюбным. Я ўдзельнічаў і ў першых Дзядах у 1988-м, і ва ўсіх галоўных БНФаўскіх сходках, раздрукоўваў улёткі і ўсё такое. Але калі ў 1991 годзе разваліўся Савецкі Саюз, у мяне было страшнае адчуваньне, што я раптам пазбавіўся нейкай такой Сапраўднай Радзімы, дзе былі і вайна, і мір, і працоўныя подзьвігі, і посьпехі ў спорце, і піва па 37 капеек, і батон па 13 — вось усяго гэтага ў мяне ня стала. І мне спатрэбіліся прыблізна тры гады, каб усьведаміць, што вялікая радасьць — жыць у невялікай краіне, дзе ўсё і ўсе ў межах дасягальнасьці выцягнутай рукі. Я раптам адчуў, што вось гэта ўласна і ёсьць мая краіна.
З калектывам Свабоднага тэатру
У мяне ёсьць і яшчэ адзін момант: я — адзіны ў маёй сям’і, хто нарадзіўся ў Беларусі. Мае бацькі і мой брат нарадзіліся на Ўрале, але паступова яны ўсьвядомілі сябе беларусамі і на маё правакацыйнае пытаньне, ці ня хочуць яны выехаць у Расею, яны адказвалі: «Ты што, з глузду зьехаў? Тут наш дом!» Ну тут, вядома, фактараў вельмі шмат — тата стаяў ля вытокаў стварэньня «Песьняроў», працаваў увесь час з Лучанком, шмат сьпяваў па-беларуску ў тыя часы, калі ўсе навокал гаварылі па-расейску. Карацей, тут свая гісторыя. Але ўсё роўна ў мяне быў гэты якар — я тут адзіны тутэйшы, а вось яны нетутэйшыя. Ці зразумеюць яны мяне? У мяне ўжо нават і ў галаве не было ніякай Расеі, якая Расея? Расея для мяне ніколі не была Радзімай.І вось я апынуўся на разрыве — тая Радзіма абрынулася, а гэтую я яшчэ толкам не набыў. Аднак паступова пачало прыходзіць адчуваньне, што ўласна вось гэта й ёсьць мой дом, гэта мая Бацькаўшчына, я — беларус. Для мяне пятая графа прапала, але пры гэтым я заставаўся расейскамоўным.
Наступным этапам стала актыўнае чытаньне беларускамоўнай літаратуры, якое вельмі моцна пасунула мяне ў бок гэтага ўсьведамленьня.
А далей ідзе наступны крок — Беларусь у Эўропе. Відавочна, што Беларусь ня мае права страчваць сваю ідэнтычнасьць. Было б дзіўна — толькі вярнуць яе, з такой цяжкасьцю, і тут жа яе страціць. Дый у гэтым няма ні сэнсу, ні лёгікі — узяць і адмовіцца ад таго, што было тваё, і прысягнуць нечаму чужому. Мне падабаецца, як гэта адбываецца ў тых самых брытанцаў, у немцаў, канадцаў — у нас ёсьць сваё, а мы яшчэ вельмі любім і чужое, нам падабаецца і тое, і сёе. Такое разуменьне мусіць разьвівацца вельмі магутна — тое, што нам падабаецца добрае зь іншага, яно павінна працаваць на ўзбагачэньне нашага ўнутранага.
У мяне няма панікі, што зьнікне беларуская мова. Нікуды яна ня зьнікне, я гляджу нават па гэтых новых веяньнях — «Мова ці кава», «Мова нанова» — адразу відаць, што гэта становіцца трэндам, гэта выклікае цікавасьць, бо гэта робіцца з новым падыходам. Гэта ня курсы беларускай мовы пры ЖРЭО, а цікавыя людзі, якія гавораць на цікавай мове — і тады нам усім цікава, і нам гэта становіцца блізкім. Гэта тое, чаго чакалі.
На жаль, бывае так — ты ўжо прызвычаіўся дома, што рэгулярна даводзіцца гаварыць па-беларуску, даваць інтэрвію, у цябе ўжо працуе білінгвізм у галаве, а калі апынаесься ў асяродзьдзі іншай краіны — спачатку пачынаецца лінгвістычнае сутоньне сьвядомасьці, ты раптам забываеш усе мовы і толькі з часам пачынаеш выкарасквацца, зноў чытаць па-беларуску, па-руску, вучыць ангельскую, і тады зьяўляецца вельмі просты мэханізм упісваньня беларускай мовы ў міжнародны кантэкст. Я ня раз назіраў такую сцэну — на адным з тэатральных форумаў, дзе ад нашага тэатру было некалькі чалавек, была і расейская дэлегацыя, і Беларускі свабодны тэатар раптам адразу перайшоў на беларускую мову, бо хацелася захаваць сваю самаідэнтыфікацыю. Ніхто ні з кім не ваяваў, ніхто ні з кім не сварыўся, усе спакойна кантактавалі, пераходзілі на расейскую, але між сабой гаварылі па-беларуску.
СШ: Сярод іншага, у дакумэнтах новай Беларусі зьнікла славутая пятая графа. Ці азначае гэта, што сёньня ўсе грамадзяне Беларусі — беларусы, а этнічнае паходжаньне стала прыватнай справай?
МХ: Я сам заўсёды выкарыстоўваў у дыскусіях: калі нехта мне казаў «Я — рускі», я прасіў паказаць пашпарт, а на пашпарце напісана «Беларусь», я ня бачу надпісу «рускі» і не разумею, пра што гаворка. Гэта зусім новы фармат для нас, ён узьнік ня так даўно. Вядома, дзякуючы ўладам, захоўваецца антысэмітым, гэтаксама, як — у іншай сфэры — захоўваецца гамафобія, расізм і ўсё што заўгодна. Аднак у цэлым дарогі назад няма, выход з саўковага «хто я паводле пашпарта» адназначны. Некалі гэта было ўведзена паводле прынцыпу «падзяляй і ўладар» — каго колькі браць па квотах на працу, каго колькі дзе мусіць жыць, цяпер гэта скончылася. Цяпер і кітайцы, якіх будуць засяляць зь беларускімі пашпартам, будуць беларусамі, і гэта будзе яшчэ адзін новы фармат, бо мы пабачым нараджэньне новых дыяспар. Ня ведаю, ці гатовая цяпер да гэтага Беларусь. Да таго ж, Беларусь цяпер нельга назваць пасьпяховай у эканамічным сэнсе краінай, калі яна такой стане — у нас зьявіцца шмат новых дыяспар. З дрэннай эканомікай мы будзем заставацца монанацыянальнай краінай. Але так уладжаны сьвет, і нават закрыцьцё межаў тут не дапамагае. І вось тут пытаньне — а ці здолеюць беларусы растлумачыць кітайцу, які сюды прыехаў, што ён — беларус, і што гэта значыць. Якія традыцыі, правілы, норавы, этыка — якія яны ў беларусаў. І калі гэты альгарытм пачне працаваць, калі беларусы здолеюць кітайцам гэта выразна растлумачыць, тады ў нас будзе нацыянальна арыентаваная дзяржава незалежна ад этнічнага паходжаньня чалавека.
СШ: Але пры ўсёй пазытыўнасьці такой новай кансалідацыі ёсьць небясьпека, што можа можа перастаць быць ідэнтыфікацыйным маркерам...
МХ: У беларускай мовы ёсьць абсалютная спакойная магчымасьць — дастаткова палітычнай волі, каб беларуская мова зажыла абсалютна паўнацэнным нармальным жыцьцём, як яна пачынала жыць на пачатку 1990-х, калі мой цесьць давёў беларускамоўнае навучаньне ў Тэатральна-мастацкім інстытуце з 0 да 61 працэнта. І ніхто гэтаму не пярэчыў — там, у творчым асяродзьдзі, гэта адбывалася абсалютна спакойна.
Міжнародны конкурс сучаснай драматургіі Свабоднага тэатру, Лёндан, 3.03.2014, пераможцы і акторы: стаяць: Натальля Каляда, Уладзімір Шчэрбань, Дэйвід Лэн, Максім Дасько, Сэм Ўэст, Лора Ўэйд, Мікі Кеямо, Дэміен Кел, Эмілі Хоўтан, сядзяць: Мікалай Халезін, Ігнат Сокал, Філіп Спэл
Мова можа адрадзіцца. Што будзе адбывацца далей — прыйдзе кітайская ці ангельская, ці мабілізуецца расейская, каб ня страціць свае пазыцыі? У Беларусі наагул складаная структура дачыненьняў паміж мовамі: расейская дамінуе, беларуская на нізкім старце — яна спакойна можа можа набраць 50 працэнтаў носьбітаў, калі да гэтага падключыцца не адзін Правадыр, які скажа «Трэба гаварыць так», а калі над гэтым будуць працаваць групы з колаў адукацыі, рэклямы і мэдыяў. Сукупнасьць намаганьняў такіх груп, якія прадумаюць маркетынгавае разьвіцьцё мовы, прынясе посьпех. Але калі будзе паўтораная памылка, калі толькі гаварылася, што трэба, і нічога не рабілася для таго, каб зрабіць мову прывабнай — нічога ня будзе.У мяне адчуваньне, што ў гэтым другім выхадзе з дыктатуры — калі Беларусь урэшце застанецца без Лукашэнкі — лінгвістычная праблема будзе вырашацца лягчэй, чым гэта было ў 1991-1994 гадах, з улікам цяперашніх ведаў, цяперашняга досьведу і вялізнай колькасьці яскравых прыкладаў. Для мяне быў важным крытэрыем падыход, калі мне адзін сябар сказаў, што трэба даць інтэрвію на беларускай мове, а я сказаў, ведаеш, баюся памылак нарабіць. Дык ён мне кажа: «Ты што — калхозьнік?» Вось гэта была вельмі правільная пастаноўка пытаньня. Мова перайшла з статусу «калхознай» у статус істэблішмэнту. Калі ты ня можаш па-беларуску даць інтэрвію, то ты — «калхозьнік»! Гэта самая правільная фармулёўка.