Калі нараджаецца літаратура, на самым пачатку зьяўляюцца вершы. Не іначай было і з нараджэньнем беларускай літаратуры на Падляшшы пасьля Другой сусьветнай вайны.
Спачатку зьявіліся паэты. А з празаікамі доўгі час была няўвязка. Адзіным сапраўдным празаікам сярод беларусаў ажно да канца камуністычнай Польшчы лічыўся Сакрат Яновіч. Потым, у 1990-х, вартую ўвагі прозу па-беларуску сталі пісаць Міра Лукша і Міхась Андрасюк з малодшага пісьменьніцкага пакаленьня. Сёньня Лукша і Андрасюк — ужо старэйшае пакаленьне, а малодшага, прынамсі што тычыцца прозы, сярод падляскіх беларусаў не відаць. Пра спадчыну Сакрата Яновіча мне ўжо даводзілася пісаць нейкі час таму. Нядаўна я напісаў і пра прозу Міхася Андрасюка. А сёньня хачу прыгадаць пяць паэтычных зборнікаў пяці падляскіх паэтаў, якія мне падаюцца найбольш паказальнымі і вартаснымі для беларускай літаратуры ў Польшчы.
1. Алесь Барскі, «Жнівень слоў», 1967.
Народнасьць з мадэрнам
сварыцца ня мусяць —
ў паэзіі месца хапае.
Тут стылі, як ветры
ў лугах Беларусі,
ад краю
да краю шугаюць.
Выбірай сабе стыль,
выбірай сабе крылы:
адно крыло —
вершы у рыфмах закованы,
другое — мадэрнам распушчаны,
як птушкі вольныя ў пушчы.
Растуць ва мне словы,
як зерне ў калосьсі,
ссыпаюцца ціха ў чырвоную восень.
Алесь Барскі працягваў пісаць у падобным стылі і тады, калі яму было 40 і 50 гадоў, але пазьней чары зь ягонай паэзіі кудысьці выпарыліся. Нельга, мабыць, увесь час быць безадказна маладым і шматслоўным. У сталым веку паэту трэба яшчэ думка і стрыманасьць. Але гэта не дакор з майго боку. Некаторыя кажуць, што кожны паэт насамрэч пакідае пасьля сябе ня болей за пяць-шэсьць вершаў, вартых увагі наступных пакаленьняў. Калі так, дык я думаю, што ўсе такія вершы Алеся Барскага можна знайсьці якраз у ягоным «Жніўні слоў». Магчыма, гэта адзін зь іх:
Чаму я тут,
а дрэва там,
я ў пыле,
а яно ў блакіце?
Тут шчасьце
можа толькі быць
дадаткам да бяды
і больш нічога,
таму шкада,
шкада да сьлёз
былога.
2. Ян Чыквін, «Крэйдавае кола», 2002.
Серабрыцца лісьце бярозы
Пад шаўковым ветрыкам жніўня.
Замыкаецца кола лёсу,
Замяняецца кроў у вадзіцу.
Захлынаецца тайнаю сэрца.
А што сэрца! Й душа халоне.
Нідзе не ўцячы, хоць ірвесься
З палону ў абдымкі іншай пагоні.
Ніхто не заве. І ня будзе клікаць —
Як срэбны вецер кліча бярозы!
Жыцьцём здарылася быць невялікім
Як бы ў прамежку чужога лёсу.
Ян Чыквін пачаў свой творчы шлях як паэт думкі і рэфлексіі, але зь цягам часу штораз больш аддаляўся ад інтэлектуалізму і падыходзіў да залатой сярэдзіны, у якой думка і рэфлексія шыфраваліся і ахутваліся празрыстымі, чыстымі — так і хочацца тут сказаць: клясычнымі — вобразамі падляскай прыроды і рэчаіснасьці. Ян Чыквін з усіх беларускіх паэтаў у Польшчы — найбольш адказны за словы. Піша ён асьцярожна і ашчадна. І гэтыя адказныя асьцярожнасьць ды ашчаднасьць часам нараджаюць сапраўдныя пэрліны:
Даўно нежывы бацька полем ідзе.
Ён арэ.
Ён і плуг.
Ён і скіба ральлі, і зерне,
І водсьвет далёкага раю.
Вочы, якімі ён глядзіць на сьвет,
Тыя самыя вочы, што яго сузіраюць.
Аўсу бацька ўзяў у радно
Ды сее той бок, дзе вечнасьць даўно.
3. Надзея Артымовіч, «Сэзон у белых пэйзажах», 1990.
берагамі неспакою ўваходжу ў бязвокі гушчар
на небе расплываецца пах азёрнай пасьцелі
поўнач кідае хараство на цяжкую расу
шукаю цябе парой залатых паміраючых пяскоў
клічу жывы вецер у цёмным шуме зраненага лесу
гляджу на разьбітыя вазы сярод чужых каляін
і вось Ты — мой сон у баязьлівых руках
кранае сталы цішыні пад уваскрэслымі дажджамі
мы побач — плывем у хворым подыху кароткага сьвятла
на малых параходах згасае наша песьня
— пэйзаж родзіцца ў трэцім маўчаньні
Вось прыклад тых неспакойных краявідаў, у якіх жыве ўяўленьне паэткі зь Бельску — гораду, які, як яна напісала ў іншым вершы са зборніка «Сэзон у белых пэйзажах», зьяўляецца для яе «іконай малітвай сном жыцьцём». Сьвет-сон Надзеі Артымовіч — гэта нешта на ўскраіне невымоўнай катастрофы, на ўскраіне мэтафізычнага жаху, ня мяжы зь Іншым. Магчыма, ня варта шукаць рацыяналізацыі яе трывожных радкоў, як гэта памкнуўся зрабіць Алесь Разанаў у кніжыцы «Дзьверы» з 1994 году, у якой, побач зь вершамі Артымовіч, зьмешчаныя ягоныя паэтычна-філязофскія камэнтары да іх. Кожны камэнтар, нават разанаўскі, непазьбежна нешта спрашчае, падганяе пад шаблён, спрабуе прыбіць трапяткое цела верша да крыжа інтэрпрэтацыі. А верш Артымовіч — ён яшчэ і крыж, і сам акт укрыжаваньня:
разглядаюся
пульсуюць вуліцы
сьвятло ў сутаргах
непатрэбнасьць у маіх руках
у мяне
няпрошаныя нявыйграныя дні
і мой голас дзікі
таксама непатрэбны
пяскі ляцяць у даль
зоры ў пажарах
рака нясе мяне ў вір...
Калі ў 1990 годзе я дапамагаў Надзеі скласьці гэты зборнік, мы поўзалі на каленях у яе кватэры ў Бельску — дзе яна па ўсёй падлозе параскідвала свае тэксты на белых аркушах паперы — вылоўлівалі той ці іншы верш і чыталі яго ўголас, спрабуючы ўхапіць рэха ад белых сьценаў і забеленай падлогі. Загаловак для яе зборніка зьявіўся сам сабою...
4. Міра Лукша, «Ёсьць», 1994.
Чуйныя рэчы з абвостраным слыхам
Моўчкі сукаюць ніць выпадковасьці.
Крэсла здранцьвелую ножку прастуе.
Стол ад абразы сьцяўся сукамі.
Пячорным дыхам склеп адрыгнуўся.
Мяса з зубоў калупае відэлец.
Парог абціраецца з пылу абутку.
Ідзі ад рэчаў, бо выйдуць самі.
Выйдуць з імёнаў, як з краявіду.
Гэты верш носіць загаловак «Рэчы непаспалітыя». А за ім у зборніку ідуць кароценькія вершыкі з такімі назвамі, як «гузік», «конік», «крэсла», «бутэлька»... Гэта быў аповед пра Іншы Сьвет, у які нам не дадзена пранікнуць; аповед пра Рэчы, то бок, пра адзіную форму вечнасьці ў гэтым жыцьці, да якой мы можам зьлёгку дакрануцца...
рэч жыве
ў сваёй вечнасьці
а не ў тваім слове
— напісала Міра Лукша, і як было зь ёю не пагадзіцца? Я ахаў і ахаў...
Карацей, у нас атрымаўся вельмі малааб’ёмны, малатыражны і малавядомы зборнік, які павінен быў стаць настольным чытаньнем кожнага беларускага паэта-пачаткоўца і паэта-канчаткоўца, ня кажучы пра літаратурнага крытыка. Калі так ня сталася, дык віна тут не на нашым падляскім баку, сябры...
5. Зоя Сачко, «Шчэ одна вэсна», 1995.
Пра тое, што на Беласточчыне ўзьнікае паэзія на падляскай мове, у Беларусі, мабыць, і ня ведаюць. Сарамлівая тэма, відаць — як для беларускіх журналістаў у Беластоку, так і ў Менску. Чаму?
Згаданы зборнік «Над днём похіляна» — гэта экзыстэнцыяльны аповед пра жаночае жыцьцё ў невялікім падляскім гарадку, у якім лірычная гераіня спрабуе змагацца са сваім лёсам, не губляючы тоненькай нітачкі сэнсу. Гэта паэзія буднага дня, са шчымлівай правінцыйнай інтанацыяй, якой са сьвечкай шукаць у вершах made in the Republic of Belarus.
А вось «Шчэ одна вэсна» — гэта элегія на сьмерць нашай падляскай вёскі, непаўторнай, паўразваленай, паўпустой. Вершы, большасьць якіх паэтка напісала пасьля сьмерці бацькі, спрабуюць паскладаць мазаіку з аскялепкаў колішняга раю, у якім цяпер «цені гуляюць у карты ў самы поўдзень»:
Na nasiênie zemla žde
vinkam by cvisti v horôdciach
kôlko soku v starôj berozi
— napojit puv mertvoho seła
ptaški pryletiat
naładiat hniêzda
tiêni vsiadutsia na łavočkach
v samo południe
rozkinut karty
У Вольцы, гэтым незваротна страчаным і апусьцелым раі, цяпер ужо няма каму «пільнаваць дажджу» і «выглядваць надвор’я»:
Jak zacvite v siôm rokovi bez
— Tato Tato —
jak vže ne bačat joho
Vašy očy
prydetsia i nam
divitisia ne tak
a vinohrad na našuj chati
my ž joho razom dohledali
horod zasadim šče
no bude pusto
nichto došču nam ne vpilnuje
pohodu vyhledati nema komu
Ды ўсё ж зборнік не пакідае па сабе ні пачуцьця безвыходнасьці, ні адчаю ці тугі па прамінулым сьвеце. Наш сьвет сваё аджыў, але засталася песьня:
Vsio skazane
i znaješ jak žyti:
v spekotu vodu čerpajut
v syroje liêto vyhledajut soncia
idi prosto v deń
projdi nezamiêtno
chaj lepi piêsnia zvučyt
a muzykanta ne znajut
У Вольцы каля Бельску нарадзілася ня толькі паэтка Зоя Сачко, але і Міхал Баброўскі, найвыдатнейшы беларускі славіст ХІХ стагодзьдзя. Усё павярнулася ня так і блага, калі добра падумаць...
1. Алесь Барскі, «Жнівень слоў», 1967.
Алесь Барскі
Алесь Барскі (літаратурны псэўданім Аляксандра Баршчэўскага) — адзіны беларускі паэт у Польшчы, які даводзіў прыхільніц паэтычнага слова да стану паэтычнага экстазу. На ўласныя вочы я гэтага ні разу ня бачыў, але столькі разоў чуў расповеды пра тое, як беларусачкі-ліцэісткі трымцелі і млелі на аўтарскіх сустрэчах з Алесем Барскім, што ўрэшце сам цьвёрда ў гэта паверыў. «Жнівень слоў» з 1967 году — па сутнасьці, першы паэтычны зборнік з Падляшша, які ня сорамна паказаць нашым суродзічам у РБ і сёньня. У гэтай паэтычнай паводцы — у зборніку больш за паўтары сотні вершаў — ёсьць жменя такіх, якія файна чытаюцца і праз паўстагодзьдзя пасьля іх напісаньня, падкупляючы сьвежасьцю, фармальнай раскаванасьцю і, так сказаць, спантанным антыінтэлектуалізмам. Вось, прыкладам, верш з самага пачатку:Народнасьць з мадэрнам
сварыцца ня мусяць —
ў паэзіі месца хапае.
Тут стылі, як ветры
ў лугах Беларусі,
ад краю
да краю шугаюць.
Выбірай сабе стыль,
выбірай сабе крылы:
адно крыло —
вершы у рыфмах закованы,
другое — мадэрнам распушчаны,
як птушкі вольныя ў пушчы.
Растуць ва мне словы,
як зерне ў калосьсі,
ссыпаюцца ціха ў чырвоную восень.
Алесь Барскі працягваў пісаць у падобным стылі і тады, калі яму было 40 і 50 гадоў, але пазьней чары зь ягонай паэзіі кудысьці выпарыліся. Нельга, мабыць, увесь час быць безадказна маладым і шматслоўным. У сталым веку паэту трэба яшчэ думка і стрыманасьць. Але гэта не дакор з майго боку. Некаторыя кажуць, што кожны паэт насамрэч пакідае пасьля сябе ня болей за пяць-шэсьць вершаў, вартых увагі наступных пакаленьняў. Калі так, дык я думаю, што ўсе такія вершы Алеся Барскага можна знайсьці якраз у ягоным «Жніўні слоў». Магчыма, гэта адзін зь іх:
Чаму я тут,
а дрэва там,
я ў пыле,
а яно ў блакіце?
Тут шчасьце
можа толькі быць
дадаткам да бяды
і больш нічога,
таму шкада,
шкада да сьлёз
былога.
2. Ян Чыквін, «Крэйдавае кола», 2002.
Ян Чыквін
Паэт Ян Чыквін — як добрае віно: чым старэйшы, тым лепшы. «Крэйдавае кола» — ягоны сёмы і, калі я не памыляюся, пакуль што апошні зборнік вершаў. Ён, па-мойму, лепшы за ўсе папярэднія. Вось першы верш у зборніку, які няблага ўводзіць у атмасфэру Чыквінавай паэзіі:Серабрыцца лісьце бярозы
Пад шаўковым ветрыкам жніўня.
Замыкаецца кола лёсу,
Замяняецца кроў у вадзіцу.
Захлынаецца тайнаю сэрца.
А што сэрца! Й душа халоне.
Нідзе не ўцячы, хоць ірвесься
З палону ў абдымкі іншай пагоні.
Ніхто не заве. І ня будзе клікаць —
Як срэбны вецер кліча бярозы!
Жыцьцём здарылася быць невялікім
Як бы ў прамежку чужога лёсу.
Ян Чыквін пачаў свой творчы шлях як паэт думкі і рэфлексіі, але зь цягам часу штораз больш аддаляўся ад інтэлектуалізму і падыходзіў да залатой сярэдзіны, у якой думка і рэфлексія шыфраваліся і ахутваліся празрыстымі, чыстымі — так і хочацца тут сказаць: клясычнымі — вобразамі падляскай прыроды і рэчаіснасьці. Ян Чыквін з усіх беларускіх паэтаў у Польшчы — найбольш адказны за словы. Піша ён асьцярожна і ашчадна. І гэтыя адказныя асьцярожнасьць ды ашчаднасьць часам нараджаюць сапраўдныя пэрліны:
Даўно нежывы бацька полем ідзе.
Ён арэ.
Ён і плуг.
Ён і скіба ральлі, і зерне,
І водсьвет далёкага раю.
Вочы, якімі ён глядзіць на сьвет,
Тыя самыя вочы, што яго сузіраюць.
Аўсу бацька ўзяў у радно
Ды сее той бок, дзе вечнасьць даўно.
3. Надзея Артымовіч, «Сэзон у белых пэйзажах», 1990.
Надзея Артымовіч
Паэзія Надзеі Артымовіч адрозьніваецца ад сучаснай ёй беларускай вершатворчасьці ня менш, чым карціны Джорджа дэ Кірыка адрозьніваюцца ад карцін Міхаіла Савіцкага. Або, яшчэ іначай — ня менш, чым проза Франца Кафкі адрозьніваецца ад прозы Івана Мележа. Цяжка адназначна вырашыць, на якой глебе ўзрасталі яе незвычайныя вершы, але ж напэўна не на той, на якой узрасталі і ўзрастаюць вершы ў Беларусі. Надзея Артымовіч — «падляскі Янка Юхнавец», нехта настолькі арыгінальны і непаўторны, што ключы да яе паэзіі мы будзем падбіраць яшчэ доўгія гады.берагамі неспакою ўваходжу ў бязвокі гушчар
на небе расплываецца пах азёрнай пасьцелі
поўнач кідае хараство на цяжкую расу
шукаю цябе парой залатых паміраючых пяскоў
клічу жывы вецер у цёмным шуме зраненага лесу
гляджу на разьбітыя вазы сярод чужых каляін
і вось Ты — мой сон у баязьлівых руках
кранае сталы цішыні пад уваскрэслымі дажджамі
мы побач — плывем у хворым подыху кароткага сьвятла
на малых параходах згасае наша песьня
— пэйзаж родзіцца ў трэцім маўчаньні
Вось прыклад тых неспакойных краявідаў, у якіх жыве ўяўленьне паэткі зь Бельску — гораду, які, як яна напісала ў іншым вершы са зборніка «Сэзон у белых пэйзажах», зьяўляецца для яе «іконай малітвай сном жыцьцём». Сьвет-сон Надзеі Артымовіч — гэта нешта на ўскраіне невымоўнай катастрофы, на ўскраіне мэтафізычнага жаху, ня мяжы зь Іншым. Магчыма, ня варта шукаць рацыяналізацыі яе трывожных радкоў, як гэта памкнуўся зрабіць Алесь Разанаў у кніжыцы «Дзьверы» з 1994 году, у якой, побач зь вершамі Артымовіч, зьмешчаныя ягоныя паэтычна-філязофскія камэнтары да іх. Кожны камэнтар, нават разанаўскі, непазьбежна нешта спрашчае, падганяе пад шаблён, спрабуе прыбіць трапяткое цела верша да крыжа інтэрпрэтацыі. А верш Артымовіч — ён яшчэ і крыж, і сам акт укрыжаваньня:
разглядаюся
пульсуюць вуліцы
сьвятло ў сутаргах
непатрэбнасьць у маіх руках
у мяне
няпрошаныя нявыйграныя дні
і мой голас дзікі
таксама непатрэбны
пяскі ляцяць у даль
зоры ў пажарах
рака нясе мяне ў вір...
Калі ў 1990 годзе я дапамагаў Надзеі скласьці гэты зборнік, мы поўзалі на каленях у яе кватэры ў Бельску — дзе яна па ўсёй падлозе параскідвала свае тэксты на белых аркушах паперы — вылоўлівалі той ці іншы верш і чыталі яго ўголас, спрабуючы ўхапіць рэха ад белых сьценаў і забеленай падлогі. Загаловак для яе зборніка зьявіўся сам сабою...
4. Міра Лукша, «Ёсьць», 1994.
Міра Лукша
Калі Міра Лукша папрасіла мяне скласьці і адрэдагаваць гэты паэтычны зборнік, я быў далёкі ад захапленьня. Вершы і апавяданьні, якія Міра публікавала да таго часу ў «Ніве», дзе мы батрачылі журналістамі, былі не з маёй чытацкай парафіі — пра наш вясковы апакаліпсіс ды нашых алькаголікаў, пра прыроду, сум з журбою ды іншую эфэмэрыю. Я адразу папярэдзіў, што як мінімум палову сьпісанай паперы, якую яна мне ўручыла, я напэўна выкіну ў сьмецьце. Так я і зрабіў, але калі стаў чытаць другую палову — ахнуў. Там было нешта, real things:Чуйныя рэчы з абвостраным слыхам
Моўчкі сукаюць ніць выпадковасьці.
Крэсла здранцьвелую ножку прастуе.
Стол ад абразы сьцяўся сукамі.
Пячорным дыхам склеп адрыгнуўся.
Мяса з зубоў калупае відэлец.
Парог абціраецца з пылу абутку.
Ідзі ад рэчаў, бо выйдуць самі.
Выйдуць з імёнаў, як з краявіду.
Гэты верш носіць загаловак «Рэчы непаспалітыя». А за ім у зборніку ідуць кароценькія вершыкі з такімі назвамі, як «гузік», «конік», «крэсла», «бутэлька»... Гэта быў аповед пра Іншы Сьвет, у які нам не дадзена пранікнуць; аповед пра Рэчы, то бок, пра адзіную форму вечнасьці ў гэтым жыцьці, да якой мы можам зьлёгку дакрануцца...
рэч жыве
ў сваёй вечнасьці
а не ў тваім слове
— напісала Міра Лукша, і як было зь ёю не пагадзіцца? Я ахаў і ахаў...
Карацей, у нас атрымаўся вельмі малааб’ёмны, малатыражны і малавядомы зборнік, які павінен быў стаць настольным чытаньнем кожнага беларускага паэта-пачаткоўца і паэта-канчаткоўца, ня кажучы пра літаратурнага крытыка. Калі так ня сталася, дык віна тут не на нашым падляскім баку, сябры...
5. Зоя Сачко, «Шчэ одна вэсна», 1995.
Зося Сачко
Адзін з найлепшых зборнікаў беларускай паэзіі ў Польшчы ўзьнік на падляскай гаворцы вёскі Волька (Vôlka) каля Бельску, у якой нарадзілася Зоя (Зося) Сачко — асоба настолькі загадкавая (ці, можа, сьціплая), што ў інтэрнэце наўрад ці знойдзецца хоць адна яе фатаграфія, ня кажучы ўжо пра артыкул у Вікіпэдыі ці хоць бы нейкую анатацыю зь біяграфічнымі зьвесткамі. Тут я адсканаваў тэхнічна не найлепшую рэпрадукцыю фоткі паэткі, якая адшукалася ў яе зборніку «Над днём похіляна» з 1991 году.Пра тое, што на Беласточчыне ўзьнікае паэзія на падляскай мове, у Беларусі, мабыць, і ня ведаюць. Сарамлівая тэма, відаць — як для беларускіх журналістаў у Беластоку, так і ў Менску. Чаму?
Згаданы зборнік «Над днём похіляна» — гэта экзыстэнцыяльны аповед пра жаночае жыцьцё ў невялікім падляскім гарадку, у якім лірычная гераіня спрабуе змагацца са сваім лёсам, не губляючы тоненькай нітачкі сэнсу. Гэта паэзія буднага дня, са шчымлівай правінцыйнай інтанацыяй, якой са сьвечкай шукаць у вершах made in the Republic of Belarus.
Na nasiênie zemla žde
vinkam by cvisti v horôdciach
kôlko soku v starôj berozi
— napojit puv mertvoho seła
ptaški pryletiat
naładiat hniêzda
tiêni vsiadutsia na łavočkach
v samo południe
rozkinut karty
У Вольцы, гэтым незваротна страчаным і апусьцелым раі, цяпер ужо няма каму «пільнаваць дажджу» і «выглядваць надвор’я»:
Jak zacvite v siôm rokovi bez
— Tato Tato —
jak vže ne bačat joho
Vašy očy
prydetsia i nam
divitisia ne tak
a vinohrad na našuj chati
my ž joho razom dohledali
horod zasadim šče
no bude pusto
nichto došču nam ne vpilnuje
pohodu vyhledati nema komu
Ды ўсё ж зборнік не пакідае па сабе ні пачуцьця безвыходнасьці, ні адчаю ці тугі па прамінулым сьвеце. Наш сьвет сваё аджыў, але засталася песьня:
Vsio skazane
i znaješ jak žyti:
v spekotu vodu čerpajut
v syroje liêto vyhledajut soncia
idi prosto v deń
projdi nezamiêtno
chaj lepi piêsnia zvučyt
a muzykanta ne znajut
У Вольцы каля Бельску нарадзілася ня толькі паэтка Зоя Сачко, але і Міхал Баброўскі, найвыдатнейшы беларускі славіст ХІХ стагодзьдзя. Усё павярнулася ня так і блага, калі добра падумаць...