27 лістапада ў Музэі гісторыі Беларусі Саюз беларускіх пісьменьнікаў прэзэнтаваў паэтычна-міталягічны каляндар пад назвай «Першапачатак».
Для яго ў ролі мітычных пэрсанажаў сфатаграфаваліся вядомыя беларускія паэты: Рыгор Барадулін — стаў Дамавіком, Анатоль Вярцінскі пераўвасобіўся ў Жыценя, Уладзімер Арлоў — у бога агню і кавальскай справы Жыжаля. Сярод удзельнікаў праекту і аўтар знакамітай «Калыханкі» Генадзь Бураўкін — наш сёньняшні госьць.
— Спадар Генадзь, казачнік Бай — гэта сапраўды ваш вобраз, аўтары праекту не памыліліся. Я ведаю, што адзін вядомы паэт адмовіўся ўдзельнічаць у гэтай, як ён сказаў, «гульні». А чаму згадзіліся вы?
— Усё, што зьвязана зь беларускай гісторыяй, з нашымі паданьнямі, з нашай даўніной глыбокай, я гатовы заўсёды падтрымаць. І калі да мяне зьвярнулася ініцыятарка праекту «Першапачатак» Ірына Хадарэнка, прапанаваўшы ролю казачніка Бая, я палічыў сваім абавязкам згадзіцца. Мне думаецца, што мы апошнім часам зрабіліся ці не занадта строгімі да такіх рэчаў, як фотаздымкі, пэрфомансы. Прыйшлі новыя часы, новыя чытачы, у якіх трошкі іншы погляд на тое, што дорага нам. Хай іхны погляд будзе іншым, але я вельмі хачу, каб тое, што было дорага нам, было дарагім і для іх.
— Ці лёгка вам далося пераўвасабленьне ў казачніка Бая?
— Прызнаюся, нялёгка. Калі мы зь Ірынай і з фотамастаком Валерыем Дубоўскім прыехалі ў Строчыцы, у музэй, зайшлі ў хату і пачалі здымаць — павярніся так, зрабі так, — я сьпярша на ўсё згаджаўся, а потым проста пачаў злавацца. Бог ты мой, хіба я нейкая лялька?! Для мяне было адкрыцьцём, што, аказваецца, роля мадэлі — вельмі нялёгкая справа. І маладыя дзяўчаты, якія мараць пра лёгкі хлеб у мадэльных агенцыях, памыляюцца. Хлеб там зарабляць вельмі нялёгка.
— У часопісе «Дзеяслоў» Уладзімер Някляеў друкуе свае нататкі «Знакі прыпынку». І вось у адной з нататак ён напісаў, што меў гутарку з вамі наконт адносінаў пісьменьнікаў з уладай. І нібыта вы разам прыйшлі да думкі, што «зацятая канфрантацыя з уладай — ня самае лепшае, а самае горшае з таго, што літаратары маглі зрабіць і зрабілі на шкоду Беларусі і беларушчыне». Вы сапраўды лічыце, што з уладай можна было дамовіцца?
— Я на гэта спадзяваўся. У мяне ўсё ж быў досьвед працы ва ўладзе — і ў Беларусі, і за мяжой, у Нью-Ёрку. І разам з досьведам была вера, што калі рабіць нешта разумнае, агульнакарыснае, то якія б недалёкія чыноўнікі ні былі, іх можна пераканаць, зь імі можна дамовіцца. Я ня думаў, што ў многіх высокапастаўленых чыноўнікаў будзе такая адсутнасьць культуры, духоўнай выхаванасьці, такая неадукаванасьць! З такімі як будзеш шукаць кампраміс? Кампраміс можна знаходзіць тады, калі ёсьць жаданьне абодвух бакоў. А калі такога жаданьня з боку ўлады няма? Між іншым, я пра гэта шкадую, бо ва ўлады, нават у дурной улады, ёсьць такая сіла, якой няма ні ў грамадзкіх арганізацый, ні ў палітычных партый, а часта, як гэта ёсьць у Беларусі, і ва ўсяго грамадзтва.
— А калі вы зразумелі, што з уладай кампраміс немагчымы?
— Гэтае разуменьне прыйшло да мяне тады, калі я пачуў жахлівае выказваньне, што на беларускай мове немагчыма выказаць разумных думак, бо гэтая мова бедная... І я ўсё чакаў тых разумных думак, для якіх нібыта не падыходзіць беларуская мова. Я іх да гэтай пары не дачакаўся. А потым — я пабачыў, што гэтыя людзі, якія так зьняважліва гаварылі пра беларускую мову, ня ведаюць ніякай іншай мовы, у тым ліку і расейскай. Хоць лічаць, што ведаюць. Але ў іхных вуснах гэта не расейская мова, гэта нейкі канцылярыт. Гэта ня мова Пушкіна, Талстога, Віктара Астаф’ева. Потым мне стала зразумела, што ўлада ня проста не разумее сваю памылку, яна ня хоча яе разумець! Вось тады мне стала па-сапраўднаму горка. Я зразумеў, што з такімі людзьмі ісьці на кампраміс не магу.
— Госьцем адной з апошніх «Вольных студый» быў Андрэй Федарэнка. Многіх зачапіла яго выказваньне пра тое, што «дзяржава павінна пісьменьніка гладзіць па галаве і кланяцца яму ў ногі». А на вашу думку, ці ёсьць у пісьменьніка і дзяржавы нейкія ўзаемныя абавязкі?
— Ну, Андрэй залішне многага ад дзяржавы чакае, ці наіўна верыць у такія адносіны. Я ня веру і не хачу гладжаньня па галаве. Хоць, бясспрэчна, лепш, калі гладзяць па галаве, чым калі па галаве б’юць. Мне думаецца, што і ў дзяржаўнай улады, і ў пісьменьнікаў ёсьць агульны абавязак перад народам і перад гісторыяй. Калі ўлада хоча застацца ў гісторыі сьветлай, а ня чорнай старонкай, то яна павіннна думаць ня толькі пра тое, каб накарміць людзей, пра што нам вельмі часта нагадваюць. Улада павінна думаць і пра тое, як яна ўвойдзе ў кантэкст гісторыі гэтага народу, гэтай зямлі. А пісьменьнікі, калі яны сур’ёзныя, таленавітыя, Богам пацалаваныя, таксама нясуць адказнасьць за той час, у якім жывуць, а ня толькі за тыя словы, якія пішуць. І калі ўлада, на іх погляд, робіць тое, што шкодзіць гісторыі і народу, пісьменьнікі павінны гаварыць ёй праўду ў вочы, не хаваючы.
— Нядаўна ў адным зь дзяржвыдавецтваў выйшла ў сьвет кніга ўспамінаў пра часопіс «Маладосьць» (яму сёлета 60 гадоў), дзе вы працавалі галоўным рэдактарам. Але вашых успамінаў там чамусьці няма. Вас падобныя выпадкі засмучаюць, ці вы ўжо звыкліся з такімі адносінамі?
— Мяне гэта засмучае. Скажу шчыра: я прывык азірацца на былое. Тым больш, калі гэтага былога няма чаго саромецца, а ім можна ганарыцца. У тыя часы, калі я быў галоўным рэдактарам «Маладосьці», там друкаваліся творы, якія аднесеныя да залатога фонду беларускай літаратуры. Я маю на ўвазе кнігі Васіля Быкава, Алеся Адамовіча, Івана Навуменкі, Івана Мележа, Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі, я маю на ўвазе ўнікальную кнігу «Я з вогненннай вёскі». І таму, калі гэты пэрыяд адціскаецца, забываецца, мне, вядома ж, крыўдна. Тым больш, мяне прасілі, прычым вельмі настойліва, напісаць успаміны да юбілею дарагой, роднай для мяне «Маладосьці». І я іх напісаў, але ў кнізе іх не аказалася.
— Неўзабаве павінен выйсьці ў сьвет альбом турэмнага шансону ў выкананьні Зьмітра Вайцюшкевіча. Там песьні пераважна на вашыя словы. Што вас натхніла на такую творчасьць?
— Мы са Зьмітром ставілі дзьве задачы. Па-першае, шансон вельмі папулярны і ў Расеі, і ў Беларусі, і ва Ўкраіне. А вось беларускамоўнага шансону практычна не існуе. А праз яго таксама можна прапагандаваць беларускую мову. Па-другое, мне хацелася, каб у беларускім шансоне не было бандыцтва. Наш шансон мусіў быць лірычны. Мы хацелі расказаць пра тое, што адчувае чалавек ва ўмовах турмы, ва ўмовах зьняволеньня, чым ён жыве. Я разумею, што нехта абавязкова скажа: «Вось да чаго дакаціўся Бураўкін! То пісаў „Ленін думае пра Беларусь“, а цяпер піша турэмны шансон». Такім людзям я падрыхтаваў адказ. Помніце, адзін з нашых высокіх кіраўнікоў сказаў, што ў беларускіх турмах сядзяць дастойныя людзі? Дык вось і для гэтых дастойных людзей трэба пісаць песьні.
— Шансон сапраўды атрымаўся лірычны. Асабліва песьня «Дачакайся, матуля»: «Ты мне родная самая / па душы, па крыві. / Ты жыві, мая мама, / доўга-доўга жыві». Вашай маме пайшоў 101-ы год. Як сын напісаў — так яна і жыве. Ці можаце вы прыгадаць выпадкі, калі паэтычнае слова спраўджвалася падобным чынам?
— Я рады, што мама мяне падтрымала і такім чынам дадала мне плюсоў. Я вельмі хацеў бы, каб спраўдзіліся мае вершы, прысьвечаныя маёй роднай Беларусі, беларускай мове. На жаль, пакуль толькі мама дапамагла спраўдзіць мае вершы. Дзякуй ёй за гэта.
— Апошнім часам шмат дыскусій на інтэрнэт-форумах было зьявязана зь імем Сьвятланы Алексіевіч, зь яе стаўленьнем да беларускай мовы. Мне запомніліся яе словы: «Я не прыгонная беларускай мовы». А вы прыгонны?
— Я? Вядома ж. Гэта вызначана ня толькі лёсам, гэта выбрана мною сьвядома, і як мне падаецца, асьвечана Богам. Я добра ведаю Сьвятлану і хачу сказаць, што яна ніколі не была ворагам беларускай мовы. Іншая справа, што мне было б намнога прыемней, каб яна карысталася беларускай мовай у сваёй творчасьці — цікавай і таленавітай. Але гэта вельмі тонкія рэчы. Прыкладам, Алесь Адамовіч бліскуча гаварыў па-беларуску, па-беларуску пісаў і свае літаратуразнаўчыя працы. А вось прозу сваю пісаў па-расейску. І калі я пытаўся ў яго, у чым справа, ён адказваў: «Ня ведаю. Вось саджуся за пісьмовы стол, і каб выказацца, мне патрэбна расейская мова». Магчыма, нешта падобнае і ў Сьвятланы. Але я быў бы вельмі рады, калі б яна стала ляўрэатам Нобэлеўскай прэміі. Гэта, я думаю, паслужыла б на карысьць Беларусі.
— Ці на карысьць расейскамоўнай літаратуры ў Беларусі, вакол якой таксама апошнім часам шмат дзідаў было паламана?
— Не, Міхась, я так ня думаю. Творчасьць Сьвятланы Алексіевіч ніколі не была падтрымкай Чаргінцу і яго паплечнікам Аўруціну ці Красновай-Гусачэнка. Наадварот, яны на дух не пераносяць і ненавідзяць яе творчасьць. Таму, паўтаруся, яе Нобэль быў бы падтрымкай ня гэтак званым «беларускім расейскамоўным пісьменьнікам», а — дэмакратычнай Беларусі.
— Спадар Генадзь, казачнік Бай — гэта сапраўды ваш вобраз, аўтары праекту не памыліліся. Я ведаю, што адзін вядомы паэт адмовіўся ўдзельнічаць у гэтай, як ён сказаў, «гульні». А чаму згадзіліся вы?
— Усё, што зьвязана зь беларускай гісторыяй, з нашымі паданьнямі, з нашай даўніной глыбокай, я гатовы заўсёды падтрымаць. І калі да мяне зьвярнулася ініцыятарка праекту «Першапачатак» Ірына Хадарэнка, прапанаваўшы ролю казачніка Бая, я палічыў сваім абавязкам згадзіцца. Мне думаецца, што мы апошнім часам зрабіліся ці не занадта строгімі да такіх рэчаў, як фотаздымкі, пэрфомансы. Прыйшлі новыя часы, новыя чытачы, у якіх трошкі іншы погляд на тое, што дорага нам. Хай іхны погляд будзе іншым, але я вельмі хачу, каб тое, што было дорага нам, было дарагім і для іх.
— Ці лёгка вам далося пераўвасабленьне ў казачніка Бая?
— Прызнаюся, нялёгка. Калі мы зь Ірынай і з фотамастаком Валерыем Дубоўскім прыехалі ў Строчыцы, у музэй, зайшлі ў хату і пачалі здымаць — павярніся так, зрабі так, — я сьпярша на ўсё згаджаўся, а потым проста пачаў злавацца. Бог ты мой, хіба я нейкая лялька?! Для мяне было адкрыцьцём, што, аказваецца, роля мадэлі — вельмі нялёгкая справа. І маладыя дзяўчаты, якія мараць пра лёгкі хлеб у мадэльных агенцыях, памыляюцца. Хлеб там зарабляць вельмі нялёгка.
Уваходжаньне ў вобраз. Фота В. Дубоўскага
— У часопісе «Дзеяслоў» Уладзімер Някляеў друкуе свае нататкі «Знакі прыпынку». І вось у адной з нататак ён напісаў, што меў гутарку з вамі наконт адносінаў пісьменьнікаў з уладай. І нібыта вы разам прыйшлі да думкі, што «зацятая канфрантацыя з уладай — ня самае лепшае, а самае горшае з таго, што літаратары маглі зрабіць і зрабілі на шкоду Беларусі і беларушчыне». Вы сапраўды лічыце, што з уладай можна было дамовіцца?
— Я на гэта спадзяваўся. У мяне ўсё ж быў досьвед працы ва ўладзе — і ў Беларусі, і за мяжой, у Нью-Ёрку. І разам з досьведам была вера, што калі рабіць нешта разумнае, агульнакарыснае, то якія б недалёкія чыноўнікі ні былі, іх можна пераканаць, зь імі можна дамовіцца. Я ня думаў, што ў многіх высокапастаўленых чыноўнікаў будзе такая адсутнасьць культуры, духоўнай выхаванасьці, такая неадукаванасьць! З такімі як будзеш шукаць кампраміс? Кампраміс можна знаходзіць тады, калі ёсьць жаданьне абодвух бакоў. А калі такога жаданьня з боку ўлады няма? Між іншым, я пра гэта шкадую, бо ва ўлады, нават у дурной улады, ёсьць такая сіла, якой няма ні ў грамадзкіх арганізацый, ні ў палітычных партый, а часта, як гэта ёсьць у Беларусі, і ва ўсяго грамадзтва.
— А калі вы зразумелі, што з уладай кампраміс немагчымы?
— Гэтае разуменьне прыйшло да мяне тады, калі я пачуў жахлівае выказваньне, што на беларускай мове немагчыма выказаць разумных думак, бо гэтая мова бедная... І я ўсё чакаў тых разумных думак, для якіх нібыта не падыходзіць беларуская мова. Я іх да гэтай пары не дачакаўся. А потым — я пабачыў, што гэтыя людзі, якія так зьняважліва гаварылі пра беларускую мову, ня ведаюць ніякай іншай мовы, у тым ліку і расейскай. Хоць лічаць, што ведаюць. Але ў іхных вуснах гэта не расейская мова, гэта нейкі канцылярыт. Гэта ня мова Пушкіна, Талстога, Віктара Астаф’ева. Потым мне стала зразумела, што ўлада ня проста не разумее сваю памылку, яна ня хоча яе разумець! Вось тады мне стала па-сапраўднаму горка. Я зразумеў, што з такімі людзьмі ісьці на кампраміс не магу.
— Госьцем адной з апошніх «Вольных студый» быў Андрэй Федарэнка. Многіх зачапіла яго выказваньне пра тое, што «дзяржава павінна пісьменьніка гладзіць па галаве і кланяцца яму ў ногі». А на вашу думку, ці ёсьць у пісьменьніка і дзяржавы нейкія ўзаемныя абавязкі?
— Ну, Андрэй залішне многага ад дзяржавы чакае, ці наіўна верыць у такія адносіны. Я ня веру і не хачу гладжаньня па галаве. Хоць, бясспрэчна, лепш, калі гладзяць па галаве, чым калі па галаве б’юць. Мне думаецца, што і ў дзяржаўнай улады, і ў пісьменьнікаў ёсьць агульны абавязак перад народам і перад гісторыяй. Калі ўлада хоча застацца ў гісторыі сьветлай, а ня чорнай старонкай, то яна павіннна думаць ня толькі пра тое, каб накарміць людзей, пра што нам вельмі часта нагадваюць. Улада павінна думаць і пра тое, як яна ўвойдзе ў кантэкст гісторыі гэтага народу, гэтай зямлі. А пісьменьнікі, калі яны сур’ёзныя, таленавітыя, Богам пацалаваныя, таксама нясуць адказнасьць за той час, у якім жывуць, а ня толькі за тыя словы, якія пішуць. І калі ўлада, на іх погляд, робіць тое, што шкодзіць гісторыі і народу, пісьменьнікі павінны гаварыць ёй праўду ў вочы, не хаваючы.
— Нядаўна ў адным зь дзяржвыдавецтваў выйшла ў сьвет кніга ўспамінаў пра часопіс «Маладосьць» (яму сёлета 60 гадоў), дзе вы працавалі галоўным рэдактарам. Але вашых успамінаў там чамусьці няма. Вас падобныя выпадкі засмучаюць, ці вы ўжо звыкліся з такімі адносінамі?
— Мяне гэта засмучае. Скажу шчыра: я прывык азірацца на былое. Тым больш, калі гэтага былога няма чаго саромецца, а ім можна ганарыцца. У тыя часы, калі я быў галоўным рэдактарам «Маладосьці», там друкаваліся творы, якія аднесеныя да залатога фонду беларускай літаратуры. Я маю на ўвазе кнігі Васіля Быкава, Алеся Адамовіча, Івана Навуменкі, Івана Мележа, Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі, я маю на ўвазе ўнікальную кнігу «Я з вогненннай вёскі». І таму, калі гэты пэрыяд адціскаецца, забываецца, мне, вядома ж, крыўдна. Тым больш, мяне прасілі, прычым вельмі настойліва, напісаць успаміны да юбілею дарагой, роднай для мяне «Маладосьці». І я іх напісаў, але ў кнізе іх не аказалася.
Дзяўчынка Ева слухае калыханку. Фота В. Дубоўскага
— Неўзабаве павінен выйсьці ў сьвет альбом турэмнага шансону ў выкананьні Зьмітра Вайцюшкевіча. Там песьні пераважна на вашыя словы. Што вас натхніла на такую творчасьць?
— Мы са Зьмітром ставілі дзьве задачы. Па-першае, шансон вельмі папулярны і ў Расеі, і ў Беларусі, і ва Ўкраіне. А вось беларускамоўнага шансону практычна не існуе. А праз яго таксама можна прапагандаваць беларускую мову. Па-другое, мне хацелася, каб у беларускім шансоне не было бандыцтва. Наш шансон мусіў быць лірычны. Мы хацелі расказаць пра тое, што адчувае чалавек ва ўмовах турмы, ва ўмовах зьняволеньня, чым ён жыве. Я разумею, што нехта абавязкова скажа: «Вось да чаго дакаціўся Бураўкін! То пісаў „Ленін думае пра Беларусь“, а цяпер піша турэмны шансон». Такім людзям я падрыхтаваў адказ. Помніце, адзін з нашых высокіх кіраўнікоў сказаў, што ў беларускіх турмах сядзяць дастойныя людзі? Дык вось і для гэтых дастойных людзей трэба пісаць песьні.
— Шансон сапраўды атрымаўся лірычны. Асабліва песьня «Дачакайся, матуля»: «Ты мне родная самая / па душы, па крыві. / Ты жыві, мая мама, / доўга-доўга жыві». Вашай маме пайшоў 101-ы год. Як сын напісаў — так яна і жыве. Ці можаце вы прыгадаць выпадкі, калі паэтычнае слова спраўджвалася падобным чынам?
— Я рады, што мама мяне падтрымала і такім чынам дадала мне плюсоў. Я вельмі хацеў бы, каб спраўдзіліся мае вершы, прысьвечаныя маёй роднай Беларусі, беларускай мове. На жаль, пакуль толькі мама дапамагла спраўдзіць мае вершы. Дзякуй ёй за гэта.
— Апошнім часам шмат дыскусій на інтэрнэт-форумах было зьявязана зь імем Сьвятланы Алексіевіч, зь яе стаўленьнем да беларускай мовы. Мне запомніліся яе словы: «Я не прыгонная беларускай мовы». А вы прыгонны?
— Я? Вядома ж. Гэта вызначана ня толькі лёсам, гэта выбрана мною сьвядома, і як мне падаецца, асьвечана Богам. Я добра ведаю Сьвятлану і хачу сказаць, што яна ніколі не была ворагам беларускай мовы. Іншая справа, што мне было б намнога прыемней, каб яна карысталася беларускай мовай у сваёй творчасьці — цікавай і таленавітай. Але гэта вельмі тонкія рэчы. Прыкладам, Алесь Адамовіч бліскуча гаварыў па-беларуску, па-беларуску пісаў і свае літаратуразнаўчыя працы. А вось прозу сваю пісаў па-расейску. І калі я пытаўся ў яго, у чым справа, ён адказваў: «Ня ведаю. Вось саджуся за пісьмовы стол, і каб выказацца, мне патрэбна расейская мова». Магчыма, нешта падобнае і ў Сьвятланы. Але я быў бы вельмі рады, калі б яна стала ляўрэатам Нобэлеўскай прэміі. Гэта, я думаю, паслужыла б на карысьць Беларусі.
— Ці на карысьць расейскамоўнай літаратуры ў Беларусі, вакол якой таксама апошнім часам шмат дзідаў было паламана?
— Не, Міхась, я так ня думаю. Творчасьць Сьвятланы Алексіевіч ніколі не была падтрымкай Чаргінцу і яго паплечнікам Аўруціну ці Красновай-Гусачэнка. Наадварот, яны на дух не пераносяць і ненавідзяць яе творчасьць. Таму, паўтаруся, яе Нобэль быў бы падтрымкай ня гэтак званым «беларускім расейскамоўным пісьменьнікам», а — дэмакратычнай Беларусі.