«Бэрлінская мазаіка» — гэта нямецкая сталіца вачыма новага беларускага эмігранта, добраахвотнага, які выбраў сабе новае месца жыхарства. Гэта роспачныя пошукі ўнутры сябе абгрунтаваньня такога свайго ўчынку. Ніхто яго ня гнаў, не змушаў, але ён адчувае вострую патрэбу апраўдацца перад самім сабой.
Гарады выбіраюць як лёс. Для пісьменьніка гэта можа быць асабліва важна. Але ў савецкі час твой лёс ад цябе мала залежаў, залежнасьць была звычайна адваротная. Мы заканчвалі інстытуты, унівэрсытэты і ехалі «па разьмеркаваньні», куды пашлюць, куды будзе «разнарадка». І няшмат было такіх, хто рабіў высілкі, каб выбрацца з калгасу, зь вясковай школы, з раённай газэты, зь невялікага райцэнтру, сказаць не свайму выбару, навязанаму лёсу — «Не!». Сёньня стала інакш, сёньня гарады выбіраюць як лёс, прычым гарады замежныя. Зрабіў такі крок і Алесь Тарановіч, мастак і пісьменьнік, які пятнаццаць гадоў таму перасяліўся ў Бэрлін.
Але для мяне важна іншае: ён ня проста ўжываўся ў новы горад, які адразу вырашыў палюбіць, ён зьбіраў свае ўражаньні і занатоўваў. У выніку атрымалася кніга. «Бэрлінская мазаіка» Алеся Тарановіча — гэта напачатку лірычныя радкі, паэзія ў прозе, дзе тонкія назіраньні мастака ўвасобленыя ў сьціслых словах. Ён прызнаецца, што закаханы ў душу Бэрліну і што яна адказвае ўзаемнасьцю. Часам думкі пярэчаць сабе: «тут не адчуваецца праца кравецкіх нажніцаў гісторыі», але далей — «на гэтых вуліцах усюды бачыцца чыгунны крок часу». А ў наступным тэксьце: «Гэты горад — жывы падручнік гісторыі, тут вакол дыханьне гісторыі». Бэрлін рэзка б’е і «не дае выціраць сьлёзы», давялося навучыцца «скотчам перамотваць свае нэрвы». Каб «горад увайшоў у мяне, стаў маім мозгам і крывёй», піша аўтар.
І гэтая кніга па-свойму ўнікальная для нас. Чаму? Таму што беларусы сёньня жывуць у розных гарадах, сталічных ці не, больш старажытных або менш, але ніхто не напісаў кнігі аб сваім цяперашнім родным горадзе. Гэта ўдалося Алесю Тарановічу. Ён зьліквідаваў лякуну ў беларускай літаратуры, створанай за мяжой. З ранейшых эмігранцкіх пісьменьнікаў я ня мог даведацца пра складанасьці, жыцьцёвыя драмы, якія яны перажывалі на чужыне, сарваныя гвалтоўнымі вятрамі ХХ стагодзьдзя з роднага котлішча. Я ня меў магчымасьці зірнуць, скажам, на Нью-Ёрк беларускімі вачыма, празь беларускі лёс адчуць гэты горад. Ніхто з нашых не напісаў свой «Мангэтан» (раман Джона Дос Пасаса на 440 старонак, створаны ім, што выклікае зьдзіўленьне, літаральна за паўгода). А вось пра Бэрлін мы сваю, беларускую кнігу цяпер маем.
У чым можа быць цяжкасьць, каб напісаць кнігу пра Брусэль або, ня ведаю, Кёльн? Хіба галоўнае, ня трэба сьпяшацца. Алесь Тарановіч паказвае, што такія рэчы робяцца крок па кроку, прысьпешваць няма сэнсу, невядомы дагэтуль горад ня будзе раскрываць табе свае «цёмныя куты» ў паскораным руху. Хто ты такі для яго? Чарговы, з соцень тысяч, прыбыш? Чым ты для яго можаш быць лепшым, цікавейшым за іншых? Чаму ён табе павінен верыць? Ён тут гаспадар, ты на правах кватаранта.
Алесь Тарановіч карпатліва вывучае Бэрлін, каб паведаміць нам аб сваіх маленькіх адкрыцьцях ці цьвярозых высновах, а таксама — захапленьнях. Назіраньні за жыхаркамі Бэрліну (яны, як ён мяркуе, у стылі Шаран Стоўн і Кім Бэсінджэр, але зусім не Кляўдыі Шыфэр), думкі пра пачуцьцё гумару ў немцаў, пра «Парад каханьня» напісаны нават вершаваным радком. Ён параўноўвае беларусаў зь немцамі, першыя «моцна прайграюць». Адно: у Бэрліне на вуліцы нярэдка мочацца, «а ў Менску такога ня ўбачыш». Беларусы былі партызанамі, а нямецкіх партызанаў ніколі не існавала.
Калі жывеш у бэрлінскім Кройцбэргу, у поле зроку штодня трапляюць туркі, а таксама іншыя замежнікі. І былыя савецкія: паволскія, казахстанскія немцы ды астатнія. Алесю Тарановічу міжволі хочацца параўнаць. Ён успамінае пакаленьне бацькоў, «якія былі шчасьлівымі людзьмі». Чаму? «Яны ўсьведамлялі і прытрымліваліся сюжэту свайго існаваньня», паколькі «для іх мэтай жыцьця было проста само жыцьцё». Але аўтар б’е наводліў наступныя пакаленьні — сваё таксама, абзываючы (адсутнае ў маім слоўніку вызначэньне) «саўком». Нейк чорна-бела атрымліваецца. Бацькі жылі ціхамірна, што апраўдваецца тым, што перажылі вайну. Але дзеці, наступнікі, зрабіліся канфармістамі раптоўна, з уласнага выбару? Магчыма дрэнную службу робяць Тарановічу былыя савецкія ў Бэрліне. Як вынікае з аповеду, зусім ня лепшыя ў жыцьці бываюць больш настырныя, у якіх хапае ўпартасьці зьмяніць месца жыхарства на «жылплошчу» ў нямецкай сталіцы. Тры былыя трактарысты з прозьвішчам Зінгер з Казахстану асталяваліся ў горадзе над Шпрэ. Да іх прыяжджае сваяк з двума бутэлькамі дэнатурату з радзімы, адзначаюць сустрэчу, вынік якой: два нябожчыкі і адзін асьлеплы. Камісар паліцыі ня можа ўцяміць: за рогам у краме гарэлачныя вырабы па цане хлебнага бохану!
У канцы кнігі беларускі мастак выкладае чытачу ўсю сваю горыч у «Песьні эмігранта, або Лісьце да самога сябе». Што такое эміграцыя? Гэта «запусканьне сваіх вірусаў у чужы кампутар». Гэта «жыцьцё, у якім трэба бегчы, каб застацца на месцы», гэта «стрэс у кубе», нават «дэпрэсія ў кубе». Але вінаватая краіна, якая ашуквала, якая ня спраўдзіла спадзяваньняў. Разьлюбіў яе ці не, але — кінуў-рынуў. Праўда, тут малюецца «дракон» дзьвюхгаловы: і Беларусь тут, і Расея ў Тарановіча. «Мы не пажадалі быць статыстамі ў трагікамэдыі», «мэта эміграцыі — выратаваць чалавека ў сабе». Аднак апынуўшыся за мяжой, «вытрымаць барацьбу з самім сабой могуць ня многія». Адчуваецца, што на кройцбэргскім бруку думка нястомна фармулюе: «Эміграцыя — гэта адказ, рэакцыя на непрымальны ход жыцьця на радзіме, форма самазахаваньня чалавека...» І далей: «Адпусьціўшы тармазы жыцьця», новыя эмігранты трапляюць «у прыдуманае шчасьце». Пытаньне выжывальнасьці — «прызнаць або не сваю другагатунковасьць». Бо часам вось яна, мяжа: каб толькі не звар’яцець!
Я стаўлю «Бэрлінскую мазаіку» на паліцу, побач чакаю ў будучыні беларускія кнігі пра іншыя цікавыя гарады. Аднак пасьля кнігі Тарановіча мне не захацелася жыць у гэтым горадзе. Бываць — так, ён мне па-ранейшаму цікавы. Але наконт — жыць: вось каб я быў немцам або хадзіў там у школу... У маленстве я бачыў Бэрлін, канечне, Усходні, бываў у ім (з бацькамі) бадай больш за дзесяць разоў, і ўбачыў яго сёлета яшчэ раз, праз сорак гадоў.
Алесь Тарановіч піша, што нямецкія дзеці не гуляюць у вайну, і ў бэрлінскіх крамах, інакш чым у менскіх, ён ня бачыў плястмасавых копій «Калашнікава» ды іншай дзіцячай зброі. Я памятаю, што савецкія аўтаматы для дзяцей былі прымітыўныя, выдатна скапіявалі «Калашнікава» якраз у ГДР. У майго меншага брата быў такі, а таксама каска гэдээраўскага жаўнера, плястмасавая. І ў вайну мы гулялі, і «Зарніца» з удзелам БТР-а была ў нас у Вэрнойхене, і нямецкія школьнікі прыходзілі да нас гуляць...
Пасьля «Бэрлінскай мазаікі» міжволі задумваесься. Не зважаючы на роспач у радках, чытач усё ж разумее: можна вярнуцца назад з Бэрліну ў Менск, калі там гэтак цяжка прыйшлося, ніхто не забараняе... Словам, эміграцыя ў кнізе падаецца ня ўцёкамі ад сьмяротнай небясьпекі або ад пагрозы, ад невядомасьці — эміграцыя ў пэўным сэнсе выглядае ў Тарановіча як мастацкі акт. Але як пісьменьнік перад пісьменьнікам я здымаю капялюш перад аўтарам «Бэрлінскай мазаікі». «Я спыняю ўсе гадзіньнікі ў гэтым горадзе, прагна чапляюся за яго рукамі і выціскаю ўсю інфармацыю, да апошняй кроплі, лаўлю кожную навіну, гук, пах, сустрэчу...» — піша ён. І яму гэта ўдаецца. Мне здаецца, за такія кнігі можна даваць прэміі, яны іх вартыя, бо напісаныя — нэрвамі, крывёй, хай гэта нават прагучыць толькі як мэтафара.
Гарады выбіраюць як лёс. Для пісьменьніка гэта можа быць асабліва важна. Але ў савецкі час твой лёс ад цябе мала залежаў, залежнасьць была звычайна адваротная. Мы заканчвалі інстытуты, унівэрсытэты і ехалі «па разьмеркаваньні», куды пашлюць, куды будзе «разнарадка». І няшмат было такіх, хто рабіў высілкі, каб выбрацца з калгасу, зь вясковай школы, з раённай газэты, зь невялікага райцэнтру, сказаць не свайму выбару, навязанаму лёсу — «Не!». Сёньня стала інакш, сёньня гарады выбіраюць як лёс, прычым гарады замежныя. Зрабіў такі крок і Алесь Тарановіч, мастак і пісьменьнік, які пятнаццаць гадоў таму перасяліўся ў Бэрлін.
І гэтая кніга па-свойму ўнікальная для нас. Чаму? Таму што беларусы сёньня жывуць у розных гарадах, сталічных ці не, больш старажытных або менш, але ніхто не напісаў кнігі аб сваім цяперашнім родным горадзе. Гэта ўдалося Алесю Тарановічу. Ён зьліквідаваў лякуну ў беларускай літаратуры, створанай за мяжой. З ранейшых эмігранцкіх пісьменьнікаў я ня мог даведацца пра складанасьці, жыцьцёвыя драмы, якія яны перажывалі на чужыне, сарваныя гвалтоўнымі вятрамі ХХ стагодзьдзя з роднага котлішча. Я ня меў магчымасьці зірнуць, скажам, на Нью-Ёрк беларускімі вачыма, празь беларускі лёс адчуць гэты горад. Ніхто з нашых не напісаў свой «Мангэтан» (раман Джона Дос Пасаса на 440 старонак, створаны ім, што выклікае зьдзіўленьне, літаральна за паўгода). А вось пра Бэрлін мы сваю, беларускую кнігу цяпер маем.
У чым можа быць цяжкасьць, каб напісаць кнігу пра Брусэль або, ня ведаю, Кёльн? Хіба галоўнае, ня трэба сьпяшацца. Алесь Тарановіч паказвае, што такія рэчы робяцца крок па кроку, прысьпешваць няма сэнсу, невядомы дагэтуль горад ня будзе раскрываць табе свае «цёмныя куты» ў паскораным руху. Хто ты такі для яго? Чарговы, з соцень тысяч, прыбыш? Чым ты для яго можаш быць лепшым, цікавейшым за іншых? Чаму ён табе павінен верыць? Ён тут гаспадар, ты на правах кватаранта.
Алесь Тарановіч карпатліва вывучае Бэрлін, каб паведаміць нам аб сваіх маленькіх адкрыцьцях ці цьвярозых высновах, а таксама — захапленьнях. Назіраньні за жыхаркамі Бэрліну (яны, як ён мяркуе, у стылі Шаран Стоўн і Кім Бэсінджэр, але зусім не Кляўдыі Шыфэр), думкі пра пачуцьцё гумару ў немцаў, пра «Парад каханьня» напісаны нават вершаваным радком. Ён параўноўвае беларусаў зь немцамі, першыя «моцна прайграюць». Адно: у Бэрліне на вуліцы нярэдка мочацца, «а ў Менску такога ня ўбачыш». Беларусы былі партызанамі, а нямецкіх партызанаў ніколі не існавала.
Калі жывеш у бэрлінскім Кройцбэргу, у поле зроку штодня трапляюць туркі, а таксама іншыя замежнікі. І былыя савецкія: паволскія, казахстанскія немцы ды астатнія. Алесю Тарановічу міжволі хочацца параўнаць. Ён успамінае пакаленьне бацькоў, «якія былі шчасьлівымі людзьмі». Чаму? «Яны ўсьведамлялі і прытрымліваліся сюжэту свайго існаваньня», паколькі «для іх мэтай жыцьця было проста само жыцьцё». Але аўтар б’е наводліў наступныя пакаленьні — сваё таксама, абзываючы (адсутнае ў маім слоўніку вызначэньне) «саўком». Нейк чорна-бела атрымліваецца. Бацькі жылі ціхамірна, што апраўдваецца тым, што перажылі вайну. Але дзеці, наступнікі, зрабіліся канфармістамі раптоўна, з уласнага выбару? Магчыма дрэнную службу робяць Тарановічу былыя савецкія ў Бэрліне. Як вынікае з аповеду, зусім ня лепшыя ў жыцьці бываюць больш настырныя, у якіх хапае ўпартасьці зьмяніць месца жыхарства на «жылплошчу» ў нямецкай сталіцы. Тры былыя трактарысты з прозьвішчам Зінгер з Казахстану асталяваліся ў горадзе над Шпрэ. Да іх прыяжджае сваяк з двума бутэлькамі дэнатурату з радзімы, адзначаюць сустрэчу, вынік якой: два нябожчыкі і адзін асьлеплы. Камісар паліцыі ня можа ўцяміць: за рогам у краме гарэлачныя вырабы па цане хлебнага бохану!
У канцы кнігі беларускі мастак выкладае чытачу ўсю сваю горыч у «Песьні эмігранта, або Лісьце да самога сябе». Што такое эміграцыя? Гэта «запусканьне сваіх вірусаў у чужы кампутар». Гэта «жыцьцё, у якім трэба бегчы, каб застацца на месцы», гэта «стрэс у кубе», нават «дэпрэсія ў кубе». Але вінаватая краіна, якая ашуквала, якая ня спраўдзіла спадзяваньняў. Разьлюбіў яе ці не, але — кінуў-рынуў. Праўда, тут малюецца «дракон» дзьвюхгаловы: і Беларусь тут, і Расея ў Тарановіча. «Мы не пажадалі быць статыстамі ў трагікамэдыі», «мэта эміграцыі — выратаваць чалавека ў сабе». Аднак апынуўшыся за мяжой, «вытрымаць барацьбу з самім сабой могуць ня многія». Адчуваецца, што на кройцбэргскім бруку думка нястомна фармулюе: «Эміграцыя — гэта адказ, рэакцыя на непрымальны ход жыцьця на радзіме, форма самазахаваньня чалавека...» І далей: «Адпусьціўшы тармазы жыцьця», новыя эмігранты трапляюць «у прыдуманае шчасьце». Пытаньне выжывальнасьці — «прызнаць або не сваю другагатунковасьць». Бо часам вось яна, мяжа: каб толькі не звар’яцець!
Я стаўлю «Бэрлінскую мазаіку» на паліцу, побач чакаю ў будучыні беларускія кнігі пра іншыя цікавыя гарады. Аднак пасьля кнігі Тарановіча мне не захацелася жыць у гэтым горадзе. Бываць — так, ён мне па-ранейшаму цікавы. Але наконт — жыць: вось каб я быў немцам або хадзіў там у школу... У маленстве я бачыў Бэрлін, канечне, Усходні, бываў у ім (з бацькамі) бадай больш за дзесяць разоў, і ўбачыў яго сёлета яшчэ раз, праз сорак гадоў.
Алесь Тарановіч піша, што нямецкія дзеці не гуляюць у вайну, і ў бэрлінскіх крамах, інакш чым у менскіх, ён ня бачыў плястмасавых копій «Калашнікава» ды іншай дзіцячай зброі. Я памятаю, што савецкія аўтаматы для дзяцей былі прымітыўныя, выдатна скапіявалі «Калашнікава» якраз у ГДР. У майго меншага брата быў такі, а таксама каска гэдээраўскага жаўнера, плястмасавая. І ў вайну мы гулялі, і «Зарніца» з удзелам БТР-а была ў нас у Вэрнойхене, і нямецкія школьнікі прыходзілі да нас гуляць...
Пасьля «Бэрлінскай мазаікі» міжволі задумваесься. Не зважаючы на роспач у радках, чытач усё ж разумее: можна вярнуцца назад з Бэрліну ў Менск, калі там гэтак цяжка прыйшлося, ніхто не забараняе... Словам, эміграцыя ў кнізе падаецца ня ўцёкамі ад сьмяротнай небясьпекі або ад пагрозы, ад невядомасьці — эміграцыя ў пэўным сэнсе выглядае ў Тарановіча як мастацкі акт. Але як пісьменьнік перад пісьменьнікам я здымаю капялюш перад аўтарам «Бэрлінскай мазаікі». «Я спыняю ўсе гадзіньнікі ў гэтым горадзе, прагна чапляюся за яго рукамі і выціскаю ўсю інфармацыю, да апошняй кроплі, лаўлю кожную навіну, гук, пах, сустрэчу...» — піша ён. І яму гэта ўдаецца. Мне здаецца, за такія кнігі можна даваць прэміі, яны іх вартыя, бо напісаныя — нэрвамі, крывёй, хай гэта нават прагучыць толькі як мэтафара.