Адной з самых адметных культурных падзеяў гэтага году стаў спэктакль «Дзяды» ў пастаноўцы незалежнага «Тэатру Ч». У чым сакрэт ягонага посьпеху? Чаму паэма Адама Міцкевіча, напісаная ў пазамінулым стагодзьдзі, гучыць актуальна і ў сучаснай Беларусі?
Гасьцямі перадачы — прадусар тэатру Андрэй Чорны і актор, выканаўца галоўнай ролі ў спэктаклі, Раман Падаляка.
Міхась Скобла: Першае маё пытаньне да прадусара. «Тэатр Ч» — прыватны, і дзяржаўных датацый, наколькі я разумею, ён не атрымлівае. Скажыце, як вы адважыліся на такі праект — укладаць немалыя грошы туды, адкуль яны невядома ці вернуцца?
Міхась Скобла: Вядома, што правобразам цэнтральнага пэрсанажу ў «Дзядах» — Густава-Конрада — быў сам аўтар паэмы Адам Міцкевіч. Наколькі вам, Раман, было складана пераўвасобіцца ў такога героя?
Раман Падаляка: Трэба адзначыць, што Густаў і Конрад — гэта нібыта зусім розныя людзі. У першым акце Густаў сумуе па жанчыне, перажывае каханьне да яе. У другім акце Конрад смуткуе па Радзіме, ён хоча вярнуць ёй незалежнасьць. Прайшоўшы праз нешчасьлівае каханьне, ён прыходзіць да барацьбы за годнасьць, за свабоду сваёй Радзімы. Гэтае пераўвасабленьне і было для мяне самым складаным у працы над роляй. Да таго ж, спэктакль «Дзяды» вельмі дынамічны, жарсны, багаты на эмоцыі. Таму і фізычна, і эмацыйна гэта вельмі складаная праца.
Міхась Скобла: Я глядзеў «Дзяды» ў Тэатры музкамэдыі. Сямсот чалавек сядзелі і не варушыліся, цішыня — мёртвая... Гэта вам як актору дапамагае, ці перашкаджае?
Раман Падаляка: Гэтыя хвіліны празрыстай цішыні, якая зьвініць, — дарагога вартыя. Тэатар — вельмі спэцыфічнае мастацтва. Прыкладам, у кіно можа быць і пяць, і сем дубляў, і заўсёды можна паўтарыць тую ці іншую сцэну. У тэатры — жывы кантакт, шторазу іншыя гледачы. І нават калі яны маўчаць, яны кожны раз маўчаць па-іншаму. Іх трэба ўвесь час трымаць у напружаньні, трымаць іх увагу, весьці іх па ўсім спэктаклі за сабой. У кіно многае залежыць ад пастаноўкі кадру, ад мантажу, бо там — не жывая гісторыя. А тэатар — жывая, там незвычайная энэргетыка, поўнае зьнітаваньне з гледачом. І гэтае зьнітаваньне нават аплядысмэнтамі пажадана не перарываць. Бо тады акторы пачынаюць чакаць аплядысмэнтаў ці нейкай рэакцыі, яны «падсаджваюцца» на гэтую рэакцыю. І калі спэктакль падыходзіць да адпаведнага моманту, яны чакаюць аплядысмэнтаў і расчароўваюцца, калі іх няма. Ня трэба гэтага чакаць. Ты проста выконваеш пэўныя задачы, прамаўляеш маналёг ці граеш сцэну. Ёсьць глядацкая падтрымка — добра, няма — ня трэба бянтэжыцца.
Міхась Скобла: Адам Міцкевіч — складаная фігура з гледзішча трох народаў: беларускага, польскага і літоўскага. Так-так, паколькі яго называлі «песьняром Літвы», дык і літоўцы лічаць яго сваім. У Вільні нават ёсьць музэй паэта. Чаму ўсё ж было вырашана запрасіць у гэты праект літоўскага рэжысэра, а менавіта Рамуне Кудзманайтэ?
Андрэй Чорны: Паэма «Дзяды» вельмі складаная для разуменьня пры чытаньні, нават містычная. А літоўскі тэатар славіцца сваёй мэтафарычнасьцю, і менавіта літоўская эстэтыка, як мне падаецца, найбольш падыходзіць для ўвасабленьня гэтай паэмы на сцэне. Пару гадоў мы абдумвалі праект, шукалі рэжысэра, пакуль я не пазнаёміўся з Рамуне. Мы хутка знайшлі агульную мову і сталі аднадумцамі ў праекце. Рамуне, дзякуй ёй, прывяла з сабою вельмі моцную творчую каманду.
Міхась Скобла: Своеасаблівай кульмінацыяй, эмацыйным апагеем у спэктаклі «Дзяды» зьяўляюцца маналёгі Густава-Конрада, бліскуча выкананыя Раманам. Прычым, яны носяць такі заўважны антырасейскі характар, што натуральна для Міцкевіча ў той час, пасьля паразы паўстаньня 1831 году. Ці не напаткала вас хоць аднойчы адмоўная рэакцыя гледачоў?
Раман Падаляка: Дзякуй Богу — не. Я хацеў бы падкрэсьліць: у спэктаклі няма такой задачы — увасобіць на сцэне антырасейскія настроі. Гэта ня ёсьць самамэтай. Проста праблемы таго часу сугучныя з нашымі. І гледачы нармальна ўсё ўспрымаюць, ведаючы, што ёсьць пэўныя правілы гульні. «Дзяды» — не палітычная дэманстрацыя, не маніфэст, гэта найперш культурная зьява, і пра гэта трэба памятаць.
Міхась Скобла: Дэкарацыі, асьвятленьне, акторскі склад, глядацкая аўдыторыя... З-за чаго ў прадусара найбольш баліць галава?
Андрэй Чорны: У «Дзядах» патрабуецца вельмі сур’ёзнае асьвятленьне. Нечакана для мяне менавіта праз яго ў мяне галаўны боль, бо, як аказалася, на ніводнай сцэне ў Менску неабходнага абсталяваньня няма. Даводзіцца яго кожны раз арэндаваць. А гэта вельмі дорага.
Раман Падаляка: Яшчэ важна, што ў літоўскім спэктаклі ёсьць клясная карцінка, і яе трэба паказаць. Трэба зрабіць лякальнае асьвятленьне для кожнага актора.
Міхась Скобла: Вы сказалі: у літоўскім спэктаклі... Так глыбока ўвайшлі ў вобраз паэта, які пісаў: «Літва, мая айчына»?
Раман Падаляка: Не, я тут меў на ўвазе найперш літоўскую эстэтыку тэатру.
Міхась Скобла: Перад прэм’ерай «Дзядоў» вы ўсёй творчай групай езьдзілі на радзіму Адама Міцкевіча — на Наваградчыну. Што вам дала тая паездка?
Раман Падаляка: Каб засвоіць такі матэрыял, паглыбіцца ў яго, трэба было папрасіць дазволу ў Міцкевіча. Мы, усе, хто заняты ў спэктаклі, розныя людзі з розных тэатраў. Хтосьці чытаў «Дзяды», хтосьці — не. Каб не выглядаць пустым на сцэне, неабходна было прапусьціць гэты матэрыял праз сябе, дзеля чаго і спатрэбілася паездка ў Наваградак і Завосьсе. Таксама ў нас былі кансультацыі з музэем Міцкевіча ў Вільні. Яго супрацоўнікі нам па скайпе расказвалі проста дзіўныя гісторыі пра Міцкевіча як чалавека. Мне гэта было проста неабходна. Паўтаруся, мне было істотна папрасіць дазволу ў самога Міцкевіча на гэты твор. Твор містычны, таму містычна трэба было і папрасіць.
Міхась Скобла: Мне падчас спэктаклю часам драпалі вуха палянізмы, усе гэтыя «скрыдэльцы», якія засталіся ў перакладзе Сержа Мінскевіча. Ёсьць жа і другі пераклад — Кастуся Цьвіркі. Чаму вы выбралі менавіта пераклад Мінскевіча — больш дакладны, але цяжкаваты, як мне здаецца, для актораў?
Андрэй Чорны: Сцэнічную вэрсію паэмы «Дзяды» зрабіў Максім Клімковіч. Відаць, на ягоную думку, пераклад Мінскевіча больш адпавядае сцэнічнаму ўвасабленьню. Што тычыцца палянізмаў у тэксьце... Ну, дык у арыгінале твору даволі шмат беларусізмаў, дык хай будуць і палянізмы ў перакладзе. Гэта права перакладчыка.
Раман Падаляка: Я б не сказаў, што пераклад Мінскевіча больш складаны для актораў, чым пераклад Цьвіркі. Мы іх параўноўвалі. А ўжо калі спыніліся на адным, то трэба было трымацца адной пэўнай эстэтыкі. Калі б мы пачалі зьмешваць гэтыя пераклады, браць частку з аднаго, частку — з другога, то, думаю, гэта пайшло б не на карысьць спэктаклю. Ніколі ня шкодзіць прыслухацца да заўвагаў збоку. Безумоўна, нейкае слова магчыма падкарэктаваць. Шчыра кажучы, нашыя галовы былі занятыя больш складанымі праблемамі. На ўсё нам папросту не хапала часу.
Міхась Скобла: Запамінальны момант у спэктаклі — два анёлы працягваюць цераз усю сцэну бел-чырвона-белыя ніты. Яны ўспрымаюцца менавіта як ніты, куды кожны можа ўткаць нешта са свайго ўяўленьня. Як вы думаеце, ці пасавалі б тут нейкія іншыя колеры?
Раман Падаляка: Калі зьвяртацца да сэмантыкі колераў, то белы колер — колер сьмерці, чырвоны — колер жыцьця. І калі ісьці далей за першую асацыяцыю, то мы прыйдзем да таго, што нашае жыцьцё складаецца з розных узроўняў — жыцьцё, сьмерць, жыцьцё, сьмерць і г.д. Тут ёсьць пэўны сымбалізм, і анёлы такім чынам ткуць нашую гісторыю. Гэта тое, што нам блізка і выклікае патрыятычныя пачуцьці ў гледачоў, што само па сабе добра. Цяпер ужо складана сказаць, хто першы падаў ідэю з тымі ніткамі-нітамі. Безумоўна, творчы рухавік нашага спэктаклю — рэжысэр, але ад кожнага ўдзельніка вымагаліся нейкая праца і нейкія ідэі, і гэта таксама добра. Падчас працы над спэктаклем была поўная свабода творчасьці, якая і прывяла нас да вырашэньня гэтай сцэны такім чынам. Кожны ўклаў сваю ідэю, і яна прыйшлася да месца.
Міхась Скобла: Нядаўна вы вярнуліся з Гомеля, дзе «Дзяды прайшлі таксама з посьпехам. Якія пляны адносна «Дзядоў», і ня толькі іх, у «Тэатру Ч»?
Андрэй Чорны: Мы плянуем паказаць «Дзяды» на розных міжнародных фэстывалях. Ёсьць на гэты конт пэўная дамоўленасьць зь Беластоцкім драмтэатрам. Хацелася б таксама паказаць спэктакль і ў іншых гарадах Беларусі, як мы гэта зрабілі ў Гомелі. Мы таксама хочам запрасіць слухачоў на найбліжэйшы паказ, які адбудзецца 25 лістапада ў сталічным Тэатры музычнай камэдыі. Таксама ласкава просім усіх слухачоў Радыё Свабода, калі вам спадабаўся спэктакль, расказаць пра яго сваім родным, блізкім, знаёмым. Для нас важны кожны глядач. Калі ласка, запрашаем!
Міхась Скобла: Першае маё пытаньне да прадусара. «Тэатр Ч» — прыватны, і дзяржаўных датацый, наколькі я разумею, ён не атрымлівае. Скажыце, як вы адважыліся на такі праект — укладаць немалыя грошы туды, адкуль яны невядома ці вернуцца?
Андрэй Чорны
Андрэй Чорны: Пытаньне вяртаньня грошай для мяне прынцыпова не ўзьнікала, калі справа датычылася сцэнічнага ўвасабленьня вялікай паэмы Адама Міцкевіча «Дзяды». Патрэба рэалізацыі сябе на больш высокім узроўні, чым гастролі маскоўскіх тэатраў, насьпела даўно. Будучы ідэйным беларусам, я быў вельмі зацікаўлены ў пастаноўцы на сцэне такой надзённай для нас усіх паэмы. Для мяне было важна сабраць каманду аднадумцаў і зрабіць спэктакль з душой, а ня дзеля вяртаньня грошай.Міхась Скобла: Вядома, што правобразам цэнтральнага пэрсанажу ў «Дзядах» — Густава-Конрада — быў сам аўтар паэмы Адам Міцкевіч. Наколькі вам, Раман, было складана пераўвасобіцца ў такога героя?
Раман Падаляка: Трэба адзначыць, што Густаў і Конрад — гэта нібыта зусім розныя людзі. У першым акце Густаў сумуе па жанчыне, перажывае каханьне да яе. У другім акце Конрад смуткуе па Радзіме, ён хоча вярнуць ёй незалежнасьць. Прайшоўшы праз нешчасьлівае каханьне, ён прыходзіць да барацьбы за годнасьць, за свабоду сваёй Радзімы. Гэтае пераўвасабленьне і было для мяне самым складаным у працы над роляй. Да таго ж, спэктакль «Дзяды» вельмі дынамічны, жарсны, багаты на эмоцыі. Таму і фізычна, і эмацыйна гэта вельмі складаная праца.
Міхась Скобла: Я глядзеў «Дзяды» ў Тэатры музкамэдыі. Сямсот чалавек сядзелі і не варушыліся, цішыня — мёртвая... Гэта вам як актору дапамагае, ці перашкаджае?
Раман Падаляка: Гэтыя хвіліны празрыстай цішыні, якая зьвініць, — дарагога вартыя. Тэатар — вельмі спэцыфічнае мастацтва. Прыкладам, у кіно можа быць і пяць, і сем дубляў, і заўсёды можна паўтарыць тую ці іншую сцэну. У тэатры — жывы кантакт, шторазу іншыя гледачы. І нават калі яны маўчаць, яны кожны раз маўчаць па-іншаму. Іх трэба ўвесь час трымаць у напружаньні, трымаць іх увагу, весьці іх па ўсім спэктаклі за сабой. У кіно многае залежыць ад пастаноўкі кадру, ад мантажу, бо там — не жывая гісторыя. А тэатар — жывая, там незвычайная энэргетыка, поўнае зьнітаваньне з гледачом. І гэтае зьнітаваньне нават аплядысмэнтамі пажадана не перарываць. Бо тады акторы пачынаюць чакаць аплядысмэнтаў ці нейкай рэакцыі, яны «падсаджваюцца» на гэтую рэакцыю. І калі спэктакль падыходзіць да адпаведнага моманту, яны чакаюць аплядысмэнтаў і расчароўваюцца, калі іх няма. Ня трэба гэтага чакаць. Ты проста выконваеш пэўныя задачы, прамаўляеш маналёг ці граеш сцэну. Ёсьць глядацкая падтрымка — добра, няма — ня трэба бянтэжыцца.
Міхась Скобла: Адам Міцкевіч — складаная фігура з гледзішча трох народаў: беларускага, польскага і літоўскага. Так-так, паколькі яго называлі «песьняром Літвы», дык і літоўцы лічаць яго сваім. У Вільні нават ёсьць музэй паэта. Чаму ўсё ж было вырашана запрасіць у гэты праект літоўскага рэжысэра, а менавіта Рамуне Кудзманайтэ?
Андрэй Чорны: Паэма «Дзяды» вельмі складаная для разуменьня пры чытаньні, нават містычная. А літоўскі тэатар славіцца сваёй мэтафарычнасьцю, і менавіта літоўская эстэтыка, як мне падаецца, найбольш падыходзіць для ўвасабленьня гэтай паэмы на сцэне. Пару гадоў мы абдумвалі праект, шукалі рэжысэра, пакуль я не пазнаёміўся з Рамуне. Мы хутка знайшлі агульную мову і сталі аднадумцамі ў праекце. Рамуне, дзякуй ёй, прывяла з сабою вельмі моцную творчую каманду.
Міхась Скобла: Своеасаблівай кульмінацыяй, эмацыйным апагеем у спэктаклі «Дзяды» зьяўляюцца маналёгі Густава-Конрада, бліскуча выкананыя Раманам. Прычым, яны носяць такі заўважны антырасейскі характар, што натуральна для Міцкевіча ў той час, пасьля паразы паўстаньня 1831 году. Ці не напаткала вас хоць аднойчы адмоўная рэакцыя гледачоў?
Раман Падаляка: Дзякуй Богу — не. Я хацеў бы падкрэсьліць: у спэктаклі няма такой задачы — увасобіць на сцэне антырасейскія настроі. Гэта ня ёсьць самамэтай. Проста праблемы таго часу сугучныя з нашымі. І гледачы нармальна ўсё ўспрымаюць, ведаючы, што ёсьць пэўныя правілы гульні. «Дзяды» — не палітычная дэманстрацыя, не маніфэст, гэта найперш культурная зьява, і пра гэта трэба памятаць.
Міхась Скобла: Дэкарацыі, асьвятленьне, акторскі склад, глядацкая аўдыторыя... З-за чаго ў прадусара найбольш баліць галава?
Андрэй Чорны: У «Дзядах» патрабуецца вельмі сур’ёзнае асьвятленьне. Нечакана для мяне менавіта праз яго ў мяне галаўны боль, бо, як аказалася, на ніводнай сцэне ў Менску неабходнага абсталяваньня няма. Даводзіцца яго кожны раз арэндаваць. А гэта вельмі дорага.
Раман Падаляка: Яшчэ важна, што ў літоўскім спэктаклі ёсьць клясная карцінка, і яе трэба паказаць. Трэба зрабіць лякальнае асьвятленьне для кожнага актора.
Міхась Скобла: Вы сказалі: у літоўскім спэктаклі... Так глыбока ўвайшлі ў вобраз паэта, які пісаў: «Літва, мая айчына»?
Раман Падаляка: Не, я тут меў на ўвазе найперш літоўскую эстэтыку тэатру.
Міхась Скобла: Перад прэм’ерай «Дзядоў» вы ўсёй творчай групай езьдзілі на радзіму Адама Міцкевіча — на Наваградчыну. Што вам дала тая паездка?
Мне было істотна папрасіць дазволу ў самога Міцкевіча на гэты твор
Раман Падаляка: Каб засвоіць такі матэрыял, паглыбіцца ў яго, трэба было папрасіць дазволу ў Міцкевіча. Мы, усе, хто заняты ў спэктаклі, розныя людзі з розных тэатраў. Хтосьці чытаў «Дзяды», хтосьці — не. Каб не выглядаць пустым на сцэне, неабходна было прапусьціць гэты матэрыял праз сябе, дзеля чаго і спатрэбілася паездка ў Наваградак і Завосьсе. Таксама ў нас былі кансультацыі з музэем Міцкевіча ў Вільні. Яго супрацоўнікі нам па скайпе расказвалі проста дзіўныя гісторыі пра Міцкевіча як чалавека. Мне гэта было проста неабходна. Паўтаруся, мне было істотна папрасіць дазволу ў самога Міцкевіча на гэты твор. Твор містычны, таму містычна трэба было і папрасіць.
Міхась Скобла: Мне падчас спэктаклю часам драпалі вуха палянізмы, усе гэтыя «скрыдэльцы», якія засталіся ў перакладзе Сержа Мінскевіча. Ёсьць жа і другі пераклад — Кастуся Цьвіркі. Чаму вы выбралі менавіта пераклад Мінскевіча — больш дакладны, але цяжкаваты, як мне здаецца, для актораў?
Андрэй Чорны: Сцэнічную вэрсію паэмы «Дзяды» зрабіў Максім Клімковіч. Відаць, на ягоную думку, пераклад Мінскевіча больш адпавядае сцэнічнаму ўвасабленьню. Што тычыцца палянізмаў у тэксьце... Ну, дык у арыгінале твору даволі шмат беларусізмаў, дык хай будуць і палянізмы ў перакладзе. Гэта права перакладчыка.
«Тэатар Ч» у Музэі Адама Міцкевіча ў Завосьсі
Раман Падаляка: Я б не сказаў, што пераклад Мінскевіча больш складаны для актораў, чым пераклад Цьвіркі. Мы іх параўноўвалі. А ўжо калі спыніліся на адным, то трэба было трымацца адной пэўнай эстэтыкі. Калі б мы пачалі зьмешваць гэтыя пераклады, браць частку з аднаго, частку — з другога, то, думаю, гэта пайшло б не на карысьць спэктаклю. Ніколі ня шкодзіць прыслухацца да заўвагаў збоку. Безумоўна, нейкае слова магчыма падкарэктаваць. Шчыра кажучы, нашыя галовы былі занятыя больш складанымі праблемамі. На ўсё нам папросту не хапала часу.
Міхась Скобла: Запамінальны момант у спэктаклі — два анёлы працягваюць цераз усю сцэну бел-чырвона-белыя ніты. Яны ўспрымаюцца менавіта як ніты, куды кожны можа ўткаць нешта са свайго ўяўленьня. Як вы думаеце, ці пасавалі б тут нейкія іншыя колеры?
Тут ёсьць пэўны сымбалізм, і анёлы такім чынам ткуць нашую гісторыю
Раман Падаляка: Калі зьвяртацца да сэмантыкі колераў, то белы колер — колер сьмерці, чырвоны — колер жыцьця. І калі ісьці далей за першую асацыяцыю, то мы прыйдзем да таго, што нашае жыцьцё складаецца з розных узроўняў — жыцьцё, сьмерць, жыцьцё, сьмерць і г.д. Тут ёсьць пэўны сымбалізм, і анёлы такім чынам ткуць нашую гісторыю. Гэта тое, што нам блізка і выклікае патрыятычныя пачуцьці ў гледачоў, што само па сабе добра. Цяпер ужо складана сказаць, хто першы падаў ідэю з тымі ніткамі-нітамі. Безумоўна, творчы рухавік нашага спэктаклю — рэжысэр, але ад кожнага ўдзельніка вымагаліся нейкая праца і нейкія ідэі, і гэта таксама добра. Падчас працы над спэктаклем была поўная свабода творчасьці, якая і прывяла нас да вырашэньня гэтай сцэны такім чынам. Кожны ўклаў сваю ідэю, і яна прыйшлася да месца.
Міхась Скобла: Нядаўна вы вярнуліся з Гомеля, дзе «Дзяды прайшлі таксама з посьпехам. Якія пляны адносна «Дзядоў», і ня толькі іх, у «Тэатру Ч»?
Андрэй Чорны: Мы плянуем паказаць «Дзяды» на розных міжнародных фэстывалях. Ёсьць на гэты конт пэўная дамоўленасьць зь Беластоцкім драмтэатрам. Хацелася б таксама паказаць спэктакль і ў іншых гарадах Беларусі, як мы гэта зрабілі ў Гомелі. Мы таксама хочам запрасіць слухачоў на найбліжэйшы паказ, які адбудзецца 25 лістапада ў сталічным Тэатры музычнай камэдыі. Таксама ласкава просім усіх слухачоў Радыё Свабода, калі вам спадабаўся спэктакль, расказаць пра яго сваім родным, блізкім, знаёмым. Для нас важны кожны глядач. Калі ласка, запрашаем!