Днямі на сталічнай плошчы імя Якуба Коласа запрацавала электронная бібліятэка, дзе пры жаданьні можна спампаваць кнігі беларускіх пісьменьнікаў.
Ці заменіць кніга электронная кнігу папяровую? У чым перавагі беларускай літаратуры перад расейскай? І чаму адным з самых запатрабаваных жанраў у стасунках творцаў з уладай у Беларусі стаў данос? Госьцем «Вольнай студыі» — пісьменьнік Андрэй Федарэнка.
— Андрэй, твая аповесьць «Шчарбаты талер» таксама даступная для чытачоў у той электроннай бібліятэцы на плошчы. Як ты пачуваесься ў адной кампаніі з прызнанымі клясыкамі — Купалам, Багдановічам, Быкавым?
— Мне было вельмі прыемна, калі патэлефанавала Кацярына Пікірэня і ветліва спыталася маёй згоды, назваўшы ўмовы. Сама па сабе ўвага да чалавека ўжо выклікае станоўчыя эмоцыі. Тым больш мы ўсе разумеем, што папяровая кніжка адыходзіць у шчасьлівае добрае мінулае. Будучыня — за электроннымі кнігамі. Праўда, я сам іх не чытаю. Для мяне дотык да паперы, пах кнігі ўжо ствараюць атмасфэру ўспрыняцьця. Я гляджу ў мэтро, на вуліцах, як маладыя людзі перагортваюць электронныя пляншэты, я так не магу. Мне трэба выпісаць зносачку, зрабіць пазнаку на палях... На мой век і папяровых кніг хопіць. Але рух наперад ня спыніш. Можна злавацца, можна не ўспрымаць гэта, але ёсьць так, як ёсьць. Электронная кніга ўсё роўна з часам выцісьне папяровую. Будуць кніжныя аматары-эстэты, як ёсьць, напрыклад, аматары цыгараў, якія зьбіраюцца ў сваіх клюбах. Вось так і кнігалюбы будуць зьбірацца, каб пагартаць папяровыя кніжкі, будуць плаціць за іх вялікія грошы. Але масавая кніга будзе, вядома ж, электроннай.
— Твая леташняя кніга «Сечка», якая пакуль існуе толькі ў папяровым варыянце, заканчваецца... даносам на аўтара. Камусьці не спадабалася тваё апавяданьне «Ўночы», надрукаванае ў часопісе «Маладосьць», і ён напісаў ліст куды трэба: «Это преднамеренное очернение и оскорбление всего народа, государства и Президента в том числе. Если автор враг, то почему он печатаеться в государственном журнале?». Якая гісторыя гэтага даносу?
— Я пісаў гэтую кніжку роўна 10 гадоў. Пачынаў пісаць вясёлым гуманістам, які
любіць людзей, а вымушаны быў спэцыяльна скончыць гэтым даносам. Справа ў тым, што ў 2009 годзе ўзьнікла сытуацыя зь Дзяржаўнай прэміяй, на якую мяне вылучылі (за кнігу «Нічые» — пра Слуцкае паўстаньне — М.С.), але якую я і не атрымліваў бы: кніжка, калі яна людзкая, не патрабуе ніякай падпоры — прэміі. Але калі вакол майго імя закруціліся словы «Дзяржаўная прэмія», то адразу папаўзьлі наверх даносы. Спачатку гэта было сьмешна, як пісаў Булгакаў, а потым не зусім сьмешна. Даносы ішлі ў адміністрацыю прэзыдэнта. А хто іх пісаў? Імёны мне нічога не гаварылі. Адкуль пісалі? Зь Віцебшчыны. Тых людзей я ніколі не шукаў, ды і навошта? А калі б знайшоў, дык што? Яны сказалі б: мы напісалі тое, што думаем.
— Але ад працытаванага тэксту адчувальна патыхае 37-м годам. Як да даносаў на цябе паставіліся твае калегі?
— Я тады працаваў у рэдакцыі часопіса «Маладосьць». Некаторыя перажывалі, хто і сьмяяўся. Усе схіліліся да думкі: паколькі цяпер літаратуры няма, а тое, што называецца літаратурай, — ёсьць пляцоўка барацьбы за выжываньне, то ўсё, што ні напішаш, можна як заўгодна інтэрпрэтаваць. Тут патыхае ня толькі 37-м годам. Тут яўная неадпаведнасьць. Апавяданьне «Ўночы» (там звычайны сюжэт — пра чалавека, які паехаў на рыбалку) не адпавядае той кары, якая патрабуецца для аўтара. Увогуле, як у цяперашні час можна ўявіць сабе нейкае апавяданьне, за якое аўтара трэба судзіць, бо ён зьняважыў народ і прэзыдэнта?! Я зьдзіўляюся, што не напісалі — «расстраляць».
— І якія вынікі таго даносу для цябе?
— Усё маё жыцьцё пакацілася пад адхон. Са стаўкі мяне перавялі на паўстаўкі, з паўстаўкі — на 0,25. Урэшце звольнілі без усялякіх прычынаў. Няўжо я такі кепскі рэдактар? Я працаваў рэдактарам з 1990-га — 23 гады. І, як мне падаецца, няблага працаваў. Мікалай Чаргінец на шаноўным Радыё Свабода казаў, што я да яго не падышоў, не пагаварыў... Я ня ведаю, колькі разоў у іх — праўда, не пэрсанальна ў Чаргінца, а ў яго акружэньня — прасіў знайсьці мне хоць якую працу, хоць якую шчыліну.
— Ты хацеў там застацца?
— Тады, можа, і застаўся б. А сёньня скажу адназначна: я сышоў бы нават тады, калі б мне знайшлі ня толькі працу, але і залатую карону.
— Атрымліваецца, што ў сёньняшняй сыстэме данос (нават ананімны) — дзейсны сродак для змаганьня зь непатрэбнымі супрацоўнікамі?
— Даносы сёньня заахвочваюцца. Можна сказаць, што гэта самы запатрабаваны жанр у Беларусі. Іх аўтарам, можа быць, нават плацяць. Гэта, вядома ж, дзіўна. Мне Сяргей Законнікаў і Алесь Жук расказвалі, што раней ананімныя даносы ніхто не ўспрымаў усур’ёз. Іх, не чытаючы, выкідвалі ў сьметніцу. Гэта ў лепшым выпадку, а то маглі аўтара вылічыць і па шапцы даць. А цяпер... Пасьля звальненьня я год быў бяз працы, і ніхто з Саюзу пісьменьнікаў Беларусі не пацікавіўся маім лёсам. І калі б я сто гадоў быў беспрацоўным, то і сто гадоў ніхто не пацікавіўся б, як я жыву, за што я хлеб купляю? Ён жа зь неба ня падае.
— Два месяцы таму ты выйшаў з прыўладнага Саюзу пісьменьнікаў і аднавіўся ў старым саюзе. Прычына — даносы і беспрацоўе?
— Ня толькі, хоць галоўнай маёй праблемай было, вядома ж, беспрацоўе. Падкрэсьлю, беспрацоўе сьвядома ўладкаванае, так сказаць, каб жыцьцё малінай не здавалася. Год яшчэ я быў у тым саюзе, хоць нічога мяне
зь ім ня звязвала па адной простай прычыне. Ёсьць такі сайт litkritika.by — адзін з рупараў СПБ. Чым жа літаратары там займаюцца? Яны па-дылетанцку разьбіраюцца, што такое літаратура, ці варта ўвогуле пісьменьніку пісаць, ці патрэбен рэдактар, калі ёсьць кампутарныя рэдактары... Гэта дзіцячыя, ясельныя, школьныя праблемы. Калісьці Набокаў гаварыў: «Пісьменьнік загінуў, калі яго пачынаюць займаць пытаньні: у чым сэнс пісьменьніцкай дзейнасьці?» Пісьменьнік піша, як з душы льецца. А справа дзяржавы — пагладзіць пісьменьніка па галаве, падзякаваць яму, пакланіцца ў ногі нізка-нізка... Калі мы ўжо згадалі Набокава, то прывяду яшчэ адну цытату зь ягонага малавядомага інтэрвію. У яго запыталіся — якое ваша крэда? І Набокаў адказаў: «Хачу, каб партрэт кіраўніка дзяржавы ніколі не перавышаў памераў паштовай маркі». Кіраўнікі дзяржавы, нават самыя лепшыя, застаюцца на ўзроўні паштовай маркі! І многія прэзыдэнты гэта разумеюць. Калі Віктар Астаф’еў паміраў у сваёй Аўсянцы, Пуцін двойчы да яго зьездзіў. Двойчы! А прэзыдэнт Рэспублікі Беларусь віншуе з 40-годзьдзем нейкага расейскага актора — удзельніка тэлесэрыялу...
— Днямі я перачытваў Юрыя Нагібіна — яго бліскучыя эсэ пра Хлебнікава, Мандэльштама, Зошчанку, і напаткаў у адным з эсэ такую фразу: «Паэт Н. займае першаступеннае месца ў расейскай, а значыць — і ў сусьветнай літаратуры». І мне падумалася, што гэта неблагі крытэр. Чаму ў нас на сваіх клясыкаў многія глядзяць як на трэці гатунак?
— Расейская літаратура — вялікая літаратура. Але яе росквіт застаўся ззаду — у XIX-м, у XX-м стагодзьдзях. Беларуская літаратура — маладая, у яе яшчэ ўсё
наперадзе. Яна нагадвае маладую дзяўчыну, якая квітнее. Расейская літаратура падмазвае румянамі шчокі і робіць плястычныя апэрацыі, а беларуская па-маладому квітнее. У яе столькі дыялектаў, столькі магчымасьцяў, такія квяцістыя мэтафары! Ёй ёсьць адкуль чэрпаць і браць. Увогуле, як паглядзець, малыя літаратуры цяпер на ўздыме, і за імі будучыня. Што да нашых клясыкаў... Калі б мяне ізалявалі, як Маўглі, ці проста ў камэру-адзіночку пасадзілі і дзесяць гадоў не давалі ніякай іншай літаратуры акрамя беларускай, то я змог бы стаць паўнавартасным чалавекам і ў літаратурным, і ў жыцьцёвым пляне. Я узяў бы зь беларускіх клясыкаў і неклясыкаў усё тое, што звычайна бярэцца з сусьветнай літаратуры.
— У сваіх эсэ (я, зноў жа, маю на ўвазе кнігу «Сечка») ты шмат увагі надаеш культуры мовы. На жаль, інтэрнэт сёньня нівэлюе і спрашчае мову. «На гэта рады няма» (як сказаў бы ў такім выпадку Ян Скрыган), ці ўсё ж нейкая рада ёсьць?
— Няма рады. Гэтага нівэляваньня і спрашчэньня ўжо ня спыніш. У ХХІ стагодзьдзі мова будзе іншай. Яна будзе ня коласаўскай, не скрыганоўскай, не федарэнкаўскай. Будзе нейкі канглямэрат, нейкае эспэранта. Добра гэта ці кепска — ня ведаю. Ведаю толькі, што піць прыемней крыштальную, крынічную ваду, а ня брудную, каламутную. Самому ж пісаць прыемней, калі мова чыстая, ня мешанка, сам як пісьменьнік атрымліваеш асалоду ад сваёй працы. А гэта ўжо маленькая зарука таго, што і чытачу перадасца часьцінка гэтага.
— Калі ты параўнаў мову з чыстай крынічнай вадой, мне прыгадаўся Іван Бунін. У свой час ён падараваў сьпеваку Фёдару Шаляпіну фота з надпісам (падам у арыгінале): «Милый Ваня, мой Бог свободен от цензуры, и я ликую!». Афіцыйна ў Беларусі цэнзуры няма, але як зьява яна мае месца. Хто сёньня зьяўляецца цэнзарам — галоўны рэдактар дзяржвыдавецтва, дзяржчасопіса, ці — сам пісьменьнік?
— Цэнзуры як такой сапраўды няма. Але яна ёсьць, і яшчэ больш вычварная, чым савецкая. Маўляў, пішыце, як хочаце, што хочаце, а мы будзем зьверху хіхікаць. Мы даем вам волю пісаць з матамі, пісаць па-беларуску агідна, пісаць мешанкай. У такі спосаб мы вам пакажам вашу «мову». Я б назваў гэта базарнай цэнзурай. Але засталася і звыклая цэнзура. Скажам, у дзяржвыданьне прыходзіць на працу малады рэдактар. Спачатку ён ходзіць гогалем, а пасьля сама атмасфэра пачынае так на яго ўплываць, што ён сам пачынае цэнзураваць тэксты — без усялякай каманды зьверху. Выкрэсьлівае на ўсякі выпадак — каб чаго ня выйшла: «А навошта я буду з гэтым зьвязвацца? Я пакіну, а нехта напіша на мяне ананімку, мяне звольняць з працы». Вось так і працуе гэтая сыстэма — не на абуджэньне творчых пачаткаў, а на абуджэньне пачаткаў рабскіх.
— Андрэй, твая аповесьць «Шчарбаты талер» таксама даступная для чытачоў у той электроннай бібліятэцы на плошчы. Як ты пачуваесься ў адной кампаніі з прызнанымі клясыкамі — Купалам, Багдановічам, Быкавым?
— Мне было вельмі прыемна, калі патэлефанавала Кацярына Пікірэня і ветліва спыталася маёй згоды, назваўшы ўмовы. Сама па сабе ўвага да чалавека ўжо выклікае станоўчыя эмоцыі. Тым больш мы ўсе разумеем, што папяровая кніжка адыходзіць у шчасьлівае добрае мінулае. Будучыня — за электроннымі кнігамі. Праўда, я сам іх не чытаю. Для мяне дотык да паперы, пах кнігі ўжо ствараюць атмасфэру ўспрыняцьця. Я гляджу ў мэтро, на вуліцах, як маладыя людзі перагортваюць электронныя пляншэты, я так не магу. Мне трэба выпісаць зносачку, зрабіць пазнаку на палях... На мой век і папяровых кніг хопіць. Але рух наперад ня спыніш. Можна злавацца, можна не ўспрымаць гэта, але ёсьць так, як ёсьць. Электронная кніга ўсё роўна з часам выцісьне папяровую. Будуць кніжныя аматары-эстэты, як ёсьць, напрыклад, аматары цыгараў, якія зьбіраюцца ў сваіх клюбах. Вось так і кнігалюбы будуць зьбірацца, каб пагартаць папяровыя кніжкі, будуць плаціць за іх вялікія грошы. Але масавая кніга будзе, вядома ж, электроннай.
— Твая леташняя кніга «Сечка», якая пакуль існуе толькі ў папяровым варыянце, заканчваецца... даносам на аўтара. Камусьці не спадабалася тваё апавяданьне «Ўночы», надрукаванае ў часопісе «Маладосьць», і ён напісаў ліст куды трэба: «Это преднамеренное очернение и оскорбление всего народа, государства и Президента в том числе. Если автор враг, то почему он печатаеться в государственном журнале?». Якая гісторыя гэтага даносу?
— Я пісаў гэтую кніжку роўна 10 гадоў. Пачынаў пісаць вясёлым гуманістам, які
Але калі вакол майго імя закруціліся словы «Дзяржаўная прэмія», то адразу папаўзьлі наверх даносы
— Але ад працытаванага тэксту адчувальна патыхае 37-м годам. Як да даносаў на цябе паставіліся твае калегі?
— Я тады працаваў у рэдакцыі часопіса «Маладосьць». Некаторыя перажывалі, хто і сьмяяўся. Усе схіліліся да думкі: паколькі цяпер літаратуры няма, а тое, што называецца літаратурай, — ёсьць пляцоўка барацьбы за выжываньне, то ўсё, што ні напішаш, можна як заўгодна інтэрпрэтаваць. Тут патыхае ня толькі 37-м годам. Тут яўная неадпаведнасьць. Апавяданьне «Ўночы» (там звычайны сюжэт — пра чалавека, які паехаў на рыбалку) не адпавядае той кары, якая патрабуецца для аўтара. Увогуле, як у цяперашні час можна ўявіць сабе нейкае апавяданьне, за якое аўтара трэба судзіць, бо ён зьняважыў народ і прэзыдэнта?! Я зьдзіўляюся, што не напісалі — «расстраляць».
— І якія вынікі таго даносу для цябе?
— Усё маё жыцьцё пакацілася пад адхон. Са стаўкі мяне перавялі на паўстаўкі, з паўстаўкі — на 0,25. Урэшце звольнілі без усялякіх прычынаў. Няўжо я такі кепскі рэдактар? Я працаваў рэдактарам з 1990-га — 23 гады. І, як мне падаецца, няблага працаваў. Мікалай Чаргінец на шаноўным Радыё Свабода казаў, што я да яго не падышоў, не пагаварыў... Я ня ведаю, колькі разоў у іх — праўда, не пэрсанальна ў Чаргінца, а ў яго акружэньня — прасіў знайсьці мне хоць якую працу, хоць якую шчыліну.
— Ты хацеў там застацца?
— Тады, можа, і застаўся б. А сёньня скажу адназначна: я сышоў бы нават тады, калі б мне знайшлі ня толькі працу, але і залатую карону.
— Атрымліваецца, што ў сёньняшняй сыстэме данос (нават ананімны) — дзейсны сродак для змаганьня зь непатрэбнымі супрацоўнікамі?
— Даносы сёньня заахвочваюцца. Можна сказаць, што гэта самы запатрабаваны жанр у Беларусі. Іх аўтарам, можа быць, нават плацяць. Гэта, вядома ж, дзіўна. Мне Сяргей Законнікаў і Алесь Жук расказвалі, што раней ананімныя даносы ніхто не ўспрымаў усур’ёз. Іх, не чытаючы, выкідвалі ў сьметніцу. Гэта ў лепшым выпадку, а то маглі аўтара вылічыць і па шапцы даць. А цяпер... Пасьля звальненьня я год быў бяз працы, і ніхто з Саюзу пісьменьнікаў Беларусі не пацікавіўся маім лёсам. І калі б я сто гадоў быў беспрацоўным, то і сто гадоў ніхто не пацікавіўся б, як я жыву, за што я хлеб купляю? Ён жа зь неба ня падае.
— Два месяцы таму ты выйшаў з прыўладнага Саюзу пісьменьнікаў і аднавіўся ў старым саюзе. Прычына — даносы і беспрацоўе?
— Ня толькі, хоць галоўнай маёй праблемай было, вядома ж, беспрацоўе. Падкрэсьлю, беспрацоўе сьвядома ўладкаванае, так сказаць, каб жыцьцё малінай не здавалася. Год яшчэ я быў у тым саюзе, хоць нічога мяне
А справа дзяржавы — пагладзіць пісьменьніка па галаве, падзякаваць яму, пакланіцца ў ногі нізка-нізка...
— Днямі я перачытваў Юрыя Нагібіна — яго бліскучыя эсэ пра Хлебнікава, Мандэльштама, Зошчанку, і напаткаў у адным з эсэ такую фразу: «Паэт Н. займае першаступеннае месца ў расейскай, а значыць — і ў сусьветнай літаратуры». І мне падумалася, што гэта неблагі крытэр. Чаму ў нас на сваіх клясыкаў многія глядзяць як на трэці гатунак?
— Расейская літаратура — вялікая літаратура. Але яе росквіт застаўся ззаду — у XIX-м, у XX-м стагодзьдзях. Беларуская літаратура — маладая, у яе яшчэ ўсё
Расейская літаратура падмазвае румянамі шчокі і робіць плястычныя апэрацыі, а беларуская па-маладому квітнее
— У сваіх эсэ (я, зноў жа, маю на ўвазе кнігу «Сечка») ты шмат увагі надаеш культуры мовы. На жаль, інтэрнэт сёньня нівэлюе і спрашчае мову. «На гэта рады няма» (як сказаў бы ў такім выпадку Ян Скрыган), ці ўсё ж нейкая рада ёсьць?
— Няма рады. Гэтага нівэляваньня і спрашчэньня ўжо ня спыніш. У ХХІ стагодзьдзі мова будзе іншай. Яна будзе ня коласаўскай, не скрыганоўскай, не федарэнкаўскай. Будзе нейкі канглямэрат, нейкае эспэранта. Добра гэта ці кепска — ня ведаю. Ведаю толькі, што піць прыемней крыштальную, крынічную ваду, а ня брудную, каламутную. Самому ж пісаць прыемней, калі мова чыстая, ня мешанка, сам як пісьменьнік атрымліваеш асалоду ад сваёй працы. А гэта ўжо маленькая зарука таго, што і чытачу перадасца часьцінка гэтага.
— Калі ты параўнаў мову з чыстай крынічнай вадой, мне прыгадаўся Іван Бунін. У свой час ён падараваў сьпеваку Фёдару Шаляпіну фота з надпісам (падам у арыгінале): «Милый Ваня, мой Бог свободен от цензуры, и я ликую!». Афіцыйна ў Беларусі цэнзуры няма, але як зьява яна мае месца. Хто сёньня зьяўляецца цэнзарам — галоўны рэдактар дзяржвыдавецтва, дзяржчасопіса, ці — сам пісьменьнік?
— Цэнзуры як такой сапраўды няма. Але яна ёсьць, і яшчэ больш вычварная, чым савецкая. Маўляў, пішыце, як хочаце, што хочаце, а мы будзем зьверху хіхікаць. Мы даем вам волю пісаць з матамі, пісаць па-беларуску агідна, пісаць мешанкай. У такі спосаб мы вам пакажам вашу «мову». Я б назваў гэта базарнай цэнзурай. Але засталася і звыклая цэнзура. Скажам, у дзяржвыданьне прыходзіць на працу малады рэдактар. Спачатку ён ходзіць гогалем, а пасьля сама атмасфэра пачынае так на яго ўплываць, што ён сам пачынае цэнзураваць тэксты — без усялякай каманды зьверху. Выкрэсьлівае на ўсякі выпадак — каб чаго ня выйшла: «А навошта я буду з гэтым зьвязвацца? Я пакіну, а нехта напіша на мяне ананімку, мяне звольняць з працы». Вось так і працуе гэтая сыстэма — не на абуджэньне творчых пачаткаў, а на абуджэньне пачаткаў рабскіх.